 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمی‌تواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
شَکّیات احکام و وظایف نمازگزار هنگام شک در جزئیات، شرایط، صحت و یا اصل نمازی که خوانده است. به گفته فقیهان دانستن احکام شکیات برای برخی واجب است. از نظر فقیهان شیعه برخی از شک‌هایی که در حال نماز ایجاد می‌شود اهمیتی ندارند و نباید به آنها اعتنا کرد ولی برای برخی دیگر از شکها وظایفی برای نمازگزار بیان شده است. از نظر فقه شیعه شک کسی که زیاد شک می‌کند و یا دچار وسواس شده است هیچ اهمیتی ندارد.
شک و وظیفه نمازگزار بعد از شک
شک و ظن (گمان)
شک به معنی برابر بودن دو طرف احتمال (پنجاه، پنجاه) است؛ از این رو، شامل ظنّ (گمان به یک طرف) نمی‌شود؛ زیرا از نظر فقهی ظن در عدد رکعات حکم علم را دارد. از نظر مشهور فقیهان شیعه، در این مورد تفاوتی میان دو رکعت نخست و دو رکعت آخر نیست. [۱] ولی از نظر برخی دیگر از فقها دو رکعت نخست، بلکه در همه نمازهای واجب دو رکعتی و سه رکعتی نمازگزار حتما باید علم به تعداد رکعات داشته باشد و از نظر ایشان ظن تفاوتی با شک ندارد.[۲]
در فقه شیعه ظن (گمان و احتمال یک طرف) در نماز معتبر است و تفاوتی میان رکعات و افعال نماز نیست؛ از این رو، ظن به انجام دادن یا ندادن رکوع، به منزله علم به آن است و حکم علم بر آن جاری می‌شود. بنابر این، چنانچه ظن به انجام ندادن آن داشته باشد، باید پیش از رسیدن به رکن دیگر آن را به جا آورد و اگر بدون انجام آن فعل وارد رکن دیگر شود نماز باطل است. [۳]
وجوب فراگیری شکیات
بنابر نظر مشهور فقیهان شیعه قطع نماز به طور عمدی حرام است، بر همین اساس فراگیری مسائل مربوط به شک و سهو در نماز در حدی که غالباً محل ابتلا میباشد، واجب عقلی است؛ [۴] لیکن اگر نمازگزار مطمئن است که دچار شک و سهو نمی‌شود یادگیری واجب نیست و ندانستن این احکام باعث بطلان نمازش نمی‌شود[۵]
قطع نماز یا تأمل در شک
به فتوای بسیاری از فقیهان شیعه به صرف پیدا شدن شک نمی‌توان نتایج فقهی آن را اِعمال کرد. بلکه واجب است نمازگزار قبل از هر گونه عملی، درباره شک خود تأمل و اندیشه (تَرَوِّی) نماید تا در نتیجه یا به یکی از دو طرف، ظن یا یقین پیدا کند و یا اینکه شکش مستقر گردد.[۶]
هم‌چنین به فتوای برخی از فقیهان هنگام بروز شکهای صحیح (که برای نمازگزار وظیفه‌ای مشخص شده است) نمازگزار نمی‌تواند نماز را قطع کرده و دوباره بخواند، بلکه ابتدا باید تروی کند و اگر گمانش به هیچ طرف نرفت باید به احکام شک صحیح عمل کند. [۷]
شک در خواندن، شرایط، اجزاء و صحت نماز
- شک در خواندن نماز: اگر کسی شک کند که نمازش را خوانده یا نه، اگر وقت نماز باقی است باید نماز را به جا آورد و اگر وقت آن گذشته، شک او قابل اعتنا نیست و باید بنا را بر خواندن بگذارد. [۸]
- شک در شرایط نماز همچون طهارت، قبله و ساتر (پوشش): اگر شک در شرایط نماز، پس از نماز عارض شود، حکم به صحّت آن می‌شود؛ ولی برای نماز بعدی باید بداند که شرایط را دارد؛ اما اگر قبل از شروع نماز یا در حین نماز شک کند که شرایط نماز را دارد یا نه، لازم است وجود شرایط نماز را احراز کند؛ هرچند این احراز با اصلی همچون استصحاب باشد[۹]. و اگر در حال حاضر شرایط را دارد، اما شک دارد که در افعال قبلی نماز این شرایط را داشته یا نه ـ مانند آنکه فعلا رو به قبله است؛ اما شک دارد که اجزای سابق هم روبه قبله بوده یا نه ـ بر اساس قاعده تجاوز افعال قبلی او نیز تعبداً صحیح خواهند بود. [۱۰]
