محارم
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 |
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
مَحارِم کسانی که ازدواج با آنان به‌دلیل خویشاوندی حرام است و بر اساس نظر فقها احکام حجاب در برابر آنان جاری نیست. محارم و احکام آن در قرآن آمده است. نسب، ازدواج و رضاع از اسباب محرمیتند و بر اساس آنها محارم به محارم نسبی، محارم سببی و محارم رضاعی تقسیم می‌شوند.
مادر، مادربزرگ، خواهر، دختر، نوه، دختر خواهر، دختر برادر، عمه و خاله از محارم نَسَبی مرد هستند. در مقابل، پدر، پدربزرگ، پسر، برادر، پسر خواهر، پسر برادر، عمو و دایی از محارم نسبی زن شمرده شده‌اند. همچنین همسر، مادرِ همسر و مادربزرگ او، دخترِ همسر، زنِ پدر (نامادری) و زنِ پسر (عروس) از محارم سببی مرد معرفی شده‌اند و در طرف دیگر، شوهر، پدرشوهر، پدربزرگ شوهر، پسر شوهر، شوهر مادر (ناپدری) و داماد از محارم سببی زن محسوب شده‌اند.
بر اساس فتوای فقها، همه زنانی که به‌واسطه نسب، ازدواج با آنها حرام است، ازدواج با آنها به‌واسطه رضاع نیز حرام خواهد بود؛ بنابراین مادر رضاعی(زنی که به کودک شیر داده) و مادر او، مادربزرگ، خواهر، دختر، نوه، عمه و خاله‌های مادر رضاعی از محارم رضاعی مَردَند. همچنین پدر رضاعی و پدر او، پدربزرگ، برادر، عمو، دایی، پسر و نوه‌های پدر رضاعی و برادر، فرزند، نوه، پدر و پدربزرگ، عمو و دایی مادر رضاعی نیز از محارم رضاعی زن هستند.
جایگاه و مفهوم‌شناسی
محارم به‌کسانی گفته می‌شود که به‌سبب خویشاوندی، نباید با همدیگر ازدواج کنند.[۱] محارم و احکام آن در دو آیه از قرآن آمده است؛ آیه ۲۳ سوره نساء به ذکر محارم و حرام‌بودن ازدواج با آنان اختصاص دارد.[۲] در آیه ۳۱ سوره نور نیز برخی از محارم زنان را بر شمرده است.[۳] در منابع روایی شیعه مانند وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل بخشی با عنوان «ابواب النکاح المحرم» تدوین شده و روایاتی از امامان معصوم(ع) ناظر به بیان احکامِ ازدواج یا نگاه به محارم، گردآوری شده است.[۴] از مسئله محارم و احکام آن در ابواب فقهیِ نکاح، طلاق و احکام اموات سخن گفته شده است.[۵]
احکام
به مجرد تحقق و اثبات محرمیت، نگاه کردن و آشکار کردن زینت برای محارم جایز و ازدواج آنها با هم حرام می‌شود.[۶] بنا به نظر فقها به غیر از زن و شوهر، برای بقیه محارم نگاه کردن به عورتین (اندام‌های تناسلی) جایز نیست و نگاه کردن به غیرعورتین هم فقط در صورتی جایز است که بدون قصد لذت و شهوت باشد.[۷] همچنین برای زنان پوشاندن بدن به جز قسمت‌های خاص در برابر محارم واجب نیست.[۸]
اسباب محرمیت
اسباب محرمیت، اموری است که باعث ایجاد رابطه محرمیت میان دو فرد می‌شود به دنبال آن احکام محرمیت درباره آنها جاری می‌گردد.[۹] در کتاب‌های فقهی ۱۱ مورد به عنوان اسباب محرمیت و تحریم ازدواج ذکر شده است.[۱۰] این اسباب را در سه دسته کلی محرمیت نسبی، سببی و رضاعی دسته‌بندی کرده‌اند[۱۱]
