حدیث لَوْلاک حدیث قدسی که وجود پیامبر اکرم(ص) و اهل بیتش(ع) را به عنوان هدف آفرینش هستی معرفی می‌کند.
| حدیث لولاک | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات روایت | |
| موضوع | وجود پیامبر اکرم(ص) هدف از آفرینش هستی |
| صادره از | حدیث قدسی |
| راوی اصلی | پیامبر اکرم(ص) |
| منابع شیعه | علل الشرایع، الانوار فی مولد النبی، بحارالانوار، جنة العاصمة |
| منابع سنی | المستدرک علی الصحیحین، ینابیع المودة |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
تعبیر «لولاک لما خلقت الافلاک» با این‌که در منابع روایی متقدم شیعه به‌ویژه کتب اربعه نیامده، اما در منابع روایی متأخر، متون فقهی، تفسیری، کلامی و ... کاربرد زیاد داشته است. شبیه محتوای این حدیث در برخی از متون روایی متقدم شیعه و اهل سنت، با مضامینی متفاوت، گاه فقط درباره شخص پیامبر اکرم(ص) و گاه درباره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) آمده است.
در میان احادیث معروف به لولاک، حدیث «یا احمد لولاک لما خلقت الافلاک و لولا علی لما خلقتک و لولا فاطمه لما خلقتکما» شهرت بیشتری در میان شیعه پیدا کرده است. این حدیث در جوامع روایی متقدم شیعه نیامده و برای اولین بار سید محمدحسن میرجهانی در کتاب جُنَّة العاصمة آن را با استناد به کتابی خطی به نام کشف اللئالی نوشته صالح بن عرندس حلی نقل کرده است.
برخی با توجه به ضعف سند حدیث لولا فاطمه معتقدند بخش دوم و سوم این حدیث «لولا علی لما خلقتک و لولا فاطمه لما خلقتکما» توسط غالیان به حدیث لولاک ملحق شده و مخالف قرآن، روایات و عقل است. در مقابل، بنا بر نظر افرادی چون آیت الله شبیری زنجانی اگرچه سند حدیث لولا فاطمه جعلی است، ولی مضمون آن قابل دفاع است؛ زیرا هدف از خلقت هدایت انسان‌هاست و معصومان نیز واسطه فیض در هدایت هستند، بنابراین می‌توان گفت که اگر اهل بیت(ع) نبودند عالم خلق نمی‌شد.
جایگاه عبارت لولاک لما خلقت الافلاک
فراز «لولاک لما خلقت الافلاک» در حدیث قدسی لولاک،[۱] که وجود رسول الله(ص) را هدف و انگیزه آفرینش هستی خوانده است،[۲] در متون فقهی، تفسیری، کلامی، عرفانی و ادبی کاربرد زیاد داشته است.[۳]
در روایت لولاک اگرچه سخن از فقه یا احکام فقهی نیست؛ ولی برخی فقها برای تأیید برداشت‌های خود به صورت سلبی یا ایجابی، به این روایت استناد کرده‌اند.[۴] [یادداشت ۱]در کتب کلامی شیعه از این روایت برای اثبات برتری پیامبر اکرم(ص) و همچنین اهل بیت(ع) بر دیگر موجودات عالم بهره برده شده است.[۵] مفسران شیعه و اهل سنت نیز در تفسیر آیاتی که مرتبط با پیامبر اکرم(ص) یا بیان هدف از خلقت است، به این عبارت استناد کرده‌اند.[۶] در نوشته‌های عرفانی در بحث انسان کامل[۷] و در سروده‌های ادبی نیز این عبارت نمود زیاد داشته است؛ از جمله در این شعر مولانا:
غروی اصفهانی نیز در ترجیع بندی در دیوان اشعارش به مضمون حدیث لولاک استناد کرده است.
متن حدیث
متن حدیث لولاک در برخی از متون روایی شیعه و اهل سنت، با مضامین متفاوتی گاه فقط درباره شخص پیامبر اکرم(ص) و گاه درباره پیامبر و اهل بیتش(ع) آمده است:
- ... وَ أَنْتَ خِیرَتِی مِنْ خَلْقِی فَوَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْلَاک مَا خَلَقْتُ الْأَفْلَاک وَ لَا الدُّنْیا وَ لَا الْأَرْض...[۱۰] (ترجمه: و تو بهترین خلق من هستی. به عزت و جلالم قسم اگر تو نبودی افلاک را خلق نمی‌کردم و نه دنیا و نه زمین را...)
