تحریف‌های عاشورا
(تغییرمسیر از تحريفات واقعه کربلا)
| سوگواری محرم | |
|---|---|
 تابلوی عصر عاشورا یکی از آثار نگارگری محمود فرشچیان | |
| رویدادها | |
| نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع) • نامه امام حسین(ع) به اشراف بصره • روز عاشورا • واقعه کربلا • واقعه عاشورا (از نگاه آمار) • روزشمار واقعه عاشورا • اسیران کربلا | |
| افراد | |
| امام حسین(ع) • علی اکبر • علی‌اصغر • عباس بن علی • حضرت زینب(س) • سکینه بنت حسین • فاطمه دختر امام حسین • مسلم بن عقیل • شهیدان کربلا • اسیران کربلا | |
| جای‌ها | |
| حرم امام حسین(ع) • تل زینبیه • حرم حضرت عباس(ع) • گودال قتلگاه • بین‌الحرمین • نهر علقمه | |
| مناسبت‌ها | |
| تاسوعا • عاشورا • دهه محرم • اربعین • دهه صفر | |
| مراسم | |
| مرثیه‌خوانی • نوحه • تعزیه • روضه • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سقاخانه • سنج و دمام • دسته عزاداری • شام غریبان • تشت‌گذاری • نخل‌گردانی • قمه‌زنی • راهپیمایی اربعین • تابوت‌گردانی • مراسم تابوت | |
تحریف‌های عاشورا گزارش‌ها و تحلیل‌هایی درباره واقعه کربلا که برخی عالمان و محققان آنها را ساختگی یا نادرست دانسته‌اند. گفته‌اند نقل‌های نادرست و ادعاهای بدون سندِ صحیح، در سده‌های مختلف پس از واقعه کربلا و به‌ویژه در دوره صفویه و قاجاریه به منابع راه یافته است.
برخی از کتاب‌ها که متهم به ارائه گزارش‌های مجعول درباره واقعه عاشورا هستند، عبارت‌اند از: روضةالشهدا نوشته واعظ کاشفی (درگذشته ۹۱۰ق)، اسرارالشهادة نوشته فاضل دربندی و مُحرِقُ‌القلوب اثر ملا احمد نراقی. گروهی از عالمان به تحریف در واقعه کربلا انتقاد کرده و کتاب‌هایی در این زمینه تألیف کرده‌اند. از جمله آنها محدث نوری در لؤلؤ و مرجان و مرتضی مطهری در حماسه حسینی است.
جملات کُلُّ یَومٍ عاشورا و کُلُّ أرضٍ کَربَلا (همه روزها عاشورا و همه زمین‌ها کربلاست) و هَل مِن ناصرٍ یَنصُرُنی (آیا یاوری هست که مرا یاری کند؟)، داستان شهادت طفلان مسلم به شرحی که مشهور است و ماجرای زَعفر جِنّی از تحریفات عاشورا شمرده شده‌اند.
مفهوم‌شناسی
تحریفات عاشورا به معنای گزارش‌های غیرواقعی مربوط به واقعه کربلا و تحلیل‌های نادرستی است که از قیام امام حسین(ع) برداشت شده است. مرتضی مطهری در کتاب حماسه حسینی تحلیل‌های نادرست از واقعه کربلا را تحریفات معنوی و گزارش‌های تاریخی جعلی و نیز انتساب سخنان برساخته به افراد را تحریفات لفظی نامیده است.[۱]
عوامل و انگیزه‌ها
تحریف وقایع عاشورا با انگیزه‌های مختلفی انجام شده است. محدث نوری شوردادن به مجلس عزای اهل‌بیت(ع)،[۲] تلاش برای ارائه کتابی جامع از سوی نویسندگان[۳] شوق نشر فضایل اهل‌بیت و گریستن بر مصائب آنان[۴] را از انگیزه‌های رواج مطالب بی‌مدرک و خلاف‌واقع در وقایع مرتبط با عاشورا دانسته است. همچنین ارائه مظلومیت بیشتر امام حسین(ع) و اهل‌بیتش، عظمت‌بخشیدن به خاندان پیامبر(ص)، پاسخگویی به مطالبات مخاطبان، کریه‌نشان‌دادن چهره دشمن،[۵] بی‌دقتی در نقل روایات تاریخی، استفاده از منابع ضعیف، آمیختن زبان شعر با نثر، اعتماد به حافظه و نقل‌های شفاهی، داستان‌سرایی در نقل اقوال تاریخی و تغییر زبان حال به زبان قال از دیگر عوامل جعل و تحریف در واقعه عاشورا بیان شده است.[۶]