- نَسَب: رابطه نسبی نوعی رابطه خویشاوندی است که با نکاح صحیح یا آمیزش به شبهه ایجاد می‌شود؛[یادداشت ۱] بنابراین محارم نسبی کسانی هستند که از زمان تولد رابطه محرمیت با آنها برقرار است.[۱۲]
- رضاع: مَحرَمیت رِضاعی، نوعی خویشاوندی است که بر اثر شیرخوردن کودک از زنی غیر از مادرش ایجاد می‌شود.[۱۳] البته محرمیت رضاعی شرایطی دارد از جمله اینکه زن شیردهنده از راه شرعی باردار شده باشد، شیر خوردن از زن شیردهنده، متعدد و متوالی باشد و در میان آن از شیر زن دیگری یا غذای دیگری تغذیه نکند و سن شیرخوار کمتر از دو سال قمری باشد.[۱۴]
- سَبَب: با خواندن صیغه عقد، علاوه بر ایجاد محرمیت میان زن و شوهر، برخی از خویشاوندان مرد و زن بر یکدیگر محرم می‌شوند که به آنها محارم سبَبَی می‌گویند.[۱۵]
اقسام محارم
محارم با توجه به اسباب محرمیت به سه دسته تقسیم می‌شوند:
محارم نَسَبی
بنا به نظر فقها، با استناد به آیه ۲۳ سوره نساء،[۱۶] هفت دسته از زنان بر هفت دسته از مردان، به‌واسطه نسب، محرمند:[۱۷]
- مادر و مادربزرگ؛ پدری و مادری[۱۸]
- دختر و نوه دختری و نتیجه‌ها[۱۹]
- خواهر [۲۰]
- برادرزاده، (دختر برادر) فرزندان، نوه‌ها و نتیجه‌های برادر هرچه پایین‌تر روند.[۲۱]
- خواهرزاده، (دختر خواهر) فرزندان، نوه‌ها و نتیجه‌های خواهر هر چه پایین‌تر روند.[۲۲]
- عمه، شامل عمه‌های پدر و عمه‌های مادر نیز می‌شود.[۲۳]
- خاله، شامل خاله‌های پدر و خاله‌های مادر نیز می‌شود.[۲۴]
همچنین پدر و پدربزرگ، پسر و پسر فرزند، برادر، پسر خواهر، پسر برادر، عمو و عموی پدر و مادر، دایی و دایی پدر و مادر بر زنان محرم هستند.[۲۵]
محارم رضاعی
فقها با استناد به روایتی از پیامبر(ص) «هر آنچه به‌واسطه نسب حرام است، به‌واسطه رضاع نیز حرام است»،[۲۶] همه زنانی که به واسطه نسب، ازدواج با آنها حرام است، ازدواج با آنها به واسطه رضاع را نیز حرام دانسته‌اند.[۲۷] در محرمیت رضاعی اگر شیرخوار پسر باشد با زنی که به او شیر داده (مادر رضاعی)، و نیز مادر، مادربزرگ، خواهر، دختر، نوه، عمه و خاله‌های او محرم می‌شود. همچنین مادر، مادربزرگ، دختر، نوه، خاله و عمه مرد (صاحب شیر) بر او محرم می‌شوند.[۲۸] اگر شیرخوار دختر باشد با شوهر زنی که او را شیر داده (پدر رضاعی) و نیز پدر، برادر، عمو، دایی، پسر و نوه‌های او محرم می‌شود. همچنین برادر، فرزند، نوه، پدر و پدربزرگ، عمو و دایی زن نیز بر او محرم می‌شوند.[۲۹]
محارم سببی
زنانی که به واسطه ازدواج بر مردها محرم می‌شوند عبارتند از: همسر، مادرِ همسر و مادربزرگ او، دخترِ همسر، زنِ پدر (نامادری)، زنِ پسر (عروس).[۳۰]
همچنین شوهر، پدرشوهر، پدربزرگ شوهر، پسر شوهر، شوهر مادر (ناپدری) و داماد به سبب ازدواج بر زن محرم می‌شوند.[۳۱] همچنین ازدواج مرد با خواهرزنش (تا زمانی که خواهرش در عقد او یا زنده باشد) جایز نیست.[۳۲] اما احکام حجاب درباره او نسبت به شوهرِ خواهر جاری است.[۳۳]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ فراهیدی، العین، ذیل واژه «حرم».
