کعبه

طواف کعبه در حج ۱۴۳۸ ه.ق

کعبه، قبله مسلمانان و مقدس‌ترین مکان روی زمین نزد آنان. عالمان مسلمان کعبه را نخستین محل برای عبادت همگان و علامتی برای جهت‌دادن انسان به سوی خداوند به شمار آورده‌اند.

این بنا در مسجد الحرام در شهر مکه واقع شده است. مسلمانان باید رو به کعبه، نماز بخوانند و حاجیان در اعمال حج، باید دور کعبه طواف کنند. در حریم کعبه، کسی حق تعرُّض به انسان و حیوان را ندارد. امام علی(ع)، در کعبه به دنیا آمده است.

طبق دیدگاه مشهور میان عالمان شیعه، براساس روایات، کعبه پیش از ابراهیم(ع)، در دوره آدم(ع) و حتی به‌گفته برخی، قبل از خلقتِ حضرت آدم بنا شده است. البته گروهی مخالف این نظریه بوده و بنای اولیه کعبه را به ابراهیم(ع) نسبت می‌دهند.

ابتدای آیه ۹۷ مائده و آیات دیگر پیرامون کعبه به خط حبیب‌الله فضائلی

پنج سال پیش از بعثت پیامبر اکرم، کعبه به‌علت آمدن سیل ویران شد. قریش آن را به‌صورت کامل بازسازی کرد و سقف و ناودانی برای آن ساخت. در سال‌های ۶۴ و ۱۰۴۰ق تمام کعبه بازسازی شده است. در دوره‌های بعد نیز کعبه مرمت شده و سقف و ستون آن بازسازی شده است.

داخل کعبه، اتاق کوچکی وجود دارد که دارای راه‌پله‌ای برای رفتن روی بام کعبه است. این اتاقک درِ کوچکی دارد که باب‌ّالتّوبه خوانده می‌شود. کعبه چهار رکن دارد. رکن حجرالاسود به‌جهت قرارگرفتن حَجَرالاسود در آن و آغاز طواف از آنجا، شهرت بیشتری دارد.

اهمیت و جایگاه

امام علی (ع):

خدا کعبه را برای اسلام نشان، و برای پناهندگان خانه امان ساخت».

علی شریعتی

اینک کعبه است در میانه گردابی؛ گردابی خروشان که چرخ می‌خورد و کعبه را طواف می‌کند. یک نقطه ثابت در وسط و جز او، همهْ متحرک در پیرامونش، دایره‌وار بر گردش. ثبوت ابدی و حرکت ابدی! آفتابی در میانه و بر گردش، هریک ستاره‌ای در فلک خویش، دایره‌وار بر گِرد آفتاب.

مسلمانان کعبه را مقدس‌ترین مکان روی زمین، نخستین خانه توحید و نماد توحید می‌دانند. قرآن آن را خانه‌ای مبارک خوانده و دلیل آن را این دانسته است که وسیله‌ هدایت، همبستگی و تقرب به خداوند است.

برپایه روایات، امام علی(ع) کعبه را پرچمی برای اسلام معرفی کرده است. امام صادق(ع) نگاه به کعبه را عبادت دانسته و گفته است تا زمانی که کعبه پابرجاست، دین پایدار خواهد بود.

با گذشت زمان، کعبه از صورت معبدی یکتاپرستانه به‌صورت بتکده درآمد؛ اما پیامبر اکرم پس از فتح مکه، بت‌های کعبه را از بین برد.

