دعای مکارم الاخلاق

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از بیستمین نیایش صحیفه)
دعای مکارم الاخلاق
نسخه خطی صحیفه سجادیه، به خط نسخ عبدالله یزدی، کتابت در شعبان ۱۱۰۲ قمری
نسخه خطی صحیفه سجادیه، به خط نسخ عبدالله یزدی، کتابت در شعبان ۱۱۰۲ قمری
اطلاعات دعا و زیارت
نام‌های دیگردعای بیستم صحیفه سجادیه
موضوعکسب اخلاق نیک، دوری از رذائل اخلاقی، اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی
مأثور/غیرمأثورمأثور
صادره ازامام سجاد(ع)
راویمتوکل بن هارون
منابع شیعیصحیفه سجادیه
تک‌نگاری‌هاشرح دعای مکارم الاخلاق (محمدتقی فلسفی) • شرح دعای مکارم الاخلاق (محمدتقی مصباح یزدی) • آینه مکارم اثر روح الله خاتمی
دعاها و زیارات مشهور
دعای توسلدعای کمیلدعای ندبهدعای سماتدعای فرجدعای ابوحمزه ثمالیزیارت عاشورازیارت جامعه کبیرهزیارت وارثزیارت امین‌اللهزیارت اربعین


دعای مکارم الاخلاق یا دعا‌ی بیستم صحیفه سجادیه از دعاهای مأثور از امام سجاد(ع) که در آن براى كسب اخلاق نیک و انجام كارهاى پسنديده و همچنین دوری از رذائل اخلاقی از خدا درخواست یاری می‌شود. درخواست‌ها در این دعا شامل اخلاقیات در دو محور اخلاق فردی و اجتماعی است. امام سجاد(ع) در این دعا به موانع رشد انسان و راه‌های نجات او از شرّ القائات شیطان اشاره کرده است.

در آغاز بیشتر فرازهای این دعا، صلوات تکرار شده و بعد از آن از خدا درخواست شده که دلیل این تکرار را نزدیک شدن دعا به استجابت دانسته‌اند. دعای بیستم صحیفه سجادیه به دلیل دربرداشتن تعالیم انسان‌ساز جهت کسب اخلاق و انجام كارهاى پسنديده، دعای مکارم الاخلاق نامیده شده است.

دعای مکارم الاخلاق توسط محمدتقی فلسفی، مصباح یزدی و روح‌الله خاتمی در قالب درس اخلاق شرح و به صورت مستقل چاپ شده است. همچنین این دعا در شرح‌های صحیفه سجادیه همچون دیار عاشقان اثر حسین انصاریان و ریاض السالکین اثر سید علی‌خان مدنی نیز شرح شده است.

نیایش

اهمیت و جایگاه

دعای بیستم صحیفه سجادیه به دلیل دربرداشتن تعالیم انسان‌ساز جهت کسب اخلاق نیک و انجام كارهاى پسنديده، به دعای مکارم الاخلاق معروف شده است.[۱] امام سجّاد(ع) در این دعا، بسیارى از رذایل اخلاقى و گناهان را برمى‌شمرد. همچنین فهرستى از فضایل اخلاقى را بازگو مى‌کند و آراستگى به آنها را از خدا درخواست می‌کند.[۲]

استفاده امام سجاد(ع) از آرایه‌های ادبی و گزینش اسلوب‌های نحوی و صرفی، همچنین گزینش مفاهیم و واژه‌های هماهنگ با محتوا را از امتیازات دعای مکارم الاخلاق دانسته‌اند.[۳]

تکرار صلوات در ابتدای فرازها

صلوات بر محمد و آل محمد در دعاى مكارم الاخلاق ۲۰ بار تکرار شده است و در هر بار پس از صلوات خواسته‌های جدیدی بیان شده است.[۴] آغاز كردن دعا با صلوات را از سنت‌هايى دانسته‌اند كه از سیره معصومان رسيده و دستور داده‌اند كه قبل از درخواست از خدا و نيز بعد از آن، صلوات فرستاده شود.[۵] گفته شده چون طبق روایات، صلوات مستجاب می‌شود، درخواست‌هایی که همراه آن به پيشگاه خدا عرضه شود نیز زمينه استجابت بهتری خواهد داشت؛ از این‌رو امام سجاد در این دعا و در دیگر دعاهای صحیفه از صلوات زیاد استفاده کرده است.[۶]

