کوفه

کوفه از شهرهای عراق و دومین شهر ساخته‌شده توسط مسلمانان است. امام علی(ع) در سال ۳۶ قمری این شهر را مرکز خلافت خود قرار داد و در همین شهر به شهادت رسید. بیشتر شیعیان در قرن نخست اهل شهر کوفه بوده‌اند. مسجد کوفه و مسجد سهله در این شهر است. علومی همچون فقه، حدیث و نحو در کوفه رونق فراوان داشته است.

کوفه

کوفه کوفه (عراق)
تصویر مسجد کوفه
اطلاعات کلی
مختصات جغرافیایی	۳۲٫۰۲°شمالی ۴۴٫۲۴°شرقی / 32.02; 44.24
کشور	عراق
استان	نجف
جمعیت کل	بیش از ۳۰۰ هزار
زبان	عربی
ادیان	اسلام
مذهب	شیعه
اطلاعات تاریخی
وقایع مهم	مرکز خلافت امام علی(ع)، محل شهادت امام علی(ع)، قیام توابین، قیام مختار، قیام زید بن علی، قیام ابن طباطبا
اماکن
زیارتگاه	میثم تمار، مسلم بن عقیل، هانی بن عروه و مختار ثقفی
مساجد	مسجد کوفه، مسجد سهله

کوفه در واقعه کربلا نقش داشت؛ امام حسین(ع) با توجه به نامه‌های دعوت کوفیان عازم این شهر شد، همچنین بخش زیاد از سپاهی که در کربلا با امام حسین جنگید، اهل کوفه بودند. و تعداد فراوانی از یاران امام حسین(ع) مانند حبیب بن مظاهر که در کربلا شهید شدند نیز کوفی بودند به طوری که گفته شده بیش از دو سوم شهدای کربلا، کوفی بودند. امام صادق(ع) در آغاز حکومت عباسیان چند بار به این شهر سفر کرد و در مدت اقامت خود به بیان معارف اسلامی پرداخت.

شهر کوفه در دو قرن نخست هجری دارای اهمیت بود ولی پس از آن به دلایل مختلف سیاسی و اقتصادی از اهمیت آن کاسته شد و شهرهایی مانند بغداد و نجف دارای اهمیت شد. بر اساس روایات شیعه، کوفه در آینده مجددا مرکز توجه قرار می‌گیرد و مرکز حکومت حضرت مهدی(عج) پس از ظهور است.

اطلاعات کلی

عراق

امامان مدفون	امام علی(ع) • امام حسین(ع) • امام کاظم(ع) • امام جواد(ع) • امام هادی(ع) • امام عسکری(ع)
وقایع مهم تاریخی	جنگ جمل • جنگ صفین • جنگ نهروان • صلح امام حسن(ع) • واقعه کربلا • قیام مختار • قیام توابین • قیام زید بن علی • جنگ ایران و عراق • انتفاضه شعبانیه • سقوط حکومت بعثی • حمله داعش
شهرهای مذهبی	کوفه • نجف • کربلا • سامرا • حله
اماکن زیارتی
حرم امام علی(ع) حرم امام حسین(ع) حرم کاظمین حرم عباس بن علی قبرستان وادی السلام مسجد سهله مسجد کوفه مسجد حنانه مسجد براثا طفلان مسلم
مراجع تقلید	شیخ مرتضی انصاری • میرزای شیرازی • سید محمدکاظم طباطبایی یزدی • محمدتقی شیرازی • سید محسن طباطبائی حکیم • سید محمد صدر • سید ابوالقاسم خویی • سید علی سیستانی • سید محمدسعید حکیم • بشیر نجفی • محمداسحاق فیاض
روحانیان سیاستمدار	مهدی خالصی • سید محمدباقر صدر • سید مقتدی صدر • سید محمدباقر حکیم • سید عبدالعزیز حکیم • سید عمار حکیم • محمد خالصی‌زاده
حوزه‌های علمی	حوزه علمیه نجف • حوزه علمیه کربلا • حوزه علمیه بغداد • حوزه علمیه سامرا • حوزه علمیه حله
خاندان‌های شیعی	خاندان ابن فرات • آل ابی الجعد • آل ابی الجهم • آل ابی ساره • آل ابی شعبه • آل ابی سبره • آل ابی صفیه • آل اعین • آل حیان تغلبی • آل یقطین • آل خرسان • خاندان بحرالعلوم • خاندان ابن نما • آل بریدی • آل خاقانی • آل ثوابه • خاندان جواهری • خاندان حرزالدین • خاندان حکیم
پایتخت‌ها	بابل (دوران باستان) • مدائن (دوره ساسانیان) • کوفه (دوره بنی‌هاشم) • سامرا (دوره بنی‌عباس) • بغداد (دوره بنی‌عباس) • حله (دوره مزیدیان) • بغداد (پایتخت کنونی)
تشکل‌های شیعی	حزب الدعوة الاسلامیة • مجلس اعلای اسلامی عراق • جنبش صدر • جماعة العلماء فی النجف الاشرف
حکومت‌های شیعی	حمدانیان • مزیدیان • آل بویه • صفویان
مدفونان	مدفونان در نجف • مدفونان در کربلا • مدفونان در کاظمین • مدفونان در بغداد • مدفونان در کوفه • مدفونان در سامرا
سایت‌ها	سایت رسمی دولت عراق • سایت حزب الدعوه