سخنان منسوب به امام حسین(ع)
برخی از سخنان و اشعار منسوب به امام حسین(ع) که از تحریفات عاشورا دانسته شده‌اند، به شرح زیر است:
- [[ان الحیاة عقیدة و جهاد|إنّ الحیاة عقیدة و جهاد]] (زندگی همان عقیده و جهاد است): مرتضی مطهری این سخن را بی‌سند و از نظر مفهوم نادرست می‌داند.[۷] محمد صحتی سردرودی، عاشوراپژوه، آن را بخشی از شعر احمد شوقی (۱۲۴۷-۱۳۱۱ش) از شاعران مصر دانسته است.[۸]
- اِن کانَ دینُ محمدٍ لمْ یَستَقِم اِلّا بِقَتلی یا سُیوفُ خُذینی (اگر دین محمد، جز با قتل من، پایدار نمی‌ماند، ای شمشیرها مرا در بر بگیرید): محمد صحتی سردرودی در انتساب این عبارت به امام حسین(ع) تردید کرده و آن را بیتی از شعر ابوالحُبِّ حُوَیزی (۱۲۳۵-۱۳۰۵ق) دانسته است.[۹]
- اُسْقونی شَربةً مِنَ الماء (جرعه‌ای آب به من بدهید): مرتضی مطهری گفته است این عبارت را در مقاتل ندیده است. او همچنین معتقد است این سخن با شخصیت امام حسین(ع) در تعارض است؛ چراکه او کسی نبود که از آن مردم آب طلب کند.[۱۰]
- هَل مِن ناصرٍ یَنصُرُنی (آیا یاوری هست که مرا یاری کند؟): محمد صحتی سردرودی، در انتساب آن به امام حسین تردید کرده و نوشته است که در منابع، سندی برای انتساب این عبارت یافت نشده است؛[۱۱] با این حال، جواد محدثی، نویسنده فرهنگ عاشورا آن را نقل به معنا دانسته و نوشته است که این سخن در منابع تاریخی با عبارت‌های دیگری نقل شده است.[۱۲]
- یا کوکباً ما کانَ اَقصرَ عُمرَه/ و کَذلِکَ عُمرُ کواکبِ الاَسحار (اى ستاره آسمانى، چقدر عمرت کوتاه بود! و این چنین‌اند ستارگانى که سحر طلوع میکنند.)؛ به‌گفته محدث نوری، این شعر از ابوالحسن تِهامی (درگذشته ۴۱۶ق) است که در رثای فرزندش سروده است؛ اما آن را به امام حسین(ع) نسبت می‌دهند که بر بالین سر علی‌اکبر خوانده است.[۱۳]
- شیعتی ما اِن شَرِبتُم ماءَ عَذْبٍ فَاذْکرونی (اى پیروان من، هرگاه آب گوارا نوشیدید، مرا یاد کنید)؛ شیخ عباس قمی گفته است که سکینه دختر امام حسین(ع) در عالم اِغما و بیهوشی فقط یک بیت را از پدرش شنید و ظاهراً بقیه اشعاری که به این ردیف خوانده می‌شود، از امام حسین(ع) نیست.[۱۴]
- کُلُّ یَومٍ عاشورا و کُلُّ أرضٍ کَربَلا (همه روزها عاشورا و همه زمین‌ها کربلاست): محمد صحتی سردرودی این عبارت را بدون سندِ مشخص دانسته است؛ هرچند در برخی منابع به‌نقل از امام صادق(ع) نقل شده است.[۱۵]
گزارش‌ها
در کتاب‌های لؤلؤ و مرجان، منتهی الآمال، حماسه حسینی و... برخی از گزارش‌ها تحریف دانسته شده‌اند که به‌تفکیک هر کتاب، عبارت‌اند از:
لؤلؤ و مرجان، نوشته محدث نوری