- ... یا آدَمُ، إِنَّهُ لَأُحِبُّ الْخَلْقِ إِلَی ادْعُنِی بِحَقِّهِ فَقَدْ غَفَرْتُ لَک وَلَوْلَا مُحَمَّدٌ مَا خَلَقْتُک...[۱۱] (ترجمه: ای آدم همان او محبوب‌ترین خلق نزد من است مرا به حق او بخوان که به خاطر او تو را بخشیدم و اگر محمد نبود تو را خلق نمی‌کردم... [یادداشت ۲])
- یا مُحَمَّدُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَوْلَاک لَمَا خَلَقْتُ آدَمَ وَ لَوْ لَا عَلِی مَا خَلَقْتُ الْجَنَّة[۱۲] (ترجمه: ای محمد! به عزت و جلالم سوگند اگر تو نبودی آدم را نمی‌آفریدم و اگر علی نبود بهشت را خلق نمی‌کردم.)
- یا عَلِی لَوْ لَا نَحْنُ مَا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ وَ لَا حَوَّاءَ وَ لَا الْجَنَّةَ وَ لَا النَّارَ وَ لَا السَّمَاءَ وَ لَا الْأَرْض[۱۳] (ترجمه: ای علی اگر ما نبودیم خداوند آدم و حواء و بهشت و جهنم و آسمان و زمین را نمی‌آفرید.)
- یا أَحْمَدُ! لَوْلاک لَما خَلَقْتُ الْأَفْلاک، وَ لَوْلا عَلِی لَما خَلَقْتُک، وَ لَوْلا فاطِمَةُ لَما خَلَقْتُکما[۱۴] (ترجمه: ای احمد! اگر تو نبودی افلاک را خلق نمی‌کردم و اگر علی نبود تو را خلق نمی‌کردم و اگر فاطمه نبود شما دو نفر را خلق نمی‌کردم.)
محتوای حدیث
بر اساس احادیث لولاک، علت اصلی آفرینش هستی را وجود پیامبر اکرم(ص) و اهل بیتش معرفی کرده‌اند.[۱۵] در توضیح این احادیث بیشتر به آیات قرآن استناد شده است. بر این اساس گفته شده طبق آیات قرآن هدف از خلقت کل عالم، انسان و انجام بهترین عمل است[یادداشت ۳] که به بهترین شکل در وجود انسان کامل محقق خواهد شد؛ انسانی که از هرجهت بر تمامی موجودات و آسمان و زمین برتری دارد. انسان کامل نیز کسی نیست جز حضرت محمد(ص). به همین دلیل خداوند در حدیث لولاک او را علت خلقت تمامی آفرینش معرفی می‌کند.[۱۶] طبق این تحلیل خلقت تمام عالم مقدمه ظهور انسان به طور عام و انسان کامل [پیامبر اکرم(ص)] به طور خاص است.[۱۷]
در تحلیل دیگری گفته شده طبق آیه ۵۶ سوره ذاریات «وَمَا خَلَقْتُ الجِنَّ وَالإِنسَ إِلاَّ لِیعْبُدُونِ» هدف از خلقت جن و انس عبادت خداوند است و امکان عبادت صحیح یا عبادت کامل و اتم بدون وجود رهبر و پیشوا وجود نخواهد داشت؛ همچنین باید گفت طبق آیه سوم سوره مائده «الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکمُ الإِسْلامَ دِینًا»، کامل‌ترین نوع عبادت در دین اسلام صورت خواهد پذیرفت؛ به همین دلیل است که خداوند خطاب به پیامبر اکرم(ص) فرمود: «لولاک لما خلقت الافلاک».[۱۸] نکته دیگری که در این تحلیل بر آن تاکید شده این است که این حکمت خلقت جهان با رحلت پیامبر(ص) منقضی نخواهد شد و در وجود ائمه(ع) ادامه خواهد یافت.[۱۹]
منبع حدیث