بنابر روایات، منطقه کوفه، پیش از اسلام، آباد و مسکونی بوده و بعدها ویران شده است. طبق روایتی، حضرت نوح(ع) کشتی خود را در کوفه ساخت و قوم نوح در کوفه بت‌هایی گذاشته بودند. این شهر در ابتدا سورستان نامیده می‌شد.

شهر کوفه در عصر اسلامی از نو بازسازی شد. این منطقه محل اردوی دائم سپاهیان مسلمان در جریان فتوحات اسلامی بود و طبق دستور عمر بن خطاب به سعد بن ابی وقاص در سال ۱۵، ۱۷ یا ۱۹ قمری، به جایی برای اقامت مسلمانان تبدیل شد. بر این اساس، کوفه در نیم فرسخی غرب فرات و یک فرسخی شمال شرقی حیره (مرکز حکومت آل مَنذَر در آن زمان) بنا شد که در فاصله دو فرسخی شمال آن، نُخیله و در هشت فرسخی شمال غربی آن کربلا قرار داشت. از اولین اقدامات سعد بن ابی وقاص، ساخت مسجد کوفه و دارالاماره در بخش مرتفع کوفه بود. کوفه در دوره عمر که همراه با فتوحات اسلامی بود، به یک پایگاه نظامی تبدیل شد که بین مدینه، مرکز دولت اسلامی، و میدان جنگ قرار گرفته بود.

ترکیب جمعیتی

کوفه، مثل مکه، مدینه و حتی دمشق، شهری با قبایل و مردم عرب نبود، بلکه مردمی از مناطق مختلف در آن ساکن بودند و ۱۵ تا ۲۰ هزار نفر از کسانی که در ابتدای تاسیس کوفه در آن ساکن شدند، از نواحی دوردست بودند. به دستور عمر بن خطاب جمعیت کوفه به هفت گروه تقسیم شد:

1. کنانه با هم‌پیمانانشان.
2. قضاعه، غسان بجیله، خثعم، کنده، حضرموت و اَزد از قبایل یمنی.
3. مذحج، حِمْیر، هَمدان و هم‌پیمانان آنها.
4. تمیم، رهاب و هوزان.
5. اسد، غطفان، محارب، نمر، ضبیعه و تغلب.
6. ایاد، عک، عبدالقیس، اهل الحجر و حمراء.
7. قبیله یمنی طی.

این ترکیب قبایل در دوره خلافت امام علی(ع) تغییر کرد و پس از آن در دوره حکومت زیاد بن ابیه در سال ۵۰ هجری قمری هم دچار تغییر شد.

بیشتر قبیله‌های عرب که در زمان گسترش قلمرو اسلام در کوفه ساکن شدند، اهل یمن بودند و بیشتر قبیله‌های یمنی به ویژه قبیله هَمدان، شیعه بوده‌اند. همچنین بر اساس منابع اسلامی، قبیله طی یکی از قوی‌ترین قبایل حامی حضرت علی(ع) در جنگ‌های جمل و صفین در ابتدای شکل‌گیری کوفه بوده است.

خاندان اشعری از شیعیان حضرت علی(ع) که اصالت یمنی داشتند، از جمله قبایلی بودند که به کوفه مهاجرت کردند و به دلیل سختگیری‌های حجاج بن یوسف به شیعیان، از کوفه به قم مهاجرت کردند و با حضور آنان، قم به مرکزی برای سکونت و ترویج تشیع در ایران تبدیل شد.

دارالاماره کوفه

هنگامی که کوفه به فرمان سعد بن ابی وقاص ساخته می‌شد، قصری در جنوب شرقی مسجد کوفه بنا نهاده شد که قصر طمار (جای بلند) خوانده شد و ابتدا اقامتگاه سعد و پس از آن محل زندگی خلفا و حاکمان کوفه بود.

این قصر که دار الاماره هم خوانده می‌شود، محور رخدادهای مهمی بوده است؛ از جمله اینکه مسلم بن عقیل را به فرمان عبیدالله بن زیاد از بالای همین قصر به زیر انداختند،، کاروان اسرای کربلا و سر امام حسین(ع) را در این قصر نزد عبیدالله بن زیاد بردند و حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع) در این مکان با عبیدالله بن زیاد گفتگو کردند. این مکان همچنین محل اقامت مختار ثقفی بود و در همین قصر، سرِ قاتلان واقعه عاشورا به نزد مختار آورده شد.

