قصاص پدر
قصاص پدر، از احکام اسلامی است که بر اساس آن، پدر در صورت قتل فرزند قصاص نمیشود و مجازات او به دیه، کَفّاره و تعزیر محدود میشود. با این حال، قتل فرزند از نظر شرعی حرام و از مصادیق قتل نفس بهشمار میآید.
این موضوع بهسبب ارتباط آن با قتلهای ناموسی، بهخصوص قتل دختران مورد توجه افکار عمومی و جامعه حقوقی قرار گرفته است. مبنای فقهی این حکم روایات و اجماع است، هرچند این اجماع را مدرکی و غیرمعتبر میدانند. مشهور فقهای شیعه این حکم را به پدربزرگ نیز تسری دادهاند؛ اما درباره امکان قصاص پدر در قتل مادر در حالتی که فرزند ولیّ دم باشد اختلافنظر وجود دارد.
این حکم در قانون مجازات اسلامی ایران نیز بازتاب یافته است. برخی پژوهشگران، ضرورت بازنگری در این حکم یا بهرهگیری از عناوین ثانوی مانند اِفساد فیالارض را برای مقابله با پدیده فرزندکشی مطرح کردهاند.
مفهومشناسی و جایگاه
بر اساس فقه اسلامی، پدر در صورت قتل فرزند قصاص نمیشود،[۱] هرچند مرتکب گناه شده و مجازاتهایی مانند دیه، کفاره و تعزیر بر عهده او قرار میگیرد.[۲] این حکم میان فرزند دختر و پسر تفاوتی نمیگذارد.[۳] در فقه شیعه تا قرن چهاردهم شمسی مخالفتی با این حکم گزارش نشده[۴] و بیشتر فقیهان اهلسنت نیز همین نظر را پذیرفتهاند؛[۵] هرچند برخی فقیهان مالکی قائل به قصاص پدر شدهاند.[۶]
این موضوع در پی افزایش موارد فرزندکشی، بهخصوص قتل دختران[۷] و بازتاب رسانهای آنها در سالهای پایانی قرن چهاردهم شمسی، مورد توجه حقوقدانان، مقامات قضایی و افکار عمومی قرار گرفت.[۸]
مشهور فقیهان شیعه حکم عدم قصاص پدر را به پدربزرگ نیز تعمیم دادهاند، اما برخی در این باره تردید کردهاند. [۹]همچنین در فقه شیعه حکم عدم قصاص شامل مادر نمیشود.[۱۰]
مجازات پدر در قتل فرزند
حرمت قتل فرزند توسط پدر در اسلام با استناد به آیات قرآن و روایات از ضروریات دین شمرده شده است.[۱۱] فتوا یا روایتی وجود ندارد که این عمل را استثنا کند[۱۲] و حتی با وجود عدم قصاص، قتل فرزند توسط پدر از مصادیق آدمکشی محسوب میشود.[۱۳] برخی آیات قرآن بهطور خاص به قبح فرزندکشی اشاره کردهاند، زیرا والدین با وجود رابطه عاطفی شدید، اقدام به قتل فرزندان خود میکنند که نشاندهنده سنگدلی و جهالت است.[۱۴]
اگرچه قصاص پدر در این مورد منتفی است، مسئولیت کیفری او باقی است[۱۵] و مجازاتهایی مانند دیه، کفاره و تعزیر برای او پیشبینی شده است.[۱۶] شیخ صدوق، محدث شیعه از امام باقر(ع) روایت کرده که پدر قصاص نمیشود اما او را به شدت کتک میزنند و از زادگاهش تبعید میکنند.[۱۷] صاحب جواهر فقیه شیعه صاحب جواهر این روایت را مربوط به مواردی دانسته که حاکم شرع صلاح بداند.[۱۸]
محدودکردن حکم به موارد خاص
حکم عدم قصاص پدر در قتل فرزند توسط برخی عالمان و پژوهشگران مورد تشکیک قرار گرفته است. یوسف صانعی از عالمان شیعه در قرن چهاردهم هجری شمسی، مخالف عمومیت این حکم است.[۱۹] وی با وجود معتبردانستن روایات مرتبط، معتقد است استثنای قصاص پدر محدود به مواردی است که قتل ناشی از عواطف یا تخلف فرزند از نصیحتهای خیرخواهانه پدر باشد.[۲۰]