گاه‌شمار کعبه

سده ۲۰ پیش از میلاد	بنای کعبه توسط ابراهیم(ع)
حدود ۷۰۰ پیش از هجرت	نصب دری بر کعبه توسط حاکمی از یمن
عام‌الفیل	حمله ابرهه برای نابودی کعبه
عام‌الفیل	نابودی سپاه ابرهه با ابابیل
۱۳ رجب ۳۰ عام‌الفیل	ولادت امام علی(ع) در کعبه
سال ۳۵ عام‌الفیل (پنج سال پیش از بعثت)	خرابی کعبه بر اثر سیل و بازسازی آن توسط قریش
۶۴ق	آسیب دیدن کعبه در جنگ بنی‌امیه و زبیریان
۶۵ق	بازسازی کعبه توسط عبدالله بن زبیر و انجام تغییراتی در آن
۷۳ق	بازسازی کعبه توسط حجاج و بازگرداندن آن به حالت پیش از بازسازی ابن‌زبیر
۳۱۷ق	یورش قرمطیان به مکه و کندن حجرالاسود از کعبه و بردن آن.
۳۳۹ق	برگرداندن حجرالاسود توسط قرمطیان در مقابل دریافت مبلغی فراوان
۴۶۲ق	تبدیل طلای ناودان طلا و درِ کعبه به دینار توسط حاکم مکه به‌جهت مشکلات مالی
۱۰۳۹ق و ۱۰۴۰ق	خرابی کعبه بر اثر سیل و بازسازی آن
۱۴۱۴ق و ۱۴۱۵ق	مرمت دیوارهای بیرونی کعبه
۱۴۱۷ق	بازسازی ستون‌ها و سقف کعبه
۱۳۹۴ش	سقوط جرثقیل در کنار کعبه و کشته شدن ۱۰۷ نفر از حاجیان.

نام‌های کعبه

«کعبه» پرکابردترین نام برای خانه خدا بوده و ازاین‌رو به این نام شناخته می‌شود و در قرآن هم به کار رفته است. قرآن از کعبه با نام «بیت» هم (در ترکیب‌های مختلف) یاد کرده که مشهورترینشان تعبیر «بیت‌الله» (خانه خدا) است. تعبیرهای دیگر عبارت‌اند از: البیت، البیت الحرام، البیت العتیق، «البیت المعمور» و «البیت المحرم» است.

در زمان‌های بسیار قدیم، کعبه به نام‌های دیگری چون قادِس، ناذِر و القریة القدیمة نیز خوانده می‌شد.

علت نامگذاری به کعبه

درخصوص علت نامگذاری به کعبه، دو علت ذکر شده است:

• خانه خدا به شکل مربّع است و عرب این اسم را به خانه‌ای که چهارگوش باشد اطلاق می‌کند.
• کعبه در لغت به معنای ارتفاع آمده است. بنای کعبه به‌جهت ارتفاع و بلندی که از سطح زمین دارد، به این نام خوانده شده است.

قبله و حج

مقاله‌های اصلی: قبله و حج

قبله اول مسلمانان، بیت‌المقدس بود تا اینکه در مدینه آیه‌ای نازل شد و دستور تغییر قبله به سوی کعبه داده شد و کعبه تبدیل به قبله مسلمانان گشت. بر هر مسلمان لازم است هنگام خواندن نماز، به سمت کعبه قرار بگیرد.

در اعمال حج، باید به دور کعبه طواف کرد.

معنویت کعبه

کعبه را قبله و علامتی برای جهت دادن تمام موجودیت انسان به سوی خدواند به‌شمار آورده‌اند. ارزش کعبه را به این دانسته‌اند که به نام توحید ساخته شده و یک «ارزش اعتقادی بزرگ مافوق بشری دارد و آن اینکه به نام یک فکر ساخته شده: توحید، به دست یک انسان ساخته شده و او بنیانگذار توحید.»

اقبال لاهوری متفکر اسلامی، نیز به اصل توحید در مورد کعبه اشاره دارد:

ره مده در کعبه ای پیر حرم اقبال را

هر زمان در آستین دارد خداوندی دگر

محمدحسین غروی اصفهانی از فقیهان شیعه نیز چنین سروده:

گهی به کعبه جانان سفر توانی کرد

که در منای وفا ترک سر توانی کرد

هانری کربن شرق‌شناس، در نوشته‌هایی به راز معنویت کعبه از نگاه مسلمانان پرداخته و جسم‌های این جهان را نشان و نقش‌گرفته از صورت‌های عالی در جهان دیگر می‌داند. او واقعیات این جهان را در حکم آینه‌ای دانسته که صورت‌هایی از نور را منعکس می‌کنند. او حج و مناسکی که در معبد کعبه انجام می‌گیرد را صورت‌دهنده جسم نوری زائر می‌داند که در ملکوتِ جسم وی تأثیر می‌گذارد.