دارالاماره در سال ۷۱ق به فرمان عبدالملک بن مروان‌ تخریب شد.

دوران افول و کاهش اهمیت

بر اساس منابع تاریخی، امام صادق(ع) در سال‌های آغازین حکومت عباسی، از سوی سفاح و منصور به عراق احضار شده و مدتی در کوفه اقامت داشته و در این فرصت، به تدریس و تبیین معارف اسلامی و مقابله با عقاید غلات پرداخته است.

کوفه در این دوره، به تدریج اهمیت سیاسی، نظامی و به دنبال آن، اقتصادی خود را از دست داد. در عصر عباسی دوم با تضعیف قدرت سیاسی بنی‌عباس، شهر کوفه در پی حملات قبایل بدوی و غارتگر عربستان، بویژه قرامطه و طوایف شمر و خفاجه، به شدت آسیب دید و تخریب گردید. ابن جُبَیر سفرنامه نویس مسلمان که در سال ۵۸۰ق، شهر کوفه را از نزدیک مشاهده کرده، درباره آن گفته است:

کوفه شهری است بزرگ و کهن‌ساز که ویرانی بسیاری بر آن دست یافته و ویرانه‌هایش بیش از آبادی‌های آن است. یکی از اسباب ویرانی کوفه وجود قبیله خفاجه در همسایگی شهر است که همواره بدان گزند رسانند.

حکومتهایی مانند آل بویه و سلجوقیان نیز تمایلی به بازسازی و توسعه شهر کوفه نداشتند، بویژه آنکه اهمیت سیاسی، نظامی، اقتصادی و حتی مذهبی کوفه در مقیاس بسیار وسیعتر به شهر بغداد که در سال ۱۴۵ق به وسیله منصور عباسی ساخته شده بود منتقل گردید.

مرکز خلافت اسلامی

کوفه پس از تأسیس به‌ علّت‌ آب و هوای خوش و نزدیکی به فرات و وضعیت اقتصادی مناسبی که از راه غنایم‌ و خراج‌ سرزمین‌های فتح شده کسب نموده بود، پذیرای مهاجرت اقوام و گروه‌های مختلف از قلمرو اسلامی آن روز شد.‌ این‌ مهاجرت‌ها به‌خصوص در سال ۳۶ قمری که‌ حضرت‌ علی‌(ع) کوفه را پایتخت خلافت اسلامی قرار داد شدّت بیشتری گرفت و تنها تعداد‌ سپاهیان‌ کوفی در‌ جنگ صفین، بالغ بر ۶۵ هزار نفر‌ ذکر شده است که برخی محققان با احتساب خانواده آنان و نیز افرادی که در جنگ شرکت‌ نکرده‌اند، شمار اینان را ۱۵۰ هزار نفر دانسته‌اند. با این حال برخی گزارش‌های تاریخی، شمار لشکریان امام علی در جنگ صفین را ۹۰ هزار نفر گزارش کرده‌اند.

پس از حرکت اصحاب جمل به سوی بصره، امام علی(ع) در سال ۳۶ قمری با هزار مرد جنگی اهل مدینه، به سوی عراق حرکت کرد. ده یا دوازده هزار نفر از اهالی کوفه نیز برای مقابله با پیمان‌شکنان، به سپاه امام علی(ع) پیوستند. امام علی(ع) پس از پیروزی در برابر اصحاب جمل، به کوفه رفت و آنجا را مرکز خلافت اسلامی قرار داد.

برخی محققان، دلایل انتخاب کوفه به عنوان مرکز خلافت اسلامی از سوی امام علی(ع) را توانایی کوفه در مقابله با تجاوزها، برتری‌های اقتصادی نسبت به مدینه و حجاز، و همچنین اطاعت بیشتر مردم کوفه از امام علی(ع) دانسته‌اند. روحیه رفاه‌طلبی مردم مدینه و دور شدن از روحیات معنوی، و همچنین سکونت یاران پیامبر در کوفه، و نیز اِشراف کوفه به حجاز، ‌شام و مصر، برخی دیگر از این دلایل دانسته شده است.

فرمانداران کوفه از ابتدای تاسیس تا شهادت امام علی(ع).