برخی از مورادی که محدث نوری در کتاب لؤلؤ و مرجان به عنوان گزارش نادرست و بی‌سند و دروغ ذکر کرده، عبارت‌اند از:
- امام حسین(ع) در قتلگاه با گوشه چشمش به حضرت زینب(س) نگاه کرد و از او خواست تا به خیمه برگردد.[۱۶]
- امام حسین(ع) در روز عاشورا چند حمله کرد و در هر حمله ۱۰هزار نفر را کشت.[۱۷]
- رسیدن اهل‌بیت امام حسین(ع) در روز اربعین به کربلا.[۱۸]
- عطیه کوفی غلام جابر بن عبدالله انصاری بود و زمانی که مژده ورود اهل‌بیت امام حسین(ع) را برای جابر را آورد، او را آزاد کردند.[۱۹]
- زنده‌شدن هاشم مِرقال و حضور او در صحنه عاشورا.[۲۰]
- پیمان‌بستن اصحاب امام حسین(ع) به رهبری حبیب بن مظاهر در شب عاشورا بر اینکه نگذارند کسی از بنی‌هاشم پیش از آنها به میدان برود.[۲۱]
- ماجرای زَعفر جِنّی[۲۲]بزرگ جنیان که در واقعه عاشورا به امام حسین(ع) پیشنهاد کمک داد، اما امام حسین(ع) قبول نکرد.[۲۳]
- بی‌خبری امام سجاد(ع) از وقایع روز عاشورا. امام حسین(ع) نزد او آمد و پس از نقل وقایع رخ‌داده، گفت: «بدان در میان خیمه‌ها غیر از من و تو مردی نمانده است.»[۲۴]
- هنگام وداع و عزم میدان، چون کسی نبود امام حسین(ع) را سوار کند، حضرت زینب او را بر اسب سوار کرد.[۲۵]
- گفته منسوب به حضرت زینب(س) بر بالین امام حسین(ع) در قتلگاه: «أأنت أخی، أأنت رجائنا،..» (آیا تو برادر من هستی، آیا تو امید ما هستی،...)[۲۶]
- در یک روز امام سجاد(ع) دو بار از گریه بیهوش شد. ابوحمزه ثمالی به او تسلی داد و نصیحتش کرد.[۲۷]
- عروسی قاسم در کربلا.[۲۸]
- داستان جنگ حضرت عباس(ع) در صفین.[۲۹]
- ماجرای آب‌آوردن حضرت عباس برای امام حسین(ع) در کودکی.[۳۰]
- وقتی که علی‌اکبر به میدان رفت، امام حسین از لیلا مادر علی اکبر خواست که برای او دعا کند؛ چرا که پیامبر(ص) فرموده دعای مادر در حق فرزندش مستحاب می‌شود.[۳۱]
منتهی‌الآمال، نوشته محدث قمی
شیخ عباس قمی در منتهی الآمال، در صحت گزارش‌های زیر تردید کرده و برخی از آنها را نادرست یا بعید دانسته است.
- اینکه در بین عوام مشهور است که عمر بن سعد «ریش‌سفید کربلا» بوده است.[۳۲]
- شهادت طفلان مسلم با کیفیت و تفصیلی که مشهور است.[۳۳]
- نسبت دادن «شکستن سر» به حضرت زینب و گفتن اشعار معروفِ «یا هِلالاً لَمّا اسْتَتَمَّ کمالاً غالَهُ خَسفُهُ فَأَبَدا غُروباً» (ای ماهی که چون بدرِ کامل شد، ناگهان خسوف او را ربود و غروب کرد».[۳۴]
- آوردن سر امام حسین(ع) و سایر شهدا در روز اربعین به کربلا توسط امام سجاد(ع) و ملحق کردن آنها به بدن‌ها.[۳۵]
شیخ عباس قمی همچنین گفته است که مقتل‌نویسان معتبر، از حال اهل‌بیت امام حسین(ع) در شام عاشورا چیزی نقل نکرده‌اند.[۳۶]
حماسه حسینی، اثر مرتضی مطهری
مرتضی مطهری نیز موارد زیر را به عنوان تحریف در واقعه کربلا ذکر کرده است:
- پراکنده شدن همراهان امام حسین(ع) در شب عاشورا پس از سخنرانی امام حسین(ع). به‌گفته مطهری، این از مطالبی است که فقط در ناسخ التواریخ آمده است.[۳۷]
- داستان شیر و فِضّه[۳۸]
