قضای عبادت

قضای عبادت اصطلاح فقهی به‌معنای به‌جاآوردن اعمال عبادی (مانند نماز و روزه) است که وقت آن گذشته باشد. به‌جاآوردن عبادت در خارج از وقت، امری شرعی دانسته شده که هم شامل عبادات واجب می‌شود و هم مستحب. قضای عبادت در ابواب فقهی نماز، روزه و حج وارد شده و بخشی از احکام شرعی را به خود اختصاص داده است. اگر عمداً، سهواً و یا از روی جهل و ندانستن حکم و یا به واسطه اسبابی همچون خواب، مستی و ارتداد، عبادتی در وقت معینش انجام نشود، باید قضای آن در وقت دیگری به‌جا آورده شود.

به‌‌گفته صاحب جواهر، عدم بلوغ، دیوانگی، بیهوشی (هنگامی که تمام وقت انجام عبادت را در بر گیرد)، حیض، نفاس و کفر از جمله عواملی هستند که به‌واسطه آن‌ها عبادت از عهده مکلف خارج شده و قضای عبادت بر عهده او نخواهد بود.

مفهوم‌شناسی و مشروعیت

به‌گفته فقیهان شیعه، انجام برخی از عبادات همچون نمازهای یومیه دارای وقت معین است که اگر عمداً، سهواً و یا از روی جهل و ندانستن حکم در وقت معین آنها انجام نشود، باید قضای آن در خارج از وقت انجام شود. سید محسن حکیم در کتاب مستمسک العروة الوثقی با استناد به روایات مربوط به این باب و استصحاب وجوب فعل بعد از خروج از وقت، به مشروعیت قضای عبادت فتوا داده است.

علامه حلی بر این باور است که خواب، مستی و ارتداد از جمله اسبابی هستند که باعث قضا شدن عبادت می‌شود. صاحب جواهر اسبابی همچون عدم بلوغ، دیوانگی، بیهوشی (زمانی که تمام وقت انجام عبادت را در بر بگیرد)، حیض، نفاس و کفر را از جمله عواملی می‌داند که بواسطه آن‌ها انجام عبادت از عهده مکلف ساقط شده و قضای عبادت هم بر عهده او نخواهد بود.

اقسام

صاحب جواهر از فقیهان قرن سیزدهم هجری قمری، قضای عبادت را به دو قسم تقسیم کرده است:

• قضای عبادت واجب: اگر انجام عبادتی در وقت معین، واجب بوده قضای آن هم واجب است. نمازهای یومیه و بخشی از اجزاء نماز همچون سجده و تشهد، نماز آیات، حج و روزه از جمله عباداتی به شمار رفته‌اند که در صورت انجام نشدن در وقت معین قضای آن‌ها واجب است.

• قضای عبادت مستحب: اگر انجام عبادتی مستحب بوده، قضای آن هم مستحب است. همچون نماز شب و نافله‌های روزانه

احکام فقهی

فقیهان شیعه پیرامون قضای عبادت و نحوه انجام آن چند حکم فقهی ذکر کرده‌اند:

• تعجیل در به جا آوردن عبادتی که قضا شده امری مستحب است نه واجب.
• با اینکه مکلف دارای نماز قضای واجب است می‌تواند قضای نمازهای مستحبی که از فوت شده است را نیز بخواند.
• رعایت ترتیب بین نمازهای قضا شده واجب است؛ مثلا بین نماز ظهر و عصر، بایستی ابتدا نماز ظهر و سپس عصر خوانده شود و بین نماز مغرب و عشاء، ابتدا نماز مغرب خوانده شود.
• اگر نماز در سفری که وظیفه به جمع خواندن نماز است قضا شد، مکلف وظیفه دارد نماز را به صورت جمع قضا کند.
• تا زمانی که شخصی زنده است نمی‌تواند برای انجام عباداتی که از او قضا شده نائب بگیرد.
• تمرین دادن کودکان ممیز بر انجام عبادات قضا شده مستحب است.

جستارهای وابسته

• نیابت در عبادت
• ادا