فرماندار	دوره فرمانداری
سعد بن ابی وقاص	در ابتدای تاسیس کوفه، عمر بن خطاب وی را به حکومت این شهر منصوب کرد؛ عثمان نیز مدتی او را در این سمت منصوب وسپس او را عزل کرد.
مغیرة بن شعبه	عمر بن خطاب او را منصوب و عثمان او را عزل کرد، چون معاویه عهده‌دار خلافت شد، مغیرة را به حکومت کوفه گمارد و او پیوسته در کوفه بود تا این که در سال ۵۰ قمری در گذشت.
عمار بن یاسر	عمر او را به زمامداری کوفه گمارد.
ولید بن عقبه	عثمان در سال ۲۵ قمری پس از سعد بن ابی وقاص، او را به حکومت گمارد.
سعید بن العاص	عثمان بعد از بر کنار کردن ولید بن عقبه او را به حکومت کوفه منصوب کرد و مردم کوفه در سال ۳۴ قمری او را بیرون کردند و خواستند ابو موسی اشعری حاکم کوفه شود، لذا نامه‌ای به عثمان نوشتند. او نیز ابو موسی اشعری را منصوب کرد.
ابو موسی اشعری	در سال ۱۷ قمری عمر، او را به حکومت بصره گمارد و چون عثمان به زمامداری رسید، وی را در این مقام ابقا و سپس عزل کرد. ابو موسی به کوفه رفت. مردم کوفه پس از اینکه سعید بن العاص را اخراج کردند، از عثمان خواستند تا ابو موسی را به زمامداری کوفه بگمارد، عثمان نیز او را به حکومت کوفه منصوب کرد. ابو موسی تا زمان کشته شدن عثمان در کوفه باقی ماند، چون حضرت علی(ع) به خلافت رسید، او را در این منصب ابقا فرمود و پس از مدتی جنگ جمل پیش آمد و حضرت علی(ع) شخصی را نزد مردم کوفه فرستاد تا از آن‌ها بخواهد ایشان را در جنگ جمل یاری کنند. ولی ابو موسی از آنها خواست تا از جنگ خودداری کنند از این‌رو حضرت علی(ع) او را از کار بر کنار کرد.
عقبه بن عمرو	حضرت علی(ع) وی را جانشین خود در کوفه قرار داد و هنگامی که به جنگ صفین رفت او را عزل کرد.
عمارة بن شهاب	در سال ۳۶ قمری کارگزار حضرت علی(ع) در کوفه بود.

موقعیت کنونی

امروزه کوفه از نظر اداری در کشور عراق و استان نجف قرار گرفته و از بخش‌های تابع شهر نجف (در شمال شرق این شهر) به شمار می‌آید. جمعیت این شهر بیش از ۳۰۰ هزار نفر است.

نقش کوفه در واقعه کربلا

مقالهٔ اصلی: نامه‌های کوفیان به امام حسین

شهر کوفه، یکی از مهمترین و اثرگذارترین شهرها در واقعه کربلا بوده است. پس از مرگ معاویه در سال ۶۰ هجری قمری، بسیاری از مردم و بزرگان کوفه نامه‌هایی به امام حسین(ع) نوشته و امام سوم شیعیان را به کوفه دعوت کردند تا حکومت این شهر را در دست گیرد. با افزایش تعداد نامه‌ها، امام حسین(ع) به طرف کوفه حرکت کرد ولی ابن زیاد که والی کوفه شده بود، با تهدید و تطمیع، مردم را از گرد مسلم بن عقیل نماینده امام حسین پراکنده کرد و از سوی دیگر سپاه کوفه را به فرماندهی عمر بن سعد برای مقابله با امام فرستاد و بدین ترتیب واقعه کربلا رخ داد. از سوی دیگر، تعداد فراوانی از یاران امام حسین(ع) مانند حبیب بن مظاهر که در کربلا شهید شدند نیز کوفی بودند به طوری که علی اکبر ذاکری، پژوهشگر تاریخ و سیره اهل بیت(ع) گفته است که تعداد ۶۶ نفر از شهدای کربلا و بیش از دو سوم یاران امام حسین(ع)، کوفی بودند.

شهر کوفه در سال‌های منتهی به واقعه کربلا، محل زندگی گروه‌ها و قبایل مختلفی بود؛ تعداد قابل توجهی از کوفیان، شیعه و علاقمند به اهل بیت بودند، هواداران بنی‌امیه به رهبری افرادی مانند عمرو بن حجاج، یزید بن حرث، عمرو بن حریث، عبدالله بن مسلم، و عمر بن سعد، بخش دیگری از ساکنان کوفه بودند. بخش مهم دیگری از ساکنان کوفه، گروه‌هایی از نسل بردگان و موالی بودند که بر اساس منابع تاریخی، ۲۰ هزار جنگجو داشته‌اند و «الحمراء» خوانده می‌شده‌اند. بخش دیگری از مردم کوفه، «بی‌تفاوت‌ها» خوانده شده‌اند که ابتدا امام حسین(ع) را به کوفه دعوت کردند اما پس از سخت شدن شرایط، به سپاه یزید پیوستند.