- داستان دختر یهودی که فلج بود و قطره‌ای از خون امام حسین(ع) به وسیله یک مرغ به بدنش چکید و بهبود یافت.[۳۹]
نگاهی به حماسه حسینی استاد مطهری، تألیف صالحی نجف‌آبادی
- درخواست اسیران کربلا برای عبور از قتلگاه.[۴۰]
- اسرا خود را از مرکب‌ها به روی زمین انداختند.[۴۱]
- صدقه دادن مردم کوفه به اهل بیت امام حسین(ع).[۴۲]
از نظر دیگر عاشوراپژوهان
موارد زیر از سوی برخی دیگر از پژوهشگران مصادیق تحریفات عاشورا دانسته شده است:
- به‌گفته فضل‌علی قزوینی در کتاب الامام الحسین و اصحابه، عبارت «امام حسین(ع) شب عاشورا به اصحابش اجازه داد که بروند و از آنان خواست هرکدام که می‌رود، یکی از اهل‌بیت را هم با خود ببرد»، جز در نقل محمد بن جریر طبری از ضحاک مشرقی، در هیچ‌یک از منابع متقدم دیگر نیامده است و ازاین‌رو معتبر نیست.[۴۳] او همچنین احتمال داده است که عبارت به این صورت بوده که «هریک از اصحاب اهل‌بیت خودش را با خود ببرد»؛ چنان‌که در کتاب روضةالصفا آمده است.[۴۴]
- امام حسین(ع) وقتی خبر کشته شدن مسلم بن عقیل را شنید، خواست به مدینه برگردد؛ اما فرزندان عقیل مانع شدند.[۴۵]
- داستان تیر سه‌شعبه و اینکه بر سینه امام نشست و از پشت سر درآورده شد، مستند نیست.[۴۶]
- چراغانی و آذین بستن شهر کوفه و دمشق هنگام ورود اهل‌بیت امام حسین(ع) به آن دو شهر، جای تأمل و تحقیق دارد؛ به‌خصوص درباره شهر کوفه بسیار بعید است.[۴۷]
- مصادره کاروان تجارتی یمن توسط امام حسین(ع).[۴۸]
- درباره فتوای شریح قاضی به قتل امام حسین(ع)، سندی دیده نشده است.[۴۹]
- شهرت کوفیان به بی‌وفایی و مَثَل «الکوفی لا یوفی»، ناشی از تبلیغات بنی‌امیه و شامیان است.[۵۰]
منابع متهم به تحریف‌سازی
از منابعی که گزارش‌های نادرست در آنها نقل شده، به منابع تحریف‌ساز یا تحریف‌گستر یاد شده است.[۵۱] برخی از آنها عبارت‌اند از:
- مَقتل‌الحسین: به‌گفته محدث نوری کتاب ابومِخنف در نهایت اعتبار بوده، اما به دست ما نرسیده است. آنچه با عنوان مقتل ابومخنف منتشر می‌شود، مورداعتماد نیست.[۵۲]
- روضةالشهدا، نوشته واعظ کاشفی (درگذشته ۹۱۰ق)؛ محدث نوری ماجرای زعفر جنی را از تحریفات عاشورا دانسته که نخستین‌بار در این کتاب مطرح شده است.[۵۳]
- اسرارالشهادة نوشته فاضل دربندی: به‌گفته محدث نوری شمار لشکریان عمر بن سعد، تعداد کشتگان سپاه یزید به دست امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) نمونه‌ای از تحریفات این کتاب است؛ چراکه در این کتاب تعداد کشتگان به دست امام حسین(ع) ۳۰۰ هزار نفر و تعداد کشتگان به دست حضرت عباس(ع) ۲۵۰ هزار نفر ذکر شده است.[۵۴]
- مُحرِقُ‌القلوب اثر ملا احمد نراقی: محدث نوری و مرتضی مطهری ماجرای زنده‌شدن هاشم مِرقال در کربلا را از تحریفات این کتاب دانسته‌اند.[۵۵]
- عنوان‌الکلام، اثر ملا محمدباقر فِشارکی: نمونه‌هایی از تحریفات این کتاب را این گزراش‌ها دانسته‌اند: «شب پس از شهادت علی‌اصغر، در پستان رباب شیر جمع شد. رباب چون این را بدید، گفت: علی‌اصغر کجایی...»، «قنداقه علی‌اصغر را از خاک بیرون آورده و سر او را به نیزه زدند.»[۵۶]
