احتکار

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از احتکار طعام)

اِحتکار نگهداری کالای ضروری در صورت کمیاب شدن آن در بازار با هدف فروختن به بهای بیشتر است. مشهور فقیهان شیعه احتکار را حرام و مربوط به کالاهای ضروری، به‌ویژه مواد خوراکی دانسته‌اند. البته برخی از فقیهان دایره حکم احتکار را گسترش داده و معتقدند احتکار همه کالاهای مورد نیاز جامعه را دربرمی‌گیرد.

فلسفه حرمت احتکار، جلوگیری از اختلالِ نظام و ایجاد عُسروحَرج برای مردم ذکر شده است. در قوانین حقوقی جمهوری اسلامی ایران مجازات‌هایی مانند حبس، پرداخت غرامت و محرومیت از خدمات دولتی برای احتکارکننده در نظر گرفته شده است.

مفهوم‌شناسی

احتکار به‌معنای ذخیره و نگهداری کالای کمیاب در بازار و مورد نیاز مردم، به انتظار گران شدن بهای آن است.[۱] برخی واژه خرید را در تعریف احتکار افزوده‌اند و گفته‌اند خرید کالا و خودداری از عرضه آن به بازار، در صورت کمیاب شدن و نیاز مردم به آن، احتکار است؛ اما برخی دیگر حبس کالا را به‌صورت مطلق (از هر راهی به دست آمده باشد، مانند زراعت و تجارت) احتکار می‌دانند.[۲] به کسی که احتکار می‌کند، مُحْتَکِر می‌گویند.[۳]

جایگاه احتکار

از احتکار و احکام مرتبط با آن، در فقه (باب بیع[۴] حقوق و اقتصاد بحث می‌شود. شیخ انصاری آن را با عنوان مسئلۀ احتکار طعام مطرح کرده است.[۵] همچنین در جوامع روایی شیعه، بابی به روایات احتکار اختصاص یافته است.[۶] در روایتی، پیامبر اسلام(ص) محتکر را ملعون خوانده است.[۷]

حکم فقهی

درباره حرام بودن یا کراهت احتکار میان فقها اختلاف است.[۸] بنا بر آنچه به مشهور فقیهان شیعه نسبت داده‌اند، در صورتی که کالایی به اندازه کافی در بازار وجود نداشته باشد و نگهداری آن موجب ضرر به بازار مسلمانان شود، احتکار آن حرام است.[۹]

شهید اول، احتکار طعام را ذیل تجارت‌های مکروه ذکر کرده است؛[۱۰] اما شهید ثانی در شرح لمعه حرمت آن را، در صورت نیاز مردم به آن، قوی‌تر دانسته و به شهید اول نسبت داده که در کتاب دروس، قائل به حرمت احتکار شده است.[۱۱] برخی از فقیهان گفته‌اند در صورتی که کالای احتکارشده، موردنیاز مردم باشد و در بازار نیز یافت نشود، حاکم می‌تواند محتکر را مجبور کند کالایش را بفروشد؛[۱۲] اما نمی‌تواند کالای او را به‌اصطلاح، تَسعیر (قیمت‌گذاری) کند.[۱۳]

فلسفه حرمت احتکار، جلوگیری از اختلالِ نظام و ایجاد عُسروحَرَج برای مردم ذکر شده است.[۱۴]

فقیهانِ شیعه برای حرمت یا کراهت احتکار به روایاتی از پیامبر(ص) و امام صادق(ع)،[۱۵] و فرمان امام علی به مالک اشتر مبنی بر جلوگیری از احتکار[۱۶] استناد می‌کنند.[۱۷] در یکی از این روایات،[یادداشت ۱] کلمهٔ کراهت به کار رفته است [۱۸]، برخی از فقیهان، از این کلمه، حرمت[۱۹] و برخی دیگر کراهت را استنباط کرده‌اند.[۲۰]