شهر کوفه در دوره اموی، پس از فتوحات در ایران و ماوراءالنهر، تبدیل به پایگاه سیاسی - نظامی حکومت اموی در بینالنهرین و همچنین مرکزی برای کنترل و نظارت بر این سرزمین‌ها شد و حاکم عراقین، یعنی بصره و کوفه، حاکم اصلی ایران به شمار می‌آمد. به همین دلیل اهمیت نظامی - سیاسی و در نتیجه رونق اقتصادی کوفه در این دوره با توجه به فتوحات افزایش یافت. تاثیر این رونق اقتصادی در دوران حکومت خالد بن عبدالله قسری بر عراق نمایان شد، به دستور او بازارهای بسیار ساخته و برای هر صنفی از بازرگانان، غرفه‌هایی در نظر گرفته شد و اجاره این اماکن تجاری، صرف ده هزار نیروی جنگی می‌شد که در کوفه به سر می‌بردند.

قیام‌های شیعی

در دوره حکومت امویان و عباسیان، قیام‌های شیعی گسترده‌ای در کوفه روی داده است؛ این قیام‌ها عبارتند از:

در دوران امویان، یک چهارم تا یک سوم ساکنان کوفه بر مذهب تشیع بوده‌اند. این امر سبب شده بود تا دولت اموی نظارت بیشتری بر این شهر داشته و همیشه آماده سرکوبی شورش‌های احتمالی در آن باشد. در این دوره چند قیام شیعی بر ضد بنی‌امیه در این شهر رخ داد:

قیام توابین

مقالهٔ اصلی: قیام توابین

شیعیان کوفه که پس از شهادت حسین بن علی(ع) احساس پشیمانی می‌کردند تصمیم گرفتند با انتقام گرفتن از قاتلان آن حضرت و جانبازی در این راه، کوتاهی خود را جبران کنند. از این رو به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی در تدارک سپاه و نیرو برآمدند و یک سال پس از مرگ یزید در سال ۶۵ قمری با شعار یا لثارات الحسین کنار قبر امام حسین(ع) جمع شدند و سپس راهی مقابله با سپاه شام شدند. توابین در ابتدا توانستند تلفات سنگینی بر شامیان وارد آورند، اما با کشته شدن سلیمان و شمار زیادی از نیروها، جنگ به سود عبیدالله خاتمه یافت و باقیمانده توابین نیز به کوفه بازگشتند.

قیام مختار

مقالهٔ اصلی: قیام مختار

مختار که در زمان قیام توابین در زندان زبیریان به سر می‌برد، به طور سرّی نامه‌ای برای باقیمانده توابین فرستاد. آنان پس از خواندن نامه به او پیغام دادند که برای قیامی مجدد آماده‌اند.مختار پس از آزادی، دعوت خود را علنی کرد و بسیاری از بزرگان شیعه در کوفه از وی حمایت کردند. مختار با شعار یا لثارات الحسین و یا منصور أمِت به مقر حکومت کوفه حمله کرد و والی ابن زبیر را اخراج نمود و حکومت شیعی تشکیل داد. از جمله اقدامات مهم مختار در مدتی که حکومت کوفه در دستش بود، کشتن شمار زیادی از قاتلان امام حسین(ع) بود.

قیام زید بن علی

مقالهٔ اصلی: قیام زید بن علی

زید فرزند امام سجاد(ع)، با هدف امر به معروف و نهی از منکر و خونخواهی امام حسین(ع) و با شعار یا منصور أمت قیام کرد.در حدود پانزده هزار نفر اطراف او را گرفتند و او را به قیام بر ضد بنی امیه تشویق کردند ولی در نهایت او را یاری نکردند و زید با اصابت کردن تیری به پیشانی‌اش به شهادت رسید.

در دوران عباسیان هم قیام‌هایی در کوفه رخ داد؛ از جمله:

قیام ابن طباطبا

محمد بن ابراهیم بن طباطبا از نوادگان امام حسن(ع) بود که از مدینه به کوفه آمد و به کمک ابوالسرایا که یکی از فرماندهان شورشی و ناراضی عباسیان و از زیر دستان هرثمه بن اعین بود، سپاهی تشکیل داد. آنان در سال ۱۹۹ هجری قمری به کوفه حمله کردند و این شهر را تصرف کردند. شعار آنان در این قیام الرضا من آل محمد بود.

قیام علی بن زید و عیسی بن جعفر

این دو که علوی و از تبار امام حسن مجتبی(ع) بودند، در سال ۲۵۵ قمری در کوفه قیام کردند. معتز عباسی، سپاهی بزرگ به فرماندهی سعید بن صالح معروف به حاجب را به سوی آنها فرستاد و این قیام را سرکوب کرد.

قیام علی بن زید بن حسین

وی از نوادگان امام حسین(ع) بود و در زمان مهتدی عباسی در کوفه قیام کرد. شاه بن میکال با سپاهی بزرگ به مقابله او رفت ولی شکست خورد. وقتی معتمد عباسی به قدرت رسید، کیجور ترکی را به سوی او فرستاد. علی بن زید پس از چندی تعقیب و گریز در سال ۲۵۷ هجری قمری کشته شد.