چرایی درخواست مکارم اخلاق از خدا

روح‌الله خاتمی در ابتدای شرح دعای مکارم الاخلاق با طرح این پرسش که چگونه امکان طلب کردن مکارم اخلاق از خدا وجود دارد درحالی‌که انسان خود باید برای تحصیل اخلاق نیکو تلاش کند و بدون تلاش به جایی نخواهد رسید، چنین جواب می‌دهد که دعا جانشین تلاش و مجاهده نیست؛ بلکه پشتوانه کوشش انسان خواهد بود؛ بنابراین برای به دست آوردن اخلاق پسندیده علاوه بر تلاش مستمر نیاز به دعا است تا خواست خدا بر آن تعلق گیرد. از سوی دیگر زمانی که دست به دعا برداشته شود نوعی تلقین در انسان ایجاد می‌شود و عزم او را برای کسب مکارم اخلاق قوی‌تر می‌کند.[۷]

آموزه‌ها

موضوع اصلی دعای مکارم الاخلاق، درخواست‌هایی از خدا براى كسب اخلاق نیک و انجام كارهاى پسنديده است.[۸] درخواست‌های موجود در این دعا شامل اخلاقیات در زمینه‌های اندیشه، گفتار و کردار می‌شود و در دو محور اخلاق فردی و اجتماعی ارائه شده است.[۹] آموزه‌های دعای مکارم الاخلاق از امام سجاد(ع) در ۳۰ فراز [۱۰] براساس تقسیم بندی ترجمه وشرح صحیفه سید علی‌نقی فیض‌الاسلام به شرح ذیل است:

محورهای اخلاق فردی

  • درخواست کامل‌ترین مرحله ایمان، بالاترین مرتبه یقین، بهترین نیت و برترین اعمال
  • ايمان سرچشمه همه خيرات و اخلاق پسنديده است.
  • نيت صالح منشأ عمل صالح‌ است.
  • مشکلات و موانع رشد انسان: توجه و اشتغال به غیرخدا، فقر،‌ طمع، تکبر، خودپسندی و فخرفروشی
  • راه‌های نجات انسان: انجام اعمال براى قیامت، خرج كردن وقت در راه هدف، مصون بودن از فقر و وسعت رزق، انجام عبادت بدون عجب و ریا و انجام اعمال خير بدون منت گذاشتن
  • درخواست تواضع در عین بزرگی و سربلندی
  • در خواست عمر در مسیر طاعت و بندگی [۱۱]
  • پایداری در عمل: هدایت شایسته، نیت استوار، عبادت دائم و دوری از شیطان
  • درخواست کمال در امور اخلاقی
  • در خواست استجابت دعا
  • دعا برای گشایش مالی در طول زندگی و روزی وسیع در ایام سالمندی
  • درخواست عفو الهی در پایان عمر
  • به یاد خدا بودن در همه زندگی
  • دعا برای مصونیت از عذاب الهی
  • درخواست هدایت به بهترین راه
  • در خواست امتحان نشدن وگمراه نگشتن با توانگری
  • میانه‌روی در زندگی
  • درخواست بهترین‌ها از خدا
  • در خواست دوری از عوامل محرومیت از رحمت حق [۱۲]
  • امتحان الهی بندگان را با ثروت
  • درخواست برکت در مال
  • پناه بردن بر قدرت الهی
  • در خواست بهره‌مندی از تقوی و سخن گفتن بر اساس هدایت الهی [۱۳]
  • سختی و حقارت‌های تنگدستی
  • درخواست میانه‌روی در عبادت
  • بازنماندن از عبادت به سبب کسب روزی [۱۴]
  • تغییر هر چیزی به دست خداوند است.
  • در معرض هلاکت بودن نفس
  • در خواست قرین شدن فرجام عمر با عفو الهی
  • دستیابی به خیر دنیا و آخرت با ذکر خدا و اطاعت خدا و محبت او [۱۵]
  • درخواست راهی آسان برای محبّت الهی
  • در خواست نیکی از خدواند در دنیا و آخرت

[۱۶]