نور العین فی مشهد الحسین منسوب به ابواسحاق اسفراینی، المنتخب فی جمع المراثی و الخطب نوشته فخرالدین طُریحی، تَظلّم‌الزهراء، ناسخ‌التواریخ نوشته محمدتقی سپهر، معالی السبطین نوشته محمدمهدی حائری مازندرانی و الدَّمعةُ السّاکبة نوشته محمدباقر بهبهانی (درگذشته ۱۲۸۵ق) از دیگر آثار تحریف‌ساز یا تحریف‌گستر دانسته شده‌اند.[۵۷]
تحریف‌ستیزی
مبارزه با تحریفات واقعه عاشورا، از دوران قاجار آغاز شد. محدث نوری را نخستین عالم شیعی دانسته‌اند که در ردّ تحریفات عاشورا کتاب نوشته است.[۵۸] پس از او، محمدباقر خراسانی بیرجندی و مرتضی مطهری در مبارزه با تحریفات عاشورا آثاری نوشتند:
- لؤلؤ و مرجان، اثر محدث نوری: این کتاب در واکنش به باورهای رایجی که درباره عاشورا بین مردم و روضه‌خوانان وجود داشت، نوشته شد. محدث نوری آن را در اواخر سال ۱۳۱۹ق (یک سال پیش از وفاتش) به اتمام رساند. بیشتر مطالب کتاب لؤلؤ و مرجان، نقد کتاب اکسیر العباده فی اسرار الشهاده اثر فاضل دربندی است. در مواردی هم روضةالشهدای ملا حسین کاشفی هم نقد شده است.[۵۹]
- حماسه حسینی، اثر مرتضی مطهری. مطهری در این کتاب تحریف را به لفظی و معنوی تقسیم کرده است. او نادیده‌گرفتن فلسفه قیام امام حسین(ع) و رواج تفسیرهای عوامانه از آن را به عنوان تحریف معنوی نقد کرده است. همچنین نمونه‌هایی از تحریفات لفظی را ذکر کرده است.[۶۰]
کتابشناسی
درباره تحریفات عاشورا کتاب‌هایی نوشته شده است که برخی از آنها به‌شرح زیر است:
- عاشوراپژوهی؛ با رویکردی به تحریف‌شناسی تاریخ امام حسین(ع) اثر محمد صحتی سردرودی: این کتاب از مجموعه مقالاتی درباره واقعه کربلا تشکیل شده است. «کتابشناسی توصیفی - انتقادی پیرامون تحریف‌های عاشورا» نوشته محمد آلاندوزلی، «تحریف‌شناسی تاریخ امام حسین(ع) با رویکردی کتابشناسانه» و «بازخوانی فرهنگ عاشورا(انتقادهایی از کتاب فرهنگ عاشورا جواد محدثی)» نوشته محمد صحتی سردرودی، از جمله مقالات این کتاب است.
- جریان‌شناسی تاریخی قرائت‌ها و رویکردهای تاریخی عاشورا از صفویه تا مشروطه، نوشته محسن رنجبر: این کتاب را انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، نشر داده است.[۶۱]
- جامعه‌شناسی تحریفات عاشورا؛ نگرشی انتقادی به مقاتل روضه‌ها و ادبیات منظوم، اثر سید عبدالحمید ضیایی.
پانویس
- ↑ نگاه کنید به: مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۱۷، ص۶۷-۷۰ و۶۰۷.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۲۶.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۲۳.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۲۴.
- ↑ سلطانی، «گزارش‌هاى نادرست از حادثه کربلا»، ص۶۸-۷۱.
- ↑ فاطمی، «منابع تحریف‌گستر در حادثه عاشورا»، ص۵۳-۵۴.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۳، ص۱۷۱.
- ↑ صحتی سردرودی، عاشوراپژوهی. ص۴۲۳.