پیدایش قرامطه

مقالهٔ اصلی: قرامطه

بیشتر گزارش‌های تاریخی، ریشه پیدایش قرامطه را به فعالیت‌های یکی از داعیان و پیروان اسماعیلیه به نام حمدان بن اشعث مشهور به قرمط نسبت می‌دهند که فعالیت تبلیغی خود را در کوفه آغاز کرد. در سال ۳۱۷ق قرامطه با حمله به مکه، حجرالاسود را همراه خود بردند. در سال ۳۳۹ق در جریان بازگرداندن حجرالاسود به مکه، ابتدا آن را به کوفه آوردند و به ستون هفتم مسجد کوفه آویختند تا مردم آن را ببینند.

فرمانداران کوفه از شهادت امام علی(ع) تا پایان قیام مختار.

فرمانداران	دوره فرمانداری
زیاد ابن ابیه	معاویه او را به حکومت بصره و کوفه گمارد، و تازمان مرگ در سال ۵۳ قمری عهده‌دار حکومت آنجا بود.
ضحاک بن قیس	در سال ۵۳ قمری معاویه پس از مرگ زیاد بن ابیه، او را منصوب کرد. او نیز رفت و مردم را به بیعت با عبدالله بن زبیر دعوت کرد و با مروان بن حکم جنگید و در سال ۶۵ قمری در مرج راهط کشته شد.
سعد بن زید	او از قبیله خزاعه بود. معاویه، او را منصوب کرد.
عبد الرحمن بن عبدالله	وی فرزند ام حکم، خواهر معاویه بن ابی سفیان بود. دایی‌اش معاویه در سال ۵۷ قمری او را به حکومت کوفه منصوب کرد. او اخلاق پسندیده‌ای نداشت لذا مردم کوفه او را بیرون کردند.
نعمان بن بشیر	وی آخرین کسی به شمار می‌رود که از سوی معاویه بن ابی سفیان، عهده‌دار زمامداری کوفه شد. وی در سال ۶۵ قمری به قتل رسید.
عبید الله بن زیاد	یزید بن معاویه زمانی او را به حکومت کوفه منصوب کرد، که در سال ۶۰ قمری مسلم بن عقیل به منظور دعوت مردم برای یاری رساندن امام حسین(ع) به کوفه آمد.
عمرو بن حریث	وی از سوی زیاد بن ابیه، عهده‌دار حکومت کوفه شد و هر گاه زیاد از کوفه بیرون می‌رفت، او را جانشین خود قرار می‌داد، وی جانشین عبیدالله بن زیاد نیز بود.
عامر بن مسعود	او پس از مرگ یزید به انتخاب مردم کوفه، زمامداری کوفه را به دست گرفت، تا اینکه عبدالله بن زبیر به عنوان خلیفه تعیین شد. و وی از طرف عبدالله بن زبیر به حکومت کوفه منصوب شد.
عبد الله بن یزید	وی از سوی عبدالله بن زبیر به حکومت مکه رسید، سپس زمامداری کوفه را به وی واگذار کرد.
عبدالله بن مطیع	عبدالله بن زبیر او را به حکومت کوفه منصوب کرد، و مختار او را از کوفه بیرون کرد وی به مکه بازگشت.
مختار بن ابوعبید ثقفی	با شکست عبدالله بن مطیع حاکم کوفه شد و هر گاه مختار به مداین می‌رفت سائب بن مالک اشعری را به حکومت کوفه می‌گمارد.
مصعب بن زبیر	در ۶۷ ه‍.ق عبدالله بن زبیر او را به حکمرانی بصره گمارد، سپس با شکست دادن مختار حکمرانی کوفه را نیز به او واگذار کرد.

شیعیان کوفه

خاندان‌های علمی

خاندانهای علمی شیعه در کوفه در قرون نخست هجری عبارتند از:

• آل ابی شعبه
• آل اعین
• آل ابی صفیه
• آل ابی اراکه
• آل ابی جعد
• آل ابی الجهم
• آل ابی ساره
• آل نعیم ازدی
• آل حیان تغلبی
• بنی حر جعفی
• بنی الیاس بجلی کوفی
• بنی عبد ربه
• بنی ابی سبره
• بنی سوقه
• بنی نعیم صحاف
• بنی عطیه،
• بنی رباط
• بنی فرقد
• بنی دراج
• بنی عمار بجلی

گرایش‌ها و فرقه‌ها

خوارج، کیسانیه و زیدیه از فرقه‌هایی هستند که در این شهر شکل گرفتند.