- ↑ سوره نساء، آیه۲۳.
- ↑ سوره نور، آیه۲۱.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۲۰، ص۳۰۷؛ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۴، ص۳۲۷.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۲۳۷.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۸۱ش، ص۲۷۲.
- ↑ رساله توضیح المسائل مراجع، بخش نکاح، مسئله ۲۴۳۷.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، ۱۳۸۱ش، ص۴۷۹.
- ↑ موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۹۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۲۴؛ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۲۳۷.
- ↑ مجتهدی تهرانی، سه رساله: گناهان کبیره، محرم و نامحرم، احکام‌الغیبة، ۱۳۸۱ش، ص۱۰.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۲۵.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۲۶۴.
- ↑ محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۲۸؛ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۲۶۴.
- ↑ شهیدثانی، مسالک‌الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۲۸۱.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۱۹۸.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۲۳۸.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۲۳۸.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۸۲.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۸۳.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۸۳.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۸۳.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۸۳.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۸۳.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۲۴.
- ↑ مغربی، دعائم‌الاسلام، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۲۴۰.
- ↑ فاضل مقداد، کنز العرفان، منشورات المکتبة، ج۲، ص۱۸۲؛ مقدس اردبیلی، زبدةالبیان، المکتبة المرتضویة، ص۵۲۴.
- ↑ محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۲۹؛ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۸۸.
- ↑ محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۲۸-۲۲۹؛ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۸۸.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۸۸-۲۸۹.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۸۸-۲۸۹.
- ↑ شهید اول، اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ص۱۶۴.
- ↑ «آیا خواهر زن محرم است؟ و آیا راهی برای محرمیت با او وجود دارد ؟»، اسلام کوئست.
یادداشت
- ↑ آمیزش به شبهه، آمیزش با زن بیگانه به گمان حلال بودن آن زن است مانند:آمیزش انسان با زن بیگانه به گمان آن که همسر او است یا انسان زنی را که ازدواج با او حرام است به همسرى خویش در آورد و به گمان صحّت عقد، با وى آمیزش نماید. مشهور فقهاء آثار این آمیزش را مانند نکاحِ صحیح دانسته اند. (موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، «آمیزش»، ج۱، ص۱۶۲.)
منابع
- «آیا خواهر زن محرم است؟ و آیا راهی برای محرمیت با او وجود دارد ؟»، اسلام کوئست، درج مطلب: ۱۳ فروردین ۱۳۹۴ش، مشاهده: ۲۹ فروردین ۱۳۹۹ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، تحریرالوسیله، قم، مؤسّسة تنظیم ونشر آثار الإمام الخمینی، چاپ اول، ۱۴۳۴ق.
- بنی‌هاشمی خمینی، سیدمحمدحسن، رساله توضیح المسائل مراجع مطابق با فتاوای سیزده نفر از مراجع معظم تقلید، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۸۵ش.
- حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة، بیروت، دارالتراث، ۱۴۱۰ق.
- شهید ثانی، زینالدین بن علی، مسالک‌الافهام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- فاضل مقداد، عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، منشورات المکتبة المرتضویة للإحیاء الآثار الجعفریة، بی‌تا.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، قم، نشر هجرت، تصحیح: مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، ۱۴۱۰ق.
- مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، «آمیزش»، در فرهنگ فقه فارسی، قم، مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۳۸۷ش.
- مجتهدی تهرانی، احمد، سه رساله: گناهان کبیره، محرم و نامحرم، احکام‌الغیبة، قم، مؤسسه در راه حق، ۱۳۸۱ش.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع‌الاسلام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- مشکینی، علی اکبر، مصطلحات الفقه، قم، نشر الهادی، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش.
- مغربی، قاضی نعمان، دعائم‌الاسلام، قم، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، چاپ دوم، ۱۳۸۵ق.
- مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدةالبیان فی آیات الاحکام، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ اول، بی‌تا.
- نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.