- ↑ صحتی سردرودی، عاشوراپژوهی. ص۴۲۵.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۱۷، ص۴۹-۱۸۷.
- ↑ صحتی سردرودی، عاشوراپژوهی، ۱۳۸۵ش، ص۴۳۱.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ١٣٧٤ش، ص٤٧١ـ٤٧٢.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۶۰-۲۶۱.
- ↑ قمی، منتهی آلامال، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۷۸۷، پانویس۱.
- ↑ صحتی سردرودی، عاشوراپژوهی، ص۴۳۷.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۱۴۴.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۱۴۴.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۱۶-۲۱۸.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۱۸.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۲۰.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۳۶.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۵۲.
- ↑ کاشفی، روضة الشهداء، نوید اسلام، ص۴۳۱.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۳۷.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۳۷.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۳۸.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۳۸.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۵۲.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۶۱.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۶۱.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۱۴۴.
- ↑ قمی، منتهی آلامال، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۶۹۱، پانویس۲.
- ↑ قمی، منتهی آلامال، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۷۵۲.
- ↑ قمی، منتهی آلامال، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۹۳۸.
- ↑ قمی، منتهی آلامال، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۱۰۰۸.
- ↑ قمی، منتهی آلامال، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۹۲۲.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۷۷ش، ج۱۷، ص۲۵۶.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۷۷ش، ج۱۷، ص۵۸۵.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۷۷ش، ج۱۷، ص۵۸۶.
- ↑ صالحی نجف‌آبادی، نگاهی به حماسه حسینی استاد مطهری، ۱۳۸۴ش، ص۳۴۴.
- ↑ صالحی نجف‌آبادی، نگاهی به حماسه حسینی استاد مطهری، ۱۳۸۴ش، ص۳۴۸.
- ↑ صالحی نجف‌آبادی، نگاهی به حماسه حسینی استاد مطهری، ۱۳۸۴ش، ص۳۶۲.
- ↑ قزوینی، الامام الحسین و اصحابه، ۱۴۱۵ق، ص۳۶.
- ↑ قزوینی، الامام الحسین و اصحابه، ۱۴۱۵ق، ص۳۶.
- ↑ قزوینی، الامام الحسین و اصحابه، ۱۴۱۵ق، ص۱۷۵.
- ↑ صحتی سردرودی، عاشوراپژوهی، ۱۳۸۵ش، ص۱۱۹.
- ↑ صحتی سردرودی، عاشوراپژوهی، ۱۳۸۵ش، ص۱۱۹.
- ↑ صحتی سردرودی، عاشوراپژوهی، ۱۳۸۵ش، ص۱۱۹.
- ↑ صحتی سردرودی، عاشوراپژوهی، ۱۳۸۵ش، ص۱۲۰.
- ↑ صحتی سردرودی، عاشوراپژوهی، ۱۳۸۵ش، ص۱۱۸-۱۱۹.
- ↑ نگاه کنید به محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ج۱، ص۹۵-۱۰۶.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۱۱.
- ↑ نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۵۲.
- ↑ نوری، لولو و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۵۴.
- ↑ نوری، لولو و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۲۰؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۱۷، ص۵۹۲-۵۹۱.
- ↑ فاطمی، «منابع تحریف‌گستر در واقعه عاشورا»، ص۶۱-۶۲.
- ↑ آلاندوزلی، «کتابشناسی توصیفی- انتقادی پیرامون تحریف‌های عاشورا»، ص۱۶۰-۱۷۰.
- ↑ پیشینه و جریان‌شناسی مبارزه با آسیب‌های فرهنگ عاشورا، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ پیشینه و جریان‌شناسی مبارزه با آسیب‌های فرهنگ عاشورا، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۱۷، ص۵۸۵-۵۸۶.
- ↑ جریان‌شناسی تاریخی قرائت‌ها و رویکردهای تاریخی عاشورا، پاتوق کتاب فردا.
منابع
- آلاندوزلی، محمد، «کتابشناسی توصیفی-انتقادی پیرامون تحریف‌های عاشورا»، آینه پژوهش، شماره ۷۷ و ۷۸، آذر و اسفند ۱۳۸۱ش.