رویکرد به کوفیان در فرهنگ عمومی

یکی از مواردی که در مورد کوفیان مطرح شده، بی‌وفایی آنان است تا جایی که عباراتی همچون «الکوفی لایوفی: کوفیان وفا نمی‌کنند» و «اغدر من الکوفی: پیمان‌شکن‌تر از کوفی» معروف شده است. برخی پژوهشگران این اتهام را ناشی از ویژگی «تابع احساسات بودن» در مردم کوفه دانسته‌اند که به عنوان نمونه می‌توان به موضع احساسی کوفیان در قبال مسلم بن عقیل و همچنین قیام مختار ثقفی اشاره کرد.

برخی پژوهشگران بر این باورند که کم‌انصافی‌ها در معرفی کوفیانی که بخش عمده‌ای از آنها شیعه بودند، چنین تصویری را ترسیم کرده که آنان یک روز امام حسین(ع) را برای تشکیل حکومت دعوت کردند و همان‌ها بدون رخ دادن اتفاقی مهم، پشیمان شدند و علاوه بر تنها گذاشتن مسلم، امام و یارانش را هم به شهادت رساندند. کوفیان در دعوت از امام و بیعت با مسلم در آن شرایط، رفتاری منطقی داشتند اما پیش‌بینی حضور عبیداللّه و رفتار خشن او را نمی‌کردند. عملکرد زیرکانه و خشونت‌آمیز عبیداللّ، در دیگر جوامع نیز همین بازتاب و عقب‌نشینی را به دنبال داشت. در شهرهای دیگر در دفاع از سیدالشهدا(ع) حرکتی در خور توجه در حمایت امام حسین(ع) دیده نشد در حالی که در کوفه جنبشی گسترده‌ شکل گرفت، هر چند به نتیجه نرسید.

محمدابراهیم آیتی می‌گوید: قرن‌هاست که بسیاری از مردم، اهل کوفه را برای این بی‌وفایی و پیمان‌شکنی ملامت کرده‌اند و چنان‌که به اصحاب و یاران با وفای امام(ع) درود و سلام فرستاده‌اند، به اینان که روزی وعده نصرت دادند و پیمان فداکاری بستند، و روزی هم به‌روی امام شمشیر کشیدند و تا پای کشتن وی ایستادگی کردند، لعنت و نفرین کرده‌اند، اما انصاف این است که مردم کوفه، کاری برخلاف معمول و عملی که موجب حیرت باشد انجام نداده‌اند و هر دو کارشان برطریق قاعده بود: هم آن نامه‌ها که نوشتند و هم آن شمشیرها که به روی امام کشیدند.

اماکن مقدس

مسجد کوفه

مسجد کوفه

مقالهٔ اصلی: مسجد کوفه

از اولین مکان‌هایی که سعد بن ابی وقاص در کوفه بنا نهاد مسجد کوفه بود. این مسجد جایگاه خطابه‌ها و قضاوت‌های حضرت علی(ع) بود که اکنون جایگاه قضاوت آن حضرت به نام دکة القضا معروف است. و آن حضرت با ضربه شمشیر ابن ملجم مرادی در این مکان مجروح و به شهادت رسید.

مسجد کوفه بر دیگر مساجد به جز مسجدالحرام و مسجدالنبی فضیلت دارد و مرکز قضاوت امام زمان(عج) خواهد بود. مسافر می‌تواند نماز را در مسجد کوفه تمام یا شکسته بخواند.

مسجد سهله

مقالهٔ اصلی: مسجد سهله

این مسجد در قرن اول هجری توسط قبایل عرب کوفه و در فاصله حدود دو کیلومتری شمال غربی مسجد کوفه ساخته شده است. این مسجد یکی از کهن‌ترین مساجد منتسب به امام دوازدهم شیعیان است و بنابر برخی روایات، محل زندگی ایشان پس از ظهور، همین مکان است.

مسجد صعصعه بن صوحان

مقالهٔ اصلی: مسجد صعصعة بن صوحان

مسجد صعصعه بن صوحان یکی از مساجد کوفه که در نزدیکی مسجد سهله قرار دارد. این مسجد، عبادتگاه صعصعه بوده و جماعتی، امام زمان را ماه رجب در آن مسجد و در حال عبادت مشاهده کرده‌اند. سید بن طاووس و شهید اوّل، اعمال مخصوص این مسجد را در کتاب‌های خود ذکر کرده‌اند.

مساجد ملعونه: مساجدی هستند که به منظور مقابله با حضرت علی(ع) و به صورت مسجد ضرار بنا شده بود. در روایتی از امام باقر(ع) چنین آمده است که چهار مسجد نیز بعد از شهادت امام حسین(ع) به شکرانه پیروزی لشکر کوفه بر آن حضرت تجدید بنا شد از این رو این مساجد لعن مضاعف دارند. از این مساجد ملعونه هم اکنون هیچ اثری باقی نمانده است.

