تکبیرة الاحرام

تَکْبیرَةُ الْإحْرام، از واجبات و ارکان نماز به معنای «اللّه اکبر» گفتن در آغاز آن. اگر نمازگزار به عمد یا سهو، تکبیر نگوید یا خللی در آن ایجاد کند، نمازش باطل است و باید آن را دوباره بخواند. تکبیر الاحرام نماز باید به صورت عربی صحیح گفته شود.

وجه تسمیه

سبب این نامگذاری آن است که با این تکبیر در ابتدای نماز، همه کارهای منافی با آن (از قبیل سخن گفتن یا با صدای بلند خندیدن) بر نمازگزار حرام می‌شود و از این رو آن را «تحریمه» هم نامیده‌اند. عنوان تکبیرة الاحرام در احادیث نیز به کار رفته و گاه «تکبیرة الافتتاح» یا «أَنْف الصلاة» خوانده شده است.

از واجبات نماز

هر چند در بعضی منابع فقهی اهل سنّت، از برخی تابعین مانند اوزاعی، زُهْری و سعید بن مُسَیب، استحباب تکبیرة الاحرام نقل شده، در فقه امامی و اهل سنّت بر وجوب آن اتفاق نظر وجود دارد.

درباره اینکه آیا تکبیرة الاحرام جزو نماز است یا شرط آن، اختلاف نظر وجود دارد. فقهای بیشتر مذاهب فقهی آن را اولین جزء نماز دانسته‌اند و بر این اساس تمام شرایط لازم برای اجزای نماز را، مانند رو به قبله بودن و پوشش داشتن نمازگزار، در تکبیرة الاحرام واجب شمرده‌اند اما در برابر، فقیهان حنفی تکبیرة الاحرام را، مانند طهارت لباس و مکان، شرط صحت نماز دانسته‌اند نه جزو آن.

بسیاری از فقها علاوه بر واجب شمردن تکبیرة الاحرام، آن را از ارکان نماز نیز به شمار آورده‌اند؛ ازینرو، بر پایه نظر مشهور درباره رکن، اگر نمازگزار عمداً یا سهواً آن را ترک نماید یا خللی در آن ایجاد کند، نمازش باطل می‌شود و باید نماز را اعاده کند.

حکم تکرار

در باره اینکه آیا تکرار تکبیرة الاحرام موجب بطلان نماز می‌شود یا نه، فقهای امامی اختلاف نظر دارند. این امر به تفسیر آنان از واژه رکن باز می‌گردد. بنا بر نظرِ مشهور فقهای امامی درباره رکن، چنانچه نمازگزار برای شروع نماز «اللّه اکبر» بگوید و سپس آن را به قصد تکبیرة الاحرام تکرار کند، نماز باطل می‌شود و برای شروع نماز باید تکبیر سوم را بگوید. به همین ترتیب تکبیر چهارم آن را باطل می‌کند و به تکبیر پنجم نیاز است.

بر پایه نظری دیگر، افزودن تکبیر موجب بطلان و اعاده نماز نمی‌شود. مستند این نظر فقهی، فقدان دلیل شرعی بر بطلان نماز در این مورد و نیز مفهومِ رکن بودن تکبیرة الاحرام است، زیرا واژه رکن اصطلاحی است که فقها آن را به کار برده‌اند و در قرآن و احادیث به کار نرفته است؛ ازینرو، رکن را باید به معنای لغوی آن (پایه و ستون) دانست.

شروط صحت

صحت تکبیرة الاحرام شروطی دارد که اهمّ آنها عبارتند از: تقارن آن با نیتِ نماز، ایستادن (قیام) در هنگام ادای تکبیرة الاحرام و گفتن الله اکبر به همین صورت؛ از این رو، الفاظ دیگر ـ هر چند با آن هم معنا باشند ـ کفایت نمی‌کند و چه بسا که موجب بطلان نماز می‌شود.

ابوحنیفه ذکر هر تعبیر حاکی از تعظیم و تجلیل خداوند (مانند «الله اعظم» و «الحمدلله») را به جای «الله اکبر» جایز دانسته است.

جز ابوحنیفه ـ که ادای تکبیرة الاحرام را به فارسی، حتی در صورت توانایی شخص بر تکلم به زبان عربی، جایز دانسته ـ بیشتر فقیهان بر لزوم ذکر آن به زبان عربی، فتوا داده‌اند. شافعیان و حنبلیان ذکر آن را به زبان دیگر تنها در صورتی جایز دانسته‌اند که شخص قادر به ادای الفاظ تکبیرة الاحرام به عربی نباشد.

فقهای امامی فراگرفتن زبان عربی را برای شخص ناتوان از تلفظ «الله اکبر» واجب شمرده و نماز چنین فردی را، در صورت وسعت وقت و امید داشتن به یادگیری، بدون تکبیرة الاحرام باطل دانسته‌اند. از نظر آنان، اگر فراگیری آن به دلیل کمبود وقت یا مأیوس بودن از یادگیری، برای شخص ممکن نباشد، وی باید تکبیرة الاحرام را با تلقین فردی دیگر، حرف به حرف بیان کند و اگر این کار هم ممکن نباشد، ادای آن به صورت نادرست ـ به گونه‌ای که عرفاً به آن تکبیر گفته شود ـ بر ترجمه کردن رجحان دارد.

مستحبات

در منابع فقهی برای تکبیرة الاحرام برخی امور مستحب ذکر شده است، از جمله:

1. بالابردن دستها تا مقابل گوش هنگام گفتن آن اما سیدمرتضی این کار را واجب دانسته است.
2. ذکر هفت تکبیر، که تکبیرة الاحرام یکی از آنهاست و با نیت به جا آوردن نماز واجب از تکبیرهای دیگر متمایز می‌شود. فقهای امامی در این باره که نمازگزار کدامیک از این تکبیرها را باید تکبیرة الاحرام قرار دهد، اختلاف نظر دارند و طبق فتوای مشهور، نمازگزار در تعیین آن مختار است. برخی فقها نخستین تکبیر و شماری دیگر آخرین تکبیر را تکبیرة الاحرام دانسته‌اند.
3. مستحب است که امام جماعت تکبیرة الاحرام را چنان بلند بگوید که اقتدا کنندگان آن را بشنوند اما شش تکبیر دیگر را آهسته ادا کند.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
• فرهنگ فقه فارسی