- شک در اَجزاء همچون تکبیرة الإحرام، قرائت، رکوع و سجود: اگر شک کند که جزئی از اجزای نماز را به جا آورده یا نه و شک او قبل از شروع جزء بعدی باشد باید آن جزء مشکوک را انجام دهد. بنابر این، اگر در حال قیام و قبل از رفتن به سجده، شک کند رکوع را به جا آورده یا نه، باید آن را به جا آورد. ولی اما اگر شک بعد از داخل شدن در جزء بعدی باشد، مانند شک در رکوع، پس از رفتن به سجده، بدان اعتنا نمی‌شود. در این حکم، تفاوتی میان جزء رکنی و غیر رکنی نیست چنان‌که بنابر قول مشهور بین جزء مستحب و واجب و نیز میان شک در دو رکعت اول و دو رکعت آخر هم فرقی نیست. [۱۱]
- شک در صحت عمل انجام گرفته: اگر با دخول در جزء بعدی نماز در صحّت عملِ انجام گرفته قبلی شک کند نه در خود عمل، شک او قابل اعتنا نیست و در صورت عدم دخول، در اینکه باید به شک خود اعتنا کند و آن عمل را به جا آورد یا نه، اختلاف است. [۱۲]
شکهای باطل‌کننده نماز
شک در تعداد رکعتهای خوانده شده در برخی صورت‌ها موجب بطلان نماز میگردند . منظور از باطل شدن نماز با این شکها این است که با وجود این شکها نمی‌توان نماز را تمام کرد، بلکه نخست نمازگزار باید تروی کند و اگر شک او برطرف شد نمازش صحیح است و آن را ادامه می‌دهد ولی اگر شک او مستقر شد و ذهنش به هیچ طرف نرفت نمازش باطل است[۱۳] این نوع شکها عبارتند از:
- به قول مشهور، شک در عدد رکعتهای نماز واجب دو رکعتی، همچون نماز صبح، نماز مسافر، نماز آیات و نماز عید در فرض وجوب آن. برخی از فقیهان برای باطل شدن نماز ادعای اجماع کرده‌اند. در نقطه مقابل از برخی از فقهای قدیم شیعه نقل شده که معتقد بوده بوده‌اند نمازگزار باید در این حالت بنا را بر اقل (رکعت کمتر) بگذارد. [۱۴]
- شک در نماز سه رکعتی (نماز مغرب) بر اساس نظر مشهور فقیهان شیعه که برای آن ادعای اجماع نیز شده است. از برخی قدمای شیعه نیز نقل شده که در این صورت نمازگزار باید طرف کمتر را بگیرد و نماز را ادامه دهد. [۱۵]
- شک بین یک رکعت و بیشتر در نمازهای چهار رکعتی، بنابر قول مشهور. برخی در این نوع شک نمازگزار را بین اعاده و بنا گذاشتن بر اقل، مخیر گذاشتهاند. [۱۶]
- شک بین دو و بیشتر در نماز چهار رکعتی پیش از تمام شدن دو سجده، بنابر قول مشهور [۱۷]
- به قول مشهور، شک بین دو و پنج یا بیشتر در نماز چهار رکعتی؛ هرچند شک او بعد از انجام دو سجده باشد. [۱۸]
- به قول مشهور، شک بین سه و شش یا بیشتر در نماز چهار رکعتی.
- شک بین چهار و شش یا بیشتر در نماز چهار رکعتی، بر اساس نظر برخی از فقیهان شیعه. قول دیگر آن است که نمازگزار باید بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام کند و بعد دو سجده سهو به جا بیاورد. [۱۹]
- به قول مشهور، شک بین رکعتهای نماز، به گونه‌ای که نداند چند رکعت خوانده است. [۲۰]
شکهای صحیح
برخی از شکها در رکعات نماز جزو شکهای صحیح است که هنگام پیدایش آنها وظیفه‌ای خاص برعهده نمازگزار نهاده شده است.