1. مسجد اشعث بن قیس کندی
2. مسجد جریر بن عبدالله بجلی
3. مسجد سماک بن مخزومه
4. مسجد شبث بن ربعی
5. مسجد تیم
6. مسجد ثقیف
7. مسجد الحمراء

مرقد یاران ائمه

• میثم تمار

مرقد میثم تمار در چند صد متری مسجد کوفه و در کنار خیابان اصلی کوفه - نجف قرار دارد.

• مسلم بن عقیل
• هانی بن عروه

مرقد مسلم بن عقیل و هانی بن عروه و مختار ثقفی در کنار مسجد کوفه است.

علم و هنر در کوفه

امام صادق(ع) در اواخر عمر خود دو سال در کوفه زیست و موجب گسترش مکتب فقهی و حدیثی کوفه شد. بر اساس کتاب تاریخ الکوفة، امام صادق(ع) در زمان حکومت سفاح به کوفه رفت و برای دو سال در آنجا در بین بنی‌عبدالقیس منزل گزید. در این مدت شیعیان از هر طرف به نزد وی آمده و از علم او بهره می‌گرفته‌اند. بنابر آنچه از محمد بن معروف هلالی نقل شده، فراوانی جمعیت در اطراف امام صادق(ع) چنان بوده که او نتوانسته با امام دیدار کند. بنابر نقل حسن وشاء، حدود نهصد نفر در مسجد کوفه، احادیثی از امام صادق(ع) را بازگو می‌کرده‌اند.

در این دوره، تدوین و نوشتن حدیث، اهمیت خاصی یافت. این روند از دوران امام باقر(ع) آغاز شد و در زمان امام صادق(ع) به اوج خود رسید. امام صادق(ع) اصحاب خویش را به ضبط و نوشتن احادیث ترغیب می‌نمود.

مدرسه حدیثی کوفه در دوره خلیفه دوم و توسط اهل سنت آغاز شد و نقل احادیث نبوی در آن گسترش یافت و به رقیبی برای مدرسه حدیثی مدینه تبدیل شد، اما حضور شیعیان در کوفه، باعث تنوع و پویایی جریان نقل حدیث در این شهر شد. خاندان کوفی اعین، از پیروان امام باقر(ع)، نقشی جدی در مکتب حدیثی شیعه در کوفه داشتند. در میان اصحاب امام صادق(ع) هم کوفیان فراوانی به چشم می‌خورد که شیخ طوسی در کتاب رجال خود، ده‌ها مورد از این محدثان را نام برده است.

برخی از محققان معتقدند بخش عمده‌ای از ۶۶۰۰ کتابی که شیخ حر عاملی در وسائل الشیعه، تدوین آنها را به قدمای شیعه اثنی عشری که معاصر ائمه(ع) بوده‌اند نسبت می‌دهد، توسط محدّثان کوفی تدوین شده است. اصول اربعمأة، ثمره تدوین همین آثار حدیثی دانسته شده است.

علاوه بر علوم فقهی و حدیثی، دانش نحو هم در کوفه دارای اهمیت بوده و مکتب نحوی کوفه در برابر مکتب بصره، دو پایگاه اساسی علم نحو بوده‌اند. چنانکه سید محسن امین در اعیان الشیعه گفته، بانیان اول علم نحو در بصره و کوفه، علمای شیعه بوده‌اند.

بخشی از سوره فاطر به خط کوفی متعلق به اواخر قرن هشتم میلادی (دوم هجری)

خط کوفی، ده‌ها سال خط غالب در میان اقوام عرب بوده و در قرآن، نامه‌ها و سکههای درهم و دینار، مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

شهر کوفه در روایات

در منابع حدیثی، روایات متعددی درباره جایگاه و اهمیت کوفه آمده است؛ از جمله:

• امام علی(ع)، مکه را حرم خدا، مدینه را حرم رسول خدا و کوفه را حرم خود خوانده و تصریح کرده که هیچ ستمگری در کوفه دست به کاری نمی‌زند مگر آنکه خداوند او را ریشه‌کن خواهد کرد.
• از امام حسن عسکری(ع) نقل شده است که فرمود: جای پایی در کوفه، برای من از خانه‌ای در مدینه محبوب‌تر است.

همچنین در بخش دیگری از روایات به موقعیت کوفه پس از ظهور امام زمان(عج) اشاره شده و این شهر پایتخت امام دوازدهم شیعیان پس از ظهور معرفی شده است.

پیوند به بیرون

• بررسی انتخاب کوفه به عنوان مرکز خلافت اسلامی
• جغرافیای تاریخی کوفه
• کوفه و تحولات سیاسی صدر اسلام
• مردم کوفه از زبان امیرالمؤمنان علی(ع)
• سایت مسجد کوفه
• حوزه علمیه کوفه و تالیفات پیرامون مهدویت