حدیث لولاک با این عبارت «لولاک لما خلقت الافلاک» در هیچ‌کدام از منابع روایی متقدم شیعه به‌ویژه کتب اربعه نیامده و تنها در کتاب الانوار فی مولد النبی اثر ابوالحسن بکری بدون سند از امام علی(ع) روایت شده و به تبع او در برخی دیگر از کتب از جمله بحار الانوار نقل شده است.[۲۰] البته در علل الشرائع اثر شیخ صدوق روایتی هم‌مضمون این حدیث نقل شده است: «يَا عَلِيُّ لَوْ لَا نَحْنُ مَا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ وَ لَا حَوَّاءَ وَ لَا الْجَنَّةَ وَ لَا النَّارَ وَ لَا السَّمَاءَ وَ لَا الْأَرْض».[۲۱] با این حال محمد تقی مجلسی، پدر علامه مجلسی و از علمای شیعه در قرن یازدهم قمری، عبارت ««لولاک لما خلقت الافلاک» را متواتر دانسته است.[۲۲]
برخی معتقدند وجود فراز «لولاک لما خلقت الافلاک» در کتب متاخر روایی شیعه به دلیل فرآیند نقل به معنا (بیان معنا و مفهوم روایت نه نص آن)[۲۳][یادداشت ۴] بوده و بر اساس برخی روایات با همین دورن‌مایه در منابع متقدم، وارد در کتب متاخر شده است.[۲۴]
حدیث لولا فاطمه
در میان احادیث معروف به لولاک، حدیث «یا احمد لولاک لما خلقت الافلاک و لولا علی لما خلقتک و لولا فاطمه لما خلقتکما» شهرت بیشتری در میان شیعه پیدا کرده است.[۲۵] این حدیث در جوامع روایی متقدم و معتبر شیعه نیامده و برای اولین بار سید محمدحسن میرجهانی، نویسنده کتاب جُنَّة العاصمة مدعی است که حدیث را در کتابی خطی به نام کشف اللئالی نوشته صالح بن عَرَندَس حلّی (م قرن ۹) دیده است. سندی که میرجهانی به آن تکیه کرده چنین است:
- «فی کتاب کشف اللئالی لصالح بن عبدالوهّاب بن العرندس، إنّه روی عن الشیخ إبراهیم بن الحسن الذرّاق، عن الشیخ علیّ بن هلال الجزائری، عن الشیخ أحمد بن فهد الحلّی، عن الشیخ زین الدین علیّ بن الحسن الخازن الحائری، عن الشیخ أبی عبدالله محمّد بن مکّی الشهید، بطرقه المتصلة إلی أبی جعفر محمّد بن علیّ بن موسی بن بابویه القمّی، بطریقه إلی جابر بن یزید الجعفی، عن جابر بن عبدالله الأنصاری، عن رسول الله صلی الله علیه و آله، عن الله تبارک و تعالی، أنّه قال: یا احمد لولاک ... »[۲۶]
آیت‌الله شبیری زنجانی سند حدیث لولا فاطمه را دارای اشکال [۲۷] و بلکه کاملا جعلی می‌داند چون ابن عرندس از کسی نقل می‌کند که مدت‌ها بعد از خودش به دنیا آمده است. [۲۸] با این حال او مضمون حدیث را با توجیهی قابل دفاع توصیف می‌کند. از نظر او چون هدف از خلقت هدایت انسان‌هاست و معصومان نیز واسطه فیض در هدایت هستند، بنابراین می‌توان گفت که اگر اهل‌بیت(ع) نبودند عالم خلق نمی‌شد.[۲۹] محمدعلی گرامی نیز چند نفر از راویان حدیث را مجهول معرفی می‌کند؛ ولی این نکته را عامل تکذیب حدیث نمی‌داند.[۳۰] به باور علامه طهرانی بر فرض صحیح بودن صدور حدیث آن را اشاره به حقیقت محمدیه[یادداشت ۵] دانسته و فاطمه زهرا (س) را تجلّی این حقیقت تمام برشمرده است.[۳۱]سید محمدحسن میرجهانی در کتاب کتاب جُنَّة العاصمة در توجیه روایت، جایگاه پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) و حضرت فاطمه(س) را در نظام هستی مانند جایگاه مغز و قلب و جگر دربدن انسان دانسته است که هر چند (در سلسله مراتبی که دارند) جایگاه مغز به عنوان فرمانده بالاتر از قلب است ولی قلب اگر خون رسانی نکند مغز هم کارایی ندارد و هم چنین قلب هر چند با لاتر از جگر است ولی اگر جگر نباشد قلب هم تأثیری ندارد و در نتیجه اگر فاطمه(س) به عنوان واسطه میان مقام نبوت و امامت وبه عنوان دختر پیامبر(ص) و همسر امیرالمؤمنین(ع) و مادر امامان(ع) نبود اثری از نبوت و امامت نبود. [۳۲]