دلایل و حکمت عدم قصاص پدر
روایات متعددی بر عدم قصاص پدر در صورت قتل فرزند نقل شده است.[۲۱] گفته شده شمار این روایتها به حدی زیاد است که حتی اگر به تواتر نرسند، حکم عدم قصاص را بهصورت قطعی اثبات میکند.[۲۲] از جمله از امام علی(ع) روایت شده که اگر پدر فرزند خود را بکشد، قصاص نمیشود، اما فرزند در صورت قتل پدر میتواند قصاص شود.[۲۳] فقیهان با استناد به این روایتها، قصاص پدر را از شمول آیات قصاص مستثنیٰ کردهاند.[۲۴]
فقیهان شیعه، اجماع را یکی از دلایل عدم قصاص پدر دانستهاند،[۲۵] هرچند برخی آن را اجماع مدرکی (اجماع مبتنی بر روایات) [۲۶] و برای صدور حکم شرعی، معتبر نمیدانند.[۲۷]
برای این حکم حکمتهایی نیز ذکر شده است،[۲۸] از جمله اینکه پدر سبب وجود فرزند است و فرزند نمیتواند سبب نابودی پدر شود.[۲۹]حق قصاص فرزند با ولایت قهری پدر در تناقض است،[۳۰] و نیز روایات پیامبر(ص) فرزند و اموالش را متعلق به پدر میدانند.[۳۱] برخی پژوهشگران نیز بر این حکمتها نقد وارد کردهاند.[۳۲]
در قانون جمهوری اسلامی ایران
قانون مجازات اسلامی ایران، بر پایه روایات[۳۳] و نظر اکثریت فقیهان مسلمان، حکم به عدم قصاص پدر و اجداد پدری در قتل فرزند داده است.[۳۴] در پی انتقادها، لایحهای برای اصلاح این حکم در سال ۱۴۰۰ش تصویب شد که بر اساس این لایحه، محدودیتهایی در زمینه ملاقات، حضانت، ولایت و قیمومت و سرپرستی اعمال گردید. هدف از این اصلاحیه، را افزایش بازدارندگی مجازات تعزیری در قتلهای عمدیای میدانند که قصاص ندارد.[۳۵]
امکان مجازات پدر تحت عناوین ثانویه
برخی پژوهشگران نیز انتقاد کردهاند که رویکرد سیستم قضایی ایران در برخورد با قتل فرزند، بهویژه قتل دختر، عموما تسامحآمیز[۳۶] و فاقد بازدارندگی کافی است.[۳۷] به همین دلیل، بازنگری در حکم عدم قصاص پدر و اصلاح قانون مجازات اسلامی از مسیر فقه پویا ضروری میدانند.[۳۸] پیشنهاد شده در صورت اثبات عدوانی بودن عمل پدر، میتوان تحت عناوین ثانوی مجازات شدیدتری اعمال کرد[۳۹] مانند محاربه و اِفساد فی الارض.[۴۰]
آیا پدر به جهت قتل مادر مجازات میشود؟
یکی از موارد قصاص پدر زمانی است که پدر، همسر خود (مادر فرزندانش) را به قتل برساند و فرزند ولی دم باشد. فقیهان شیعه در قصاص پدر در این فرض اختلاف نظر دارند و دو دیدگاه قصاص و عدم قصاص در دورههای مختلف تاریخ شیعه مطرح و مشهور بوده است.[۴۱] مکارم شیرازی معتقد است در چنین حالتی، فرزندان نمیتوانند پدر خود را قصاص کنند و تنها حق دریافت دیه دارند.[۴۲] در مقابل محمدتقی بهجت بر امکان قصاص پدر تأکید میکند، هرچند در صورت احتیاط مصالحه به دیه توصیه شده است.[۴۳] طرفداران قصاص بر این باورند که روایات مربوط به عدم قصاص پدر محدود به قتل فرزند است و شامل قتل مادر نمیشود.[۴۴]
پانویس
- ↑ ذوالفقارطلب و جمالی، «قصاص پدر و مادر در برابر قتل عمدی فرزند از دیدگاه مذاهب اسلامی»، ص۹۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۲، ص۱۶۹.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۲ق، ج۱۰، ص۶۴.