در مورد کعبه آورده‌اند که صاحب خانه خداست و مردم، اهل خانه هستند. به همین دلیل، حاجی از هر کجا که آمده باشد، نماز را کامل می‌خواند. چرا که او مسافر نیست. سنایی، شاعر و عارف مسلمان قرن ششم هجری، انسان را به ترک تعلقات مادی دعوت می‌کند و معتقد است تا زمانی که انسان با خود بوده و خود را در نظر دارد، در کعبه نخواهد بود.

«

حسن‌زاده آملی: «الهی! تن به سوی کعبه داشتن چه سودی دهد آن را که دل به سوی خداوند کعبه ندارد؟»

»

تاریخ کعبه

گفته‌اند در روایات بسیاری، کعبه پیش از ابراهیم(ع) و به‌دست آدم(ع) بنا شده است. حتی در برخی روایات، بنای کعبه به قبل از خلقتِ حضرت آدم نسبت داده شده است. دیدگاه مشهور میان عالمان شیعه نیز این است که بنای کعبه مربوط به پیش از حضرت ابراهیم است. بر این اساس، می‌گویند این بنا در طوفان حضرت نوح از بین رفت. حضرت ابراهیم، همراه فرزندش اسماعیل، کعبه را براساس همان پایه‌هایی که داشت، تجدیدبنا کرد.

برخلاف این نظریه، علامه طباطبایی بنای کعبه را به ابراهیم(ع) نسبت داده است. محمدجواد مغنیه از مفسران شیعه هم روایات ساخته‌شدن کعبه قبل از آدم را خبر واحد دانسته و نپذیرفته است.

«

غزالی: اما طواف و سعی بدان ماند که بیچارگان به درگاه ملوک شوند و گِرد کوشکِ مَلِک همی گردند تا فرصت یابند که حاجتِ خویش را عرضه کنند و در میانِ سرای، همی شوند و همی آیند و کسی را جویند که ایشان را شفاعت کند و امید می‌دارند که مگر ناگاه چشمِ مَلِک برایشان افتد و به ایشان نظری کند.

»

بازسازی‌های کعبه

در گزارشی آمده است که قُصَیّ بن کِلاب _ جد چهارم پیامبر اسلام(ص) _ کعبه را تخریب و در بنای جدید، با چوب و برگ درخت خرما برای آن سقف ساخت. پنج سال پیش از بعثت پیامبر اسلام، سیلی در مکه، جاری شد و کعبه ویران گردید. براساس برخی نقل‌ها، کعبه آتش گرفت و نابود شد. کعبه تا پیش از آن، دارای سقف نبود. پس از سیل و خرابی کعبه، قریش به بازسازی آن همت گمارد و سقف و ناودانی برای آن ساخت. دیواری را که ابراهیم برای کعبه ساخت، حدود چهار متر و نیم گزارش کرده و گفته‌اند ارتفاع دیوار کعبه، در بازسازی قریش، به حدود نُه متر رسید. به گفته امام صادق(ع) حضرت اسماعیل(ع) با قرار دادن ستون‌هایی در کعبه، برای آن سقفی از برگ درخت خرما و گِل ساخته بود.

تخریب و بازسازی عبدالله بن زبیر و حجاج بن یوسف

در سال ۶۴ق، زبیریان با بنی‌امیه درگیر شدند و در این نبرد، کعبه، آسیب جدی دید. عبدالله بن زبیر، با وجود مخالفتِ برخی از اصحاب، باقی مانده دیوار کعبه را از پایه و اساس برداشت و بار دیگر آن را بنا کرد. او در بازسازی، ارتفاع کعبه را به حدود سیزده متر و نیم رساند. او درِ کعبه را که توسط قریش حدود دو متر از زمین بالا برده شده بود، بر روی زمین بنا کرد و برای کعبه دو سقف قرار دارد. ابن‌زبیر همچنین دو در برای کعبه گذاشت: یکی برای ورود و دیگری برای خروج. پس از کشته‌شدن ابن‌زبیر، حَجّاج بن یوسف بسیاری از تغییرات ابن‌زبیر را به حالت قبل بازگرداند.