دیدگاه‌ها درباره حدیث لولا فاطمه
برخی با توجه به ضعف سند حدیث لولا فاطمه معتقدند بخش دوم و سوم این حدیث «لولا علی لما خلقتک و لولا فاطمه لما خلقتکما» توسط غالیان به حدیث لولاک ملحق شده و مخالف قرآن، روایات و عقل است؛ زیرا بر برتری علی(ع) بر پیامبر اسلام(ص) و همچنین برتری فاطمه(س) بر پیامبر و علی علیهما السلام اشاره دارد؛ در حالی که طبق اعتقادات شیعه پیامبر اسلام(ص) برترین مخلوق خداوند و وجود اهل بیت(ع) از نور آن حضرت است.[۳۳]
در مقابل، به این نکته اشاره شده که اگر امامت و ولایت نبود نبوت هم پدید نمی‌آمد؛[۳۴] زیرا نبوت بیان قانون است و قانون بدون اجرا هیچ فایده‌ای ندارد و اجرای قانون نبوت با امامت امکان‌پذیر است؛ بنابراین امامت از نبوت مهم‌تر است. در ادامه این تحلیل به این نکته اشاره شده که طبق این تحلیل نباید گفت حضرت علی(ع) از پیامبر والاتر است؛ زیرا پیامبر اسلام(ص) دو منصب نبوت و امامت را دارا بود و امام علی(ع) فقط منصب امامت را برعهده داشت. بر اساس این تحلیل امامان حافظان دین هستند و اگر پس از رحلت پیامبر امامت نبود دین به انحراف کشیده می‌شد؛ بنابراین دین خاتم از طریق امامت حفظ می‌شود و امامان به جز حضرت علی(ع) همه از فرزندان فاطمه(س) هستند.[۳۵]
تک نگاری
کتاب «حدیث لولا فاطمه» اثر محمد علی گرامی، از مراجع تقلید شیعه. در این کتاب نخست به بیان معنا و مفهوم حدیث و سپس به بررسی سند آن پرداخته است. در ادامه ضمن اثبات عصمت چهارده معصوم، مناقب حضرت زهرا(س) و خلافت بلافصل امام علی(ع) بیان شده است.[۳۶] گرامی با بهره‌گیری از آیات و روایات و مباحث فلسفی و کلامی به تبیین حدیث پرداخته است.[۳۷]
پانویس
- ↑ مجلسی، مرآةالعقول، ۱۴۰۴ق، ج۲، ۲۸۶؛ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۵۲؛ قندوزی، ینابع المودة، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۲۴.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، مقدمه ج۱، ص۱۷.
- ↑ خالدی، «بررسی سند و متن حدیث لولاک لما خلقت الافلاک»، ص۳۱۳.
- ↑ منتظری، کتاب الخمس و الانفال، ۱۳۶۳ش، ص۳۵۹-۳۶۱؛ مکارم شیرازی، انوار الفقاهه، ۱۴۲۵ق، ص۵۳۷.
- ↑ حسینی میلانی، نفحات الازهار، ۱۴۱۴ق، ج۱۱، ص۳۵۰.
- ↑ میبدی، کشف الاسرار، ۱۳۷۱ش، ج۷، ص۲۸۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۰، ص۱۵۲؛ صادقی تهرانی، الفرقان، ۱۳۶۵ش، ج۱۴، ص۲۱۴.
- ↑ آملی، تفسیر المحیط الاعظم، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۴۲۳.
- ↑ مولوی، مثنوی معنوی، دفتر پنجم، بخش ۱۱۵.
- ↑ غروی اصفهانی، دیوان شعر، تصحیح کاظم موسوی.
- ↑ بکری، الانوار فی مولد النبی، ۱۴۱۱ق، ص۵؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۲۸.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۱۵۸۳، ح۴۲۲۸.