- ↑ فتحی، پروین کندرود، «آسیبشناسی فقهی و حقوقی قتلهای ناموسی در نظام حقوقی ایران و پاکستان»، ص۸۲.
- ↑ ذوالفقارطلب و جمالی، «قصاص پدر و مادر در برابر قتل عمدی فرزند از دیدگاه مذاهب اسلامی»، ص۹۵.
- ↑ ذوالفقارطلب و جمالی، «قصاص پدر و مادر در برابر قتل عمدی فرزند از دیدگاه مذاهب اسلامی»، ص۱۰۰.
- ↑ جوانمرد و دیگران، «بررسی عوامل اجتماعی-فرهنگی موثر بر قتلهای ناموسی»، ص۴۹.
- ↑ حیدری پیدنی، «چالشها و رویکردهای قانون مجازات اسلامی در مورد قتل فرزند دختر توسط پدر»، ص۶۲۷.
- ↑ مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، موسوعه الفقه الاسلامی المقارن، ۱۴۳۲ق، ج۶، ص۳۲۳.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۲ق، ج۱۰، ص۶۴.
- ↑ زندی و هنرجو، «بررسی چرایی عدم قصاص پدر، به سبب قتل فرزند در حقوق کیفری ایران؛ با توجه به جایگاه حقوق کودکان»، ص۳۸.
- ↑ زندی و هنرجو، «بررسی چرایی عدم قصاص پدر، به سبب قتل فرزند در حقوق کیفری ایران؛ با توجه به جایگاه حقوق کودکان»، ص۳۹.
- ↑ حیدری پیدنی، «چالشها و رویکردهای قانون مجازات اسلامی در مورد قتل فرزند دختر توسط پدر»، ص۶۲۷.
- ↑ حیدری پیدنی، «چالشها و رویکردهای قانون مجازات اسلامی در مورد قتل فرزند دختر توسط پدر»، ص۶۲۷.
- ↑ زندی، هنرجو، «بررسی چرایی عدم قصاص پدر، به سبب قتل فرزند در حقوق کیفری ایران؛ با توجه به جایگاه حقوق کودکان»، ص۴۳.
- ↑ محقق حلّی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۹۹، مدرسی، الفقه الاسلامی (الرسالة العملیة)، ۱۴۳۱ق، ج۳، ص۲۶۸؛ فتحی و پروین کندرود، «آسیبشناسی فقهی و حقوقی قتلهای ناموسی در نظام حقوقی ایران و پاکستان»، ص۸۲.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۱۲۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۲، ص۱۷۰.
- ↑ جمشیدیراد و ویسی، «لزوم بازنگری در حکم عدم اجرای قصاص پدر در قتل عمدی فرزند از مجرای فقه پویا و اصلاح قانون مجازات اسلامی»، ص۱۰۰.
- ↑ «قصاص قتل فرزند توسط پدر یا مادر»، پایگاه اطلاعرسانی آیتالله صانعی.
- ↑ فیاضی، «بازپژوهی دلایل قصاص نشدن پدر بر قتل فرزند»، ص۱۲۲؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۲۹۸؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۳۶۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۲، ص۱۶۹.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۲۳۸.
- ↑ فیاضی، «بازپژوهی دلایل قصاص نشدن پدر بر قتل فرزند»، ص۱۲۲.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۲، ص۱۶۹؛ مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۷، ص۸۵.