محورهای اخلاق اجتماعی

  • دعا برای اصلاح بداندیشی‌های دیگران: تبدیل حسد به موّدت
  • دعا برای پیروزی و غلبه بر دشمنان
  • در خواست بهره‌مندی از شیرینی امنیت و مصونیت از ستم ستمگران [۱۷]
  • ایثار و گذشت‌های اخلاقی
  • نفی قدرت‌طلبی و تجاوز به حقوق دیگران
  • بیان ویژگی‌های صالحان: گسترش عدالت، کظم غیظ، اصلاح بین مردم، آشکار کردن کارهای خوب مردم، عیب‌پوشی، نرم‌خویی، فروتنی، خوش‌رفتاری، آرامش، وقار، خوش‌اخلاقی، رعایت ادب اجتماعی و اخلاق عمومی و ...
  • پرهیز از اسراف
  • پاسخ خوب در برابر کار بد
  • پيامدهاى ناگوار يارى خواستن از غيرخدا
  • القائات شیطانی در قلب و زبان انسان‌ها (آرزوی باطل، بدگمانی، حسد، فحش و ناسزا، شهادت باطل، آبروریزی و...)
  • پناه بردن به خدا از ظلم کردن و ظلم دیدن
  • بیان هدایت‌های الهی (قدرت بيان و تأثير آن در هدايت مردم‌)
  • مسئولیت‌پذیری و مدیریت درست
  • تبدیل دشمنی نزدیکان به دوستی
  • همکاری با دیگران و خدمت به جامعه
  • همراهی با جماعت رها ساختن و واگذاشتن بدعت گزاران [۱۸]
  • توجه به کرامت و حیثیت انسان‌ها
  • در خواست حفظ آبرو با عدم نیاز به مردمان پَست
  • قرار گرفتن در شمار راهنمایا ن به خیر
  • داشتن الگو و اسوه و تعیین جهت‌گیری در بسط و گسترش عدالت
  • ایجاد آرامش و مبارزه با خشونت
  • اهمیت مسابقه اجتماعی در خوبی‌ها
  • دفع عوامل ضرر و زیان
  • ترک احسان نابجا
  • درخواست دستی توانا در مقابل ظالم و زبانی گویا در برابر دشمنان
  • بی‌اعتنایی به ثروت مال‌اندوزان
  • درخواست بهترین صلوات برای محمد و آل محمد[۱۹]

شرح‌ها

دعای مکارم الاخلاق به صورت تک‌نگاری شرح شده است برخی از آنها عبارتند از:

  • شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق اثر محمدتقی فلسفی توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی در ۱۳۷۰ش منتشر شده است. این شرح مجموعه سخنرانی‌های فلسفی است که در قم و تهران در شرح دعای بیستم صحیفه سجادیه ارائه شد و پس از جمع‌آوری و افزودن برخی از آیات و روایات در ۸۹ فصل به چاپ رسید.[۲۰]
  • شرح دعای مکارم الاخلاق توسط محمدتقی مصباح یزدی. (مجموعه درس‌های اخلاق در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ش)[۲۱]
  • نورالافاق: شرح دعای مکارم الاخلاق اثر شیخ محمدحسین ذوعلم توسط انتشارات علی‌اکبر علمی در ۱۳۷۰ق به چاپ رسیده است.[۲۲]
  • آینه مکارم (شرح دعای مکارم الاخلاق امام سجاد)؛ در دو جلد حاوی درس‌های اخلاق سید روح‌الله خاتمی در شرح دعای مکارم الاخلاق است که در ۲۳ جلسه ارائه شده است و توسط انتشارات زلال در سال ۱۳۶۸ به چاپ رسیده است.[۲۳]

دعای مکارم الاخلاق همچنین در شرح‌هایی که بر تمام دعاهای صحیفه سجادیه نگاشته شده، نیز شرح شده است. این دعا در شرح‌های صحیفه سجادیه از جمله در کتاب دیار عاشقان اثر حسین انصاریان،[۲۴] این دعا همچنین شهود و شناخت اثر محمدحسن ممدوحی کرمانشاهی[۲۵] و شرح و ترجمه صحیفه سجادیه اثر سید احمد فهری[۲۶] به زبان فارسی شرح شده است.

دعای مکارم الاخلاق همچنین در کتاب‌هایی مانند ریاض السالکین اثر سید علی‌خان مدنی،[۲۷] فی ظلال الصحیفة السجادیه اثر محمدجواد مغنیه،[۲۸] ریاض العارفین تألیف محمد بن محمد دارابی[۲۹] و آفاق الروح نوشته سید محمدحسین فضل‌الله[۳۰] به زبان عربی شرح شده است. واژه‌های این دعا هم در شرح‌های لغوی مانند تعلیقات علی الصحیفة السجادیه اثر فیض کاشانی[۳۱] و شرح الصحیفة السجادیه نوشته عزالدین جزائری[۳۲] توضیح داده شده است.