- ↑ ابن طاووس، الیقین، ۱۴۱۳ق، ص۴۲۶؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۸، ص۴۰۰.
- ↑ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۵.
- ↑ میرجهانی، جنة العاصمة، ۱۳۸۴ش، ص۲۸۳و۲۸۴؛ بحرانی اصفهانی، عوالم العلوم، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۴۳؛ انصاری زنجانی، الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهراء، ۱۴۲۸ق، ج ۲۰، ص۵۱۶.
- ↑ فاضل مسعودی، اسرار الفاطمیه، ۱۴۲۰ق، ص۲۳۳؛ گرامی، حدیث لولا فاطمه، ۱۳۸۵ش، ص۱۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۰، ص۱۵۲؛ فاضل مسعودی، اسرار الفاطمیه، ۱۴۲۰ق، ص۲۳۳-۲۳۴.
- ↑ گرامی، حدیث لولا فاطمه، ۱۳۸۵ش، ص۳۰-۳۱؛ آهی، «سر حدیث شریف لولاک لما خلقت الافلاک»، ص۲۲۹-۲۳۰.
- ↑ فاضل مسعودی، اسرار الفاطمیه، ۱۴۲۰ق، ص۲۳۳-۲۳۴.
- ↑ فاضل مسعودی، اسرار الفاطمیه، ۱۴۲۰ق، ص۲۳۳-۲۳۴.
- ↑ خالدی، «بررسی سند و متن حدیث لولاک لما خلقت الافلاک»، ص۳۱۶-۳۱۷.
- ↑ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۵.
- ↑ مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۲۶ و ج۳، ص۵۲۲ و ج۸، ص۶۷۳.
- ↑ مدیر شانه‌چی، علم الحدیث، ۱۳۸۸ش، ص۱۵۲.
- ↑ خالدی، «بررسی سند و متن حدیث لولاک لما خلقت الافلاک»، ص۳۱۷-۳۱۸.
- ↑ امامی فر، «بررسی حدیث لولا فاطمه از دیدگاه فاطمه»، ص۲۴-۲۵.
- ↑ میرجهانی، جنه العاصمه، ۱۳۸۴ش، ص۲۸۳-۲۸۴.
- ↑ حضرت آیت‌الله شبیری زنجانی: انکار ظلم‌هایی که در حق حضرت فاطمه زهرا(س) شده درست نیست، سایت جماران.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ج۲، ص۶۸۵
- ↑ حضرت آیت‌الله شبیری زنجانی: انکار ظلم‌هایی که در حق حضرت فاطمه زهرا(س) شده درست نیست، سایت جماران.
- ↑ آیا روایت لولاک معتبر است، سایت راه برتر.
- ↑ https://shahraranews.ir/fa/news/124371/
- ↑ میرجهانی، جنّه العاصمه.
- ↑ امامی فر، «بررسی حدیث لولا فاطمه از دیدگاه کلامی»، ص۲۴-۲۵ و ۳۰.
- ↑ فاضل مسعودی، اسرار الفاطمیه، ۱۴۲۰ق، ص۲۳۳.
- ↑ گرامی، درباره حدیث لولا، ۱۳۸۵ش، ص۳۷.
- ↑ گرامی، حدیث لولا فاطمه، ۱۳۸۵ش، ص۹و۱۰.
- ↑ گرامی، حدیث لولا فاطمه، ۱۳۸۵ش، ص۹.
یادداشت
- ↑ حسینعلی منتظری در کتاب الخمس در توجیه روایاتی که زمین و دنیا را ملک امامان دانسته می‌گوید: این مالکیت یا برای این است که آنان اولیاء امورند به اذن الله و یا بدین جهت است که مقامات عالیه آنان سبب شده که ثمره آفرینش باشند و این معنای حدیث «لو لاك لما خلقت الافلاك» است. کتاب الخمس، ج۱، ص۳۶۱.
- ↑ به نقل علامه امینی برخی دیگر از علمای اهل سنت از جمله سبکی در شفاء السقام ص۱۲۰ و سمهودی در وفاء الوفاء ص۴ این حدیث را صحیح دانسته‌اند. (امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۴۳۵.)