- ↑ جمشیدیراد و ویسی، «لزوم بازنگری در حکم عدم اجرای قصاص پدر در قتل عمدی فرزند از مجرای فقه پویا و اصلاح قانون مجازات اسلامی»، ص۱۰۲.
- ↑ جمشیدیراد و ویسی، «لزوم بازنگری در حکم عدم اجرای قصاص پدر در قتل عمدی فرزند از مجرای فقه پویا و اصلاح قانون مجازات اسلامی»، ص۱۰۲.
- ↑ مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۷، ص۸۵.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۲ق، ج۱۰، ص۶۴؛ روحانی، فقه الصادق، ۱۴۳۵ق، ج۳۹، ص۳۹۸.
- ↑ زندی، هنرجو، «بررسی چرایی عدم قصاص پدر، به سبب قتل فرزند در حقوق کیفری ایران؛ با توجه به جایگاه حقوق کودکان»، ص۴۰.
- ↑ محدث نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۸، ص۲۳۹.
- ↑ برای نمونه ر.ک: جمشیدیراد و ویسی، «لزوم بازنگری در حکم عدم اجرای قصاص پدر در قتل عمدی فرزند از مجرای فقه پویا و اصلاح قانون مجازات اسلامی»، ص۱۰۲؛ ذوالفقار طلب، جمالی، «قصاص پدر و مادر در برابر قتل عمدی فرزند از دیدگاه مذاهب اسلامی»، ص۹۵.
- ↑ فیاضی، «بازپژوهی دلایل قصاص نشدن پدر بر قتل فرزند»، ص۱۲۱.
- ↑ جمشیدیراد و ویسی، «لزوم بازنگری در حکم عدم اجرای قصاص پدر در قتل عمدی فرزند از مجرای فقه پویا و اصلاح قانون مجازات اسلامی»، ص۹۹؛ «قانون مجازات اسلامی»، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «عدم رعایت تناسب جرم و مجازات در تعیین مجازات تعزیری قتل (۲)»، پژوهشکده شورای نگهبان.
- ↑ حیدری پیدنی، «چالشها و رویکردهای قانون مجازات اسلامی در مورد قتل فرزند دختر توسط پدر»، ص۶۳۱.
- ↑ حیدری پیدنی، «چالشها و رویکردهای قانون مجازات اسلامی در مورد قتل فرزند دختر توسط پدر»، ص۶۲۶.
- ↑ جمشیدیراد و ویسی، «لزوم بازنگری در حکم عدم اجرای قصاص پدر در قتل عمدی فرزند از مجرای فقه پویا و اصلاح قانون مجازات اسلامی»، ص۹۸.
- ↑ زندی، هنرجو، «بررسی چرایی عدم قصاص پدر، به سبب قتل فرزند در حقوق کیفری ایران؛ با توجه به جایگاه حقوق کودکان»، ص۴۴ - ۴۵.
- ↑ ایزدیفرد و دیگران، «مجازات پدر در قتل فرزند»، ص۱۱۴.
- ↑ مرادی، «قصاص پدر توسط فرزندی که ولی دم است»، ص۱۱۷.
- ↑ مکارم شیرازی، استفتاءات، ۱۴۲۷، ج۲، ص۵۱۹.
- ↑ بهجت، استفتاءات، ۱۴۲۸ق، ج۴، ص۴۶۴.
- ↑ حیدری، «امکان قصاص پدر توسط فرزند در آراء فقهی و قوانین جزایی»، ص ۹۳.
منابع
- ایزدیفرد، علیاکبر، محمد محسنی دهکلانی، امین یوسفی، «مجازات پدر در قتل فرزند»، مجله مبانی فقهی حقوق اسلامی، شماره ۷، بهار و تابستان ۱۳۹۰ش.
- بهجت، محمدتقی، استفتاءات، قم، دفتر حضرت آیة الله بهجت، چاپ اول، ۱۴۲۸ق.