متن و ترجمه

پانویس

  1. خاتمی، آینه مکارم، ۱۳۶۸ش، ص۱۳؛ ممدوحی کرمانشاهی، شهود و شناخت، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۰۷.
  2. ترجمه دعای مکارم الاخلاق پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
  3. قاسم‌پیوندی، «سبک‌شناسی دعای مکارم الاخلاق»، ص۳-۴.
  4. انصاریان، دیار عاشقان، ۱۳۷۳ش، ج۶، ص۱۸۳.
  5. خاتمی، آینه مکارم، ۱۳۶۸ش، ص.
  6. فلسفی، شرح دعای مکارم الاخلاق، ج۱، ص۶-۷.
  7. خاتمی، آینه مکارم، ۱۳۶۸، ج۱، ص۱۳.
  8. خاتمی، آینه مکارم، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۱۳.
  9. ممدوحی کرمانشاهی، شهود و شناخت، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۰۷.
  10. ترجمه و شرح دعای بیستم صحیفه سجادیه، سایت عرفان.
  11. متن دعا
  12. متن دعا
  13. متن دعا
  14. متن دعا
  15. متن دعا
  16. انصاریان، دیار عاشقان، ۱۳۷۳ش، ج۶ ص۱۷۱-۳۵۱؛ ممدوحی، کتاب شهود و شناخت، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۰۷-۲۸۳.
  17. متن دعا
  18. متن دعا
  19. انصاریان، دیار عاشقان، ۱۳۷۳ش، ج۶ ص۱۷۱-۳۵۱؛ ممدوحی، کتاب شهود و شناخت، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۰۷-۲۸۳.
  20. شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق سایت دارالمبلغین فلسفی.
  21. شرح دعای مکارم الاخلاق پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیت الله مصباح یزدی.
  22. نورالافاق شرح دعای مکارم الاخلاق پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران.
  23. آینه مکارم شرح دعای مکارم الاخلاق یایگاه ویکی‌نور.
  24. انصاریان، دیار عاشقان، ۱۳۷۳ش، ج۶ ص۱۷۱-۳۵۱.
  25. ممدوحی، کتاب شهود و شناخت، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۰۷-۲۸۳.
  26. فهری، شرح و تفسیر صحیفه سجادیه، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۱۵-۳۲۷.
  27. مدنی شیرازی، ریاض السالکین، ۱۴۳۵ق، ج۳، ص۲۵۵-۴۴۰.
  28. مغنیه، فی ظلال الصحیفه، ۱۴۲۸ق، ص۲۴۶-۲۸۱.
  29. دارابی، ریاض العارفین، ۱۳۷۹ش، ص۲۳۵-۲۶۴.
  30. فضل‌الله، آفاق الروح، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۴۳۱-۵۴۴.
  31. فیض کاشانی، تعلیقات علی الصحیفة السجادیه، ۱۴۰۷ق، ص۴۷-۵۱.
  32. جزایری، شرح الصحیفة السجادیه، ۱۴۰۲، ص۱۱۱-۱۲۱.
  33. ترجمه از شیخ حسین انصاریان.

منابع

  • انصاریان، حسین، دیار عاشقان: تفسیر جامع صحیفه سجادیه، تهران، پیام آزادی، ۱۳۷۲ش.
  • ترجمه دعای مکارم الاخلاق پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.
  • جزایری، عزالدین، شرح الصحیفة السجادیة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۲ق.
  • خاتمی، روح‌الله، آینه مکارم، تهران، نشر زلال، ۱۳۶۸ش.
  • دارابی، محمد بن محمد، ریاض العارفین فی شرح الصحیفه السجادیه، تحقیق حسین درگاهی، تهران، نشر اسوه، ۱۳۷۹ش.
  • ذوعلم، محمدحسین، نورالافاق: شرح دعای مکارم الاخلاق، تهران، انتشارات علی‌اکبر علمی، ۱۳۷۰ق.
  • فضل‌الله، سید محمدحسین، آفاق الروح، بیروت، دارالمالک، ۱۴۲۰ق.
  • فلسفی، محمدتقی، شرح و تفسیر دعای مکارم الاخلاق، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۰.
  • فهری، سیداحمد، شرح و ترجمه صحیفه سجادیه، تهران، اسوه، ۱۳۸۸ش.
  • فیض کاشانی، محمد بن مرتضی، تعلیقات علی الصحیفه السجادیه، تهران، مؤسسه البحوث و التحقیقات الثقافیه، ۱۴۰۷ق.
  • قاسم پیوندی، زهرا و سیدمحمدرضا ابن الرسول و محمد خاقانی، «سبک‌شناسی دعای مکارم الاخلاق»، در مجله علوم حدیث، شماره ۷۳، ۱۳۹۳ش.
  • مدنی شیرازی، سید علی‌خان، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سیدالساجدین، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۳۵ق.
  • مصباح یزدی، محمدتقی، درس‌های مکارم الاخلاق پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیت الله مصباح یزدی.
  • مغنیه، محمدجواد، فی ظلال الصحیفه السجادیه، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۲۸ق.
  • ممدوحی کرمانشاهی، حسن، شهود و شناخت، ترجمه و شرح صحیفه سجادیه، مقدمه آیت‌الله جوادی آملی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۸ش.

پیوند به بیرون