بازسازی در ۱۰۴۰ق
در سال ۱۰۳۹ق، سیل بزرگی در مکه جاری شد. آب به داخل مسجدالحرام راه یافت و دیوارهای کعبه را ویران کرد. در نهایت، دیوارهای باقیمانده را فروریختند و خانه خدا را از نو بنا کردند گزارش این سیل و تجدید بنای آن را ملا زین‌العابدین کاشانی از علمای شیعه در آن زمان، که خود در این بازسازی کارگری می‌کرده، در رساله کوچکی به نام «مُفَرِّحَةُ الأنام فی تأسیس بیت الله الحرام» نوشته است.

بازسازی در دوره معاصر

پس از بنای مجدد کعبه در سال ۱۰۴۰ق، تنها تعمیر و ترمیم‌هایی روی آن صورت گرفته است. مهم‌ترین این ترمیم‌ها، مرمتِ دیوارهای بیرونی کعبه بود که از سال ۱۴۱۴ق آغاز شد و در سال ۱۴۱۵ق پایان یافت. طرح مرمت درون کعبه نیز در دهم محرمِ سال ۱۴۱۷ق اجرا شد. در این طرح، علاوه بر ترمیمِ بخش‌های مختلف در درون کعبه، ستون‌ها و سقفِ کعبه به‌صورت کامل برداشته و از نو ساخته شد.

تاریخچه بنا و بازسازی کعبه	ستون	سقف	در کعبه	دیوار کعبه	اندازه کعبه	ارتفاع دیوار کعبه
بنای حضرت ابراهیم	نداشت	نداشت	نداشت	ساخته شد	ـ	حدود ۴ متر و نیم.
بازسازی قریش پنج سال پیش از بعثت	شش ستون ساخته شد	ساخته شد	چند قرن پیش‌تر ساخته شده بود در این بازسازی حدود ۲ متر از سطح زمین بالا برده شد	کامل بازسازی شد	-	حدود ۹ متر
بازسازی عبدالله بن زبیر	شش ستون تبدیل به ۳ ستون گشت	کامل بازسازی شد و دو سقف برای کعبه ساخت	دو در برای کعبه ساخته شد و همچنین بر روی زمین قرار داده شد	کامل بازسازی شد	بزرگ‌تر شده و بخشی از حجر اسماعیل نیز در درون کعبه قرار داده شد	حدود ۱۳ متر و نیم
بازسازی حَجّاج	-	-	به حالت قبل (دو متر بالاتر از زمین) بازگشت و در دوم برداشته شد.	-	به حالت قبل از بازسازی ابن‌زبیر بازگشت	-
بازسازی در سال ۱۰۴۰ق	-	کامل بازسازی شد	-	کامل بازسازی شد	-	-
بازسازی دوران معاصر	کامل بازسازی شد	کامل بازسازی شد	تعویض شد	ترمیم	.	-

بخش‌های بیرونی کعبه

حجر الاسود
حجرالاسود سنگی مقدس و نصب‌شده بر دیوار کعبه است که طواف از آن آغاز و به آن ختم می‌شود.

بخش‌های مختلف کعبه

مُستَجار و مُلتَزَم
مستجار بخشی از دیوار غربی خانه خدا است که در دیوار پشت کعبه قرار گرفته است. مستجار در نزدیکی رکن یمانی و روبه‌روی در خانه خدا قرار گرفته است. دیوار کعبه که برای فاطمه بنت اسد، مادر امام علی(ع) گشوده شد و او برای به دنیا آوردن علی(ع) وارد آن گشت، مستجار دانسته شده است.