- ↑ آیات مورد استناد: ۱. سوره ملک آیه دوم: «لِیبْلُوَکمْ أَیکمْ أَحْسَنُ عَمَلاً» و سوره لقمان، آیه ۲۰: «أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْض» است.
- ↑ نقل به معنا از موضوعاتی است که در تاریخ پیدایش و گسترش حدیث بسیار موثر بوده و بسیاری از احادیث مشهور در میان مسلمانان نقل به معنا شده است. جواز نقل به معنا را هم مورد اجماع علمای شیعه و هم از بدیهیات عقلی دانسته‌اند.(اکبرنژاد، «نقل به معنا در حدیث، ابعاد و آثار،» ص۶۵.)
- ↑ حقیقت محمدیه، اصطلاحی در مکتب عرفانی محی الدین عربی و به معنای تعین اول از ذات الهی که همان اسم اعظم و جامع اسماء حسنای حق است.
منابع
- اکبرنژاد، محمدتقی، «نقل به معنا در حدیث، ابعاد و آثار»، در فصلنامه فقه، شماره ۱۵، ۱۳۸۷ش.
- امامی فر، علی، «بررسی حدیث لولا فاطمه از دیدگاه کلامی»، در فصلنامه پژوهش‌های اعتقادی کلامی، شماره۲۳، ۱۳۹۵ش.
- آملی، حیدر بن علی، تفسير المحيط الأعظم، محقق محسن موسوی تبریزی، قم، انتشارات نور علی، ۱۴۲۲ق.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۵م.
- بکری، احمد بن عبدالله، الانوار فی مولد النبی صلی الله علیه و آله، قم، دار الشریف الرضی، ۱۴۱۱ق.
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، المکتبة العصریة، ۱۴۲۰ق.
- حسینی میلانی، سید علی، نفحات الازهار، قم، مرکز نشر آلاء، ۱۴۱۴ق.
- خالدی، احمد، «بررسی سند و متن حدیث لولاک لما خلقت الافلاک»، در دوفصلنامه حدیث پژوهی، شماره ۱۳، ۱۳۹۴ش.
- سید ابن طاووس، علی بن موسی، الیقین باختصاص مولانا علی علیه السلام بامرة المومنین، نرم افزار جامع الاحادیث ۳.۵.
- شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه‌ای از دریا، ج۲، مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه، قم، ۱۳۹۰ش.
- صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، قم، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۶ق.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- فاضل مسعودی، محمد، اسرار الفاطمیه، قم، انتشارات زائر، ۱۴۲۰ق.
- فیض کاشانی، ملا محسن، الوافی، اصفهان، کتابخانه امیرالمومنین، ۱۴۰۶ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق طيب موسوى جزايرى، قم، دارالکتاب، ۱۳۶۳ش.
- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، بنابیع المودة لذوی القربی، قم، دار الاسوه، ۱۴۲۲ق.
- گرامی، محمد علی، حدیث لولا فاطمه، قم، دفتر آیت الله العظمی محمد علی گرامی، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
- مجلسی، محمدباقر، مرآةالعقول، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۴ق.
- مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی مشهور به شرح فقیه، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- مدیر شانه‌چی، کاظم، علم الحدیث، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۸۸ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهه، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب، ۱۴۲۵ق.
- منتظری، حسینعلی، کتاب الخمس و الانفال، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
- میبدی، احمد بن محمد، كشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش.
- میرجهانی، سید محمدحسن، جنة العاصمة، مشهد، بیت الزهراء، ۱۳۸۴ش.
- انصاری زنجانی، اسماعیل، الموسوعة الکبرى عن فاطمة الزهراء، قم، دلیل ما، ۱۴۲۸ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الاطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- حضرت آیت‌الله شبیری زنجانی: انکار ظلم‌هایی که در حق حضرت فاطمه زهرا(س) شده درست نیست، سایت جماران، تاریخ انتشار: ۱۳۹۳/۰۱/۱۴.
- آیا روایت لولاک معتبر است، سایت راه برتر.
پیوند به بیرون
- بررسی سند و متن حدیث «لولاک لما خلقت الافلاک».
- بررسی حدیث لولا فاطمه از دیدگاه کلامی.
- سر حدیث شریف لولاک لما خلقت الافلاک.
- کتاب درباره حدیث لولا آیت الله گرامی