احتکار چه چیزهایی را در بر می‌گیرد؟

از احتکار (به‌شدت) جلوگیری کن؛ چراکه رسول خدا(ص) از آن منع فرمود و باید معاملات با شرایط آسان صورت گیرد؛ با موازین عدل و نرخ‌هایی که نه به فروشنده زیان رساند و نه به خریدار، و هرگاه کسی بعد از نهی تو از احتکار، دست به چنین کاری زند او را کیفر ده؛ ولی (هرگز) در مجازات زیاده‌روی نکن.
*منبع:نهج البلاغه، نامه به مالک اشتر

در روایات، از احتکار گندم، جو، خرما، کشمش و روغن سخن به میان آمده است.[۲۱] ازاین‌رو به گفته علامه مجلسی، مشهور فقیهان شیعه، به حرام بودن احتکار در موارد یادشده، اکتفا کرده و حکم آن را به موارد دیگر تعمیم نداده‌اند.[۲۲] برخی نمک را نیز به آنها افزدوه‌اند.[۲۳] البته در برخی روایات، احتکار طعام، به‌طور کلی ممنوع شده است[۲۴] و برخی از فقیهان امامیه نیز جریان حکم آن را در همه موارد نیاز غذایی بعید ندانسته[۲۵] و برخی دیگر آن را به همه نیازمندی‌های عمومی مانند خوراک، پوشاک و مسکن تعمیم داده‌اند. مستند گروه اخیر، برخی قواعد فقهی چون قاعده لاضرر و قاعده لاحَرَج و نیز علت حرمت احتکار است(نیاز شدید مردم) که در برخی روایات آمده است.[۲۶]

مجازات و قوانین حقوقی

در آیات و روایات به مجازات محتکر تصریح نشده است. ازاین‌رو برخی با استناد به نامه امام علی به مالک اشتر، مجازات احتکارکننده را تعزیر دانسته‌اند که مقدار و کیفیت آن را حاکم شرع مشخص می‌کند.[۲۷]

از نظر حقوقی نیز، احتکار جرم محسوب می‌شود و در قوانین حقوقی ایران، مجازات‌هایی برای احتکارکننده در نظر گرفته شده است.[۲۸] در قانون متمم بودجه سال ۱۳۱۷ ایران (مصوب ۲۹ اسفند ۱۳۱۶ش)، مجازات‌هایی مانند حبس و پرداخت غرامت در نظر گرفته شده بود. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران هم مجازات‌هایی همچون محرومیت از خدمات دولتی برای محتکر ذکر شده است.[۲۹]