- پیشینه و جریان‌شناسی مبارزه با آسیب‌های فرهنگ عاشورا، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، مجله پگاه حوزه، بیست نهم فروردین ۱۳۸۶، شماره ۱۲۷.
- جریان‌شناسی تاریخی قرائت‌ها و رویکردهای تاریخی عاشورا، پاتوق کتاب فردا، تاریخ بازدید: ۲۱ دی ۱۳۹۹ش.
- سلطانی، محمدعلی، «گزارش‌هاى نادرست از حادثه کربلا»، آینه پژوهش، شماره۷۷-۷۸، آذر و اسفند ۱۳۸۱ش.
- صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله، نگاهی به حماسه حسینی استاد مطهری، تهران، کویر، ۱۳۸۴ش.
- فاطمی، سید حسن، «منابع تحریف‌گستر در حادثه عاشورا»، کتاب‌های اسلامی، شماره ۱۷، تابستان ۱۳۸۳ش.
- قاضی طباطبایی، سید محمدعلی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهداء، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- قزوینی، فضل‌علی، الامام الحسین و اصحابه، تحقیق احمد حسینی اشکوری، قم، محمود شریعت المهدوی، ۱۴۱۵ق.
- قمی، شیخ عباس، منتهی الامال فی تواریخ النبی و الآل، قم، دلیل ما، ۱۳۷۹ش.
- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، نشر معروف، قم، ١٣٧٤ش.
- محمد صحتی سردرودی، عاشوراپژوهی با رویکردی به تحریف‌شناسی تاریخ امام حسین(ع)، قم، خادم الرضا، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری(ج۱۷)، صدرا، ۱۳۷۷ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری(ج۲۳)، صدرا، چاپ ششم، ۱۳۸۹ش.
- موگِهى، عبدالرحيم، مقالات، جمعی از نویسندگان، نهضت حسينى و رسالت مبلّغان دينى جلد : ۱ صفحه : ۷۹۹، بی تا، بی نا، بی جا.
- نوری، میرزا حسین، لؤلؤ و مرجان در شرط پله اول و دوم روضه‌خوانان، آفاق، تهران، ۱۳۸۸ش.
- «نهضت حسينى و رسالت مبلّغان دينى» ، https://lib.eshia.ir/26121/1/799
پیوند به بیرون
- «تحریف‌های ابن تیمیه از واقعه عاشورا»
- «تحریف‌شناسی عاشورا در پرتو انسان‌شناسی»
- «تحریفات عاشورا در مکتب تاریخ‌نگاری شام»
| سنت‌ها و مراسم‌ها | فهرست آیین‌های عاشورایی • سیاه‌پوشی • تشت‌گذاری • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سنج و دمام • مرثیه‌خوانی • نوحه‌خوانی • دسته عزاداری • هیئت عزاداری • تعزیه‌خوانی • روضه‌خوانی • مقتل‌خوانی • قمه‌زنی • نخل‌گردانی • تابوت‌گردانی • مراسم‌تابوت • مشعل‌گردانی • حسی • گِل‌مالی • شاخسِی واخسِی • همایش شیرخوارگان • پیاده‌روی اربعین • خیمه‌سوزان • چاووش‌خوانی • عَلَم‌کشی • چهل منبر • یزله‌خوانی • عزاداری طویریج • پرده‌خوانی • یوم‌الحسین • جاماندگان اربعین • یوم العباس • کفن‌پوشی |  |
|---|---|---|
| روضه‌ها | ||
| تعزیه‌ها | ||
| مناسبت‌ها | ||
| مکان‌ها | کربلا • حرم امام حسین(ع) • حرم حضرت عباس(ع) • بین‌الحرمین • تل زینبیه • گودال قتلگاه • کف‌العباس • خرابه شام • خیمه‌گاه • فرات • غاضریه • نهر علقمه • نینوا • حسینیه • تکیه • سقاخانه • امام‌باره • حسینی‌دالان • بازار شام | |
| کتاب‌ها | ||
| آداب | ||
| مرثیه‌ها | ||
| وابسته | سوگواری • مقتل • توغ • زیارت عاشورا • تحریفات عاشورا • ادبیات عاشورایی • موکب • لعن یزید • گریه بر حسین(ع) • حدیث ریان بن شبیب • پیرغلام اهل‌بیت • فقه عزاداری | |