ملتزم را در یک معنا، بخشی از دیوار کعبه میان حجرالاسود و در کعبه دانسته‌اند و در معنای دیگر، هم‌معنای مستجار استفاده شده است.

در کعبه
درِ کعبه بر دیوار شرقی کعبه واقع شده و در روایات شیعه به خواندن دعا در زمان رسیدن به آن، توصیه کرده‌اند.

شاذَروان
شاذَروان برآمدگی کوتاه در اطراف دیوار کعبه است که جز در بخش حِجر اسماعیل، در سه سمت دیگر کعبه وجود دارد. مشهور فقیهان شیعه، این برآمدگی را جزو کعبه دانسته‌اند که طواف‌کننده باید خارج از آن، طواف کند.

ناودان طلا

ناودانی از جنس طلا بر بالای دیوار شمالی کعبه که آب روی سقف را به محوطه حِجر اسماعیل می‌ریزد. به دعا زیر این ناودان توصیه شده و آن را مستجاب دانسته‌اند.

پرده کعبه

پوشاندن کعبه را از سنت‌هایی با سابقه طولانی و پراهمیت دانسته‌اند که یکی از مناصب مهم در دوره جاهلی، پرده‌داری کعبه بود. پوشش کعبه، رنگ‌های مختلفی داشت؛ این پرده، گاه با پارچه سفید، گاه با پارچه سبز و گاه زردرنگ بود تا اینکه در عصر «الناصر عباسی» به رنگ سیاه درآمد و از آن به بعد، به همین رنگ باقی ماند. پرده کعبه، بیشتر در مصر و شام آماده می‌شد و در موارد اندکی، توسط برخی مناطق دیگر از جمله ایرانیان تهیه گردید. امروزه این پرده در کارگاهی در عربستان، آماده می‌گردد.

داخل کعبه

سال پنجم پیش از بعثت، در بازسازی، قریش سقفی برای آن بنا کرد که شش ستون در دو ردیف سه‌تایی داشت. در بازسازی کعبه توسط ابن‌زبیر، شش ستون تبدیل به سه ستون گشت و امروزه نیز تنها سه ستون باقی است.

باب التوبه در داخل کعبه

داخل کعبه، اتاق کوچکی وجود دارد که راه‌پله‌ای برای رفتن روی سقف کعبه است. این اتاقک، دارای در کوچکی است که درِ توبه خوانده می‌شود. این در از طلا ساخته شده است.

از دوران‌های قدیم، قبایل، طوایف و پادشاهان هدایایی را برای نصب در درون کعبه ارسال می‌کردند. همچنین چاهی درون کعبه وجود داشت که هدایا را در آن قرار می‌دادند. این چاه در بازسازی کعبه توسط قریش، از بین رفت.

ارکان کعبه

ارکان، جمع «رکن» و به‌معنای پایه و ستون است. چون در گوشه‌های چهارگانه داخل کعبه، چهار ستون، سقف خانه را نگه داشته است، به هر یک از زوایای کعبه که ستونی را در بر دارد، «رکن» گفته می‌شود. کعبه دارای چهار رکن است:

• رکن شرقی (رکن حجرالاسود): این رکن تقریباً به سمت مشرق و چاه زمزم قرار گرفته و حجرالاسود در آن جای دارد. آغاز هر طواف از مقابل رکن حجرالاسود و پایانش نیز در مقابلِ همین رکن است.
• رکن شمالی یا عراقی: یکی از زوایای کعبه است که تقریباً به‌سمت شمال عربستان، یعنی کشور عراق واقع شده و طواف‌کننده پس از آن به حِجر اسماعیل می‌رسد.
• رکن غربی یا شامی: رکن غربی یکی از زوایای کعبه است که در سمت مغرب واقع شده و طواف‌کننده پس از حِجر اسماعیل به آن می‌رسد.

• رکن جنوبی یا رکن یمانی: رکنی است که مُستَجار در کنار آن قرار دارد. این رکن یکی از زوایای کعبه است که تقریباً به‌سمت جنوب و کشور یمن قرار دارد و حاجیان، در طواف، پس از آن به حجرالاسود می‌رسند.