پانویس

  1. ابن‌منظور، لسان‌العرب، ۱۴۱۴ق، ذیل مادهٔ حکر.
  2. امام خمینی، کتاب‌البیع،، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۶۱۱.
  3. ابن‌منظور، لسان‌العرب، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۲۰۸.
  4. شیخ انصاری، المکاسب المحرمه، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۲۹۴؛ امام خمینی، کتاب‌البیع،۱۴۲۱ق، ج۳، ص۶۱۱.
  5. شیخ انصاری، المکاسب المحرمه، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۲۹۴.
  6. برای نمونه، نگاه کنید به کلینی، الکافی،۱۴۰۷ق، ج۵، ص۱۶۴-۱۶۵؛ طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج۷، ص۱۵۸-۱۶۳.
  7. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۱۶۵.
  8. مجلسی، مرآةالعقول، ۱۴۰۴ق، ج۱۹، ص۱۵۴.
  9. مجلسی، مرآةالعقول، ۱۴۰۴ق، ج۱۹، ص۱۵۴-۱۵۵.
  10. شهید اول، اللمعة الدمشقیه، ۱۴۱۰ق، ص۱۰۴.
  11. شهید ثانی، الروضة البهیه، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۲۱۸.
  12. ابن‌فهد حلی، المهذب، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۷۰.
  13. قطب راوندی، فقه‌القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۵۲.
  14. محقق داماد، «احتکار»، ص۶۴۲.
  15. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۱۶۴.
  16. نهج‌البلاغه، نامه ۵۳.
  17. حسینی عاملی، مفتاح‌الکرامه، دار احیاء التراث العربی، ج۴، ص۱۰۷.
  18. حر عاملی، وسائل الشیعه، الناشر مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث ،ج۱۷، ص۴۲۴
  19. بحرانی، الحدائق الناضره، ۱۴۰۵ق، ج۱۷، ص۶۱؛ شیخ انصاری، المکاسب المحرمه، ج۲، ۱۴۱۱ق، ص۲۹۵.
  20. نگاه کنید به: حسینی عاملی، مفتاح الکرامه، دار احیاء التراث العربی، ج۴، ص۱۰۷.
  21. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۱۶۴.
  22. مجلسی، مرآةالعقول، ۱۴۰۴ق، ج۱۹، ص۱۵۴-۱۵۵.
  23. قطب راوندی، فقه‌القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۵۲.
  24. طوسی، تهذیب‌الاحکام، ج۷، ص۱۵۹-۱۶۲.
  25. اصفهانی، وسیلةالنجاة، ۱۴۲۲ق، ص۳۲۸-۳۲۹.
  26. محقق داماد، تحلیل و بررسی احتکار از نظرگاه فقه اسلام، ۱۳۶۲ش، ص۵۵.
  27. محقق داماد، «احتکار»، ص۶۴۳-۶۴۴.
  28. نگاه کنید به: محقق داماد، «احتکار»، ص۶۴۳.
  29. محقق داماد، «احتکار»، ص۶۴۳-۶۴۴.

یادداشت

  1. َ فَإِنَّهُ يُكْرَهُ أَنْ يَحْتَكِرَ الطَّعَام‏

منابع

  • ابن‌فهد حلی، احمد بن محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، تصحیح مجتبی عراقی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۷ق.
  • ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان‌العرب، تصحیح احمد فارس، بیروت، دارالفکرـ‌دارصادر، ۱۴۱۴ق.
  • اصفهانی، ابوالحسن، وسیلةالنجاة، شرح امام خمینی، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۲ق.
  • امام خمینی، سید روح‌الله، کتاب‌البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۱ق.
  • بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره فی احکام العترة الطاهره، تصحیح محمدتقی ایروانی و سید عبدالرزاق مقرم، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۵ق.
  • حر عاملی، وسائل الشیعه، الناشر، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث ـ قم، المطبعة : ستاره، بی تا.
  • حسینی عاملی، سید جواد بن محمد، مفتاح الکرامه فی شرح القواعد العلامه، تصحیح محمدباقر حسینی شهیدی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  • شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیه فی فقه الامامیه، تصحیح محمدتقی مروارید و علی‌اصغر مروارید، بیروت، دارالتراث، ۱۴۱۰ق.
  • شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، شرح سید محمد کلانتر، قم، کتابفروشی داوری، ۱۴۱۰ق.
  • شیخ انصاری، مرتضی، المکاسب المحرمه و البیع و الخیارات، تصحیح مجمدجواد رحمتی و سید احمد حسینی، قم، منشورات دارالذخائر، ۱۴۱۱ق.
  • طوسی، محمد بن حسن، تهذیب‌الاحکام، تحقیق حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
  • قطب راوندی، سعید بن عبدالله، فقه‌القرآن، تصحیح سید احمد حسینی، قم، انتشارات کتابخانه آیةالله مرعشی، ۱۴۰۵ق.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
  • مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح اخبار الرسول، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۴ق.
  • محقق داماد، «احتکار»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، ج۶، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۳ش.
  • محقق داماد، مصطفی، تحلیل و بررسی احتکار از نظرگاه فقه اسلام، تهران، ۱۳۶۲ش.

پیوند به بیرون