- جمشیدیراد، محمدصادق، مریم ویسی، «لزوم بازنگری در حکم عدم اجرای قصاص پدر در قتل عمدی فرزند از مجرای فقه پویا و اصلاح قانون مجازات اسلامی»، مجله پژوهشنامه نوین فقهی حقوقی زنان و خانواده، شماره ۱۶، پاییز ۱۴۰۰ش.
- جوانمرد، محمد و طاها عشایری، الهام عباسی، «بررسی عوامل اجتماعی-فرهنگی موثر بر قتلهای ناموسی»، مجله فصلنامه مددکاری اجتماعی، دوره ۹، شماره ۳، ۱۳۹۹ش.
- حیدری پیدنی، شهرام، «چالشها و رویکردهای قانون مجازات اسلامی در مورد قتل فرزند دختر توسط پدر»، مجله علوم انسانی و اسلامی در هزاره سوم، دوره ۲، شماره ۶، بهار ۱۴۰۰ش.
- حیدری، علیمراد، «امکان قصاص پدر توسط فرزند در آراء فقهی و قوانین جزایی»، فصلنامه مطالعات اسلامی فقه و اصول، دوره ۴۴، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۱ش.
- ذوالفقارطلب، مصطفی، محمد جمالی، «قصاص پدر و مادر در برابر قتل عمدی فرزند از دیدگاه مذاهب اسلامی»، فصلنامه فقه مقارن، دوره ۱، شماره ۲، آذر ۱۳۹۲ش.
- روحانی، محمدصادق، فقه الصادق، قم، آیین دانش، ۱۴۳۵ق.
- زندی، مهدی و محسن هنرجو، «بررسی چرایی عدم قصاص پدر، به سبب قتل فرزند در حقوق کیفری ایران؛ با توجه به جایگاه حقوق کودکان»، فصلنامه پاسخ، دوره ۸، شماره ۲۹ ، خرداد ۱۴۰۲ش.
- شهید ثانی، زینالدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: علیاکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، محقق، حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- «عدم رعایت تناسب جرم و مجازات در تعیین مجازات تعزیری قتل (۲)»، پژوهشکده شورای نگهبان، تاریخ درج مطلب: ۱۲ بهمن ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آبان ۱۴۰۴ق.
- فتحی، مرتضی، ابوالفضل پروین کندرود، «آسیبشناسی فقهی و حقوقی قتلهای ناموسی در نظام حقوقی ایران و پاکستان»، مطالعات تطبیقی حقوق کشورهای اسلامی، دوره ۳، شماره ۲، تیر ۱۴۰۴ش.
- فیاضی، محمدتقی، «بازپژوهی دلایل قصاص نشدن پدر بر قتل فرزند»، دوره ۱۲، شماره ۱، شهریور ۱۴۰۱ش.
- «قانون مجازات اسلامی»، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۱۲ آبان ۱۴۰۴ق.
- «قصاص قتل فرزند توسط پدر یا مادر»، پایگاه اطلاعرسانی آیتالله صانعی، تاریخ بازدید: ۱۲ آبان ۱۴۰۴ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: علیاکبر غفاری، محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، موسوعه الفقه الاسلامی المقارن، قم، مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهلبيت، تحت اشراف محمود شاهرودی، ۱۴۳۲ق
- محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ش.
- محقق حلّی، نجمالدین جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، محقق و مصحح: عبدالحسین بقال، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- مدرسي، سيد محمدتقي، الفقه الاسلامي (الرسالة العملية)، بیروت، مركز العصر، چاپ نهم، ۱۴۳۱ق.
- مرادی، میثم، «قصاص پدر توسط فرزندی که ولی دم است»، رسائل، سال ۶، شماره ۱، پاییز و زمستان ۱۳۹۹ش.
- مكارم شيرازى، ناصر، كتاب النكاح، گردآورنده: محمدرضا حامدی، قم، مدرسة الامام علی بن ابیطالب، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتاءات جدید، محقق و مصحح: ابوالقاسم علیاننژادی، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، محقق و مصحح: عباس قوچانی، علی آخوندی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.