رویدادهای مهم

ولادت امام علی(ع)

مقالهٔ اصلی: مولود کعبه

امام علی(ع) در داخل کعبه متولد شد. برخی منابع اهل‌سنت نیز این واقعه را گزارش کرده‌اند.

نصب حجر الاسود به وسیله پیامبر(ص)

همچنین ببینید: حجر الاسود

پنج سال پیش از بعثت پیامبر اسلام، در مکه، سیلی جاری شد و کعبه را ویران کرد. پس از سیل و خرابی کعبه، قریش به بازسازی آن همت گمارد. در هنگام بازسازی، هر قبیله، خواستار نصب حجرالاسود بود. اختلاف شدت گرفت و سرانجام با پیشنهاد حضرت محمد(ص)، سنگ را در لباسی(پارچه‌ای) گذاشته، اطراف آن، به رؤسای قریش سپرده شد و چون به مکان آن رسیدند، پیامبر سنگ را با دست خود برداشت و در جای مخصوص گذاشت.

موارد دیگر

مقاله‌های اصلی: اصحاب فیل، عام الفیل، و ابرهه

ابرهه، فرمانروای یمن در سال ۵۷۱م به قصد ویران ساختن کعبه، به مکه حمله کرد. هنگامی که به آنجا رسیدند، با معجزه الهی، پرندگانی از آسمان بارانی از سنگریزه بر آنها فرو ریختند و سپاه ابرهه را نابود ساختند.

در پی امتناع عبدالله بن زبیر از بیعت با یزید، سپاهی به فرماندهی حُصَین بن نمیر برای مبارزه با او عازم مکه شد. در ماه محرم در سال۶۴ق به مکه رسید و در ربیع الاول همان سال، با منجنیق به سپاه ابن‌زبیر حمله کردند که در این حمله، به کعبه آسیب جدی وارد شد.

در ذی‌الحجه سال ۳۱۷ق، قِرمَطیان به مکه یورش بردند. آنها حجرالاسود را از کعبه کندند و با خود بردند و در سال ۳۳۹ق در مقابل دریافت مبلغی، آن را به کعبه بازگرداندند.

کعبه در ادبیات فارسی

سعدی:
عبدالقادر گیلانی رحمة الله علیه را دیدند در حرم کعبه روی بر حصبا نهاده همی گفت: ای خداوند ببخشای! وگر هر آینه مستوجب عقوبتم، در روز قیامتم نابینا برانگیز تا در روی نیکان شرمسار نشوم.

عبید زاکانی:
کسی وصال تو ای کعبهٔ مراد نیافت
که باطنش به خرابات و ظاهرش باتوست

پروین اعتصامی

کعبهٔ دل، مسکن شیطان مکن

پاک کن این خانه که جای خداست

حافظ

چون طهارت نَبُوَد کعبه و بتخانه یکی‌ست

نَبُوَد خیر در آن خانه که عصمت نبود

عطار

کعبهٔ جانان اگرت آرزوست

در گذر از خود ره بسیار نیست

شاه نعمت‌الله ولی

گر هوای کعبه داری از بیابان رو متاب

رنج باید برد اگر گنج فراوان بایدت

حافظ

در بیابان گر به شوق کعبه خواهی زد قدم

سرزنش‌ها گر کند خار مغیلان غم مخور

سعدی

سعدی اگر طالبی راه رو و رنج بر

کعبه دیدار دوست صبر بیابان اوست

وصال کعبه میسر نمی‌شود سعدی

مگر که راه بیابان پرخطر گیرند

نگارخانه

• 

  در کعبه

• 

  تصویر هوایی از کعبه

• 

  تصویر قدیمی از کعبه

• 

  سیل در اطراف کعبه

• کعبه در سال ۱۲۹۷ق

  کعبه در سال ۱۲۹۷ق

• 

  کعبه در میانه مسجد الحرام

• 

  تصویر قدیمی از کعبه

• 

  تمیز کردن پشت‌بام کعبه با ربات

جستارهای وابسته

• آیین غبارروبی