- شک بین دو و سه پس از اتمام دو سجده که به قول مشهور، در این حالت نمازگزار باید بنا را بر سه گذارده و نماز را تمام کند و پس از نماز ـ جهت جبران رکعتی که احتمال می‌دهد نخوانده باشد ـ باید یک رکعت نماز احتیاط ایستاده و یا دو رکعت نشسته بخواند. [۲۱] البته برخی فقیهان، به احتیاط واجب گفته‌اند که باید یک رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند و دو رکعت نشسته کافی نسیت. [۲۲]
- شک بین سه و چهار که به قول مشهور، باید بنا را بر چهار گذاشته و پس از اتمام نماز یک رکعت نماز احتیاط ایستاده و یا دو رکعت نشسته بخواند. [۲۳]
- شک بین دو و چهار بعد از دو سجده که بنابر نظر مشهور ففیهان شیعه، باید بنا را بر چهار گذارده و پس از نماز، دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بخواند. [۲۴]شک بین سه و پنج قبل از رکوع نیز به شک بین دو و چهار پس از اکمال دو سجده باز میگردد و محکوم به حکم آن است. و این شک اگر از رکوع پیش بیاید موجب بطلان نماز می‌شود. [۲۵]
- شک بین دو و سه و چهار پس از اتمام دو سجده که به فتوای مشهور، باید بنا را بر این بگذارد که چهار رکعت خوانده و نماز را تمام کند و پس از اتمام نماز، دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و دو رکعت نشسته بخواند. [۲۶] در مقابل قول مشهور، برخی فقیهان وظیفه نمازگزار را یک رکعت ایستاده و دو رکعت نشسته دانسته‌اند. [۲۷]برخی نیز به جای دو رکعت نشسته، خواندن یک رکعت ایستاده را واجب دانسته‌اند. [۲۸] شک بین سه و چهار و پنج در حال ایستاده نیز به همین شک بین دو و سه و چهار برمیگردد و حکم آن را دارد. [۲۹]
- در مقابل قول مشهور برخی فقیهان معتقدند که در هر چهار نوع شک یاد شده، نمازگزار مخیر است که بنا را بر اقل بگذارد و نماز را ادامه بدهد یا این که بنا را بر اکثر بگذارد، و بعد از اتمام نماز، نماز احتیاط بخواند. [۳۰]
- شک بین چهار و پنج بعد از سر برداشتن از سجده دوم، بر اساس فتوای مشهور فقیهان، نمازگزار باید پس از تشهد و سلام، دو سجده سهو به جا بیاورد. ولی اگر شک یاد شده در حال ایستاده باشد، به شک بین سه و چهار بر میگردد و محکوم به حکم آن است و اگر چنین شکی بعد از رکوع و قبل از سجود عارض شود، بنابر قول مشهور، حکم شک بین چهار و پنج را دارد. [۳۱] شک بین پنج و شش در حال قیام نیز به شک بین چهار و پنج بازگشت می‌کند و فرد باید به مقتضای آن عمل کند. هرچند برخی از فقیهان، چنین شکی را موجب بطلان نماز دانسته‌اند. [۳۲]
شکهای غیر قابل اعتنا
در نظر فقیهان شیعه برخی شکها ارزشی ندارند و نباید به آنها اعتنا کرد:
- شک بعد از محل، مثل شک در انجام رکوع بعد از رسیدن به سجده، در این موارد قاعده تجاوز جاری می‌شود و این شک قابل اعتنا نیست.
- شک بعد از وقت؛ خواه شک در شرایط نماز باشد یا افعال و یا در رکعات و یا اصل خواندن نماز.
- شک بعد از فراغ از نماز یا شک بعد از سلام؛ خواه شک در شرایط باشد یا افعال و یا در رکعات، به شرط آنکه در یکی از اطراف شک در رکعات، نماز صحیح باشد؛ به عنوان مثال، در شک بین سه و چهار و پنج بعد از نماز، بنا را بر اینکه چهار رکعت خوانده میگذارد؛ لیکن اگر شک به گونه‌ای باشد که در هر دو صورت نماز باطل باشد، جزو شکهای باطل است. مثل این که بعد از نماز دو رکعتی شک کند که یا سه رکعت خوانده یا پنج رکعت.
- شک کثیر الشک؛ یعنی کسی که در نماز بسیار شک می‌کند، هرچند به حدّ وسواس نرسد؛ وظیفه کثیر الشک این است که بنا را بر وقوع مشکوک بگذارد، مگر آنکه چنین بنایی موجب بطلان نماز گردد که در این صورت بنا را بر عدم وقوع آن میگذارد. بنابراین، اگر کثیر الشک بین رکعت سوم و چهارم شک کند، بنا را بر اکثر گذاشته و اگر بین چهار و پنج شک کند، بنا را بر اقل میگذارد و اگر شک کند رکوع را به‌جا آورده یا نه، بنا را بر به‌جا آوردن آن میگذارد.[۳۳]
- شک بَدْوی که با تأمل و اندیشه، جای خود را به یقین یا ظن معتبر و یا شکی دیگر می‌دهد.
- شک هر یک از امام و مأموم در حالی که دیگری یقین یا ظن داشته باشد. بنابر این، اگر امام جماعت در شمار رکعتهای نماز شک کند ـ که مثلا سه رکعت خوانده یا چهار رکعت ـ چنانچه مأموم یقین یا گمان داشته باشد که چهار رکعت خوانده و آن را به امام بفهماند، امام به شک خود اعتنا نکرده و نماز را تمام می‌کند و خواندن نماز احتیاط لازم نیست و نیز اگر امام یقین یا گمان دارد که چند رکعت خوانده و مأموم در شمار رکعتهای نماز شک دارد، باید به شک خود اعتنا نکند.[۳۴]
- شک در نمازهای مستحب: شک‌کننده در نماز مستحب میتواند بنا را بر اقل و یا اکثر بگذارد؛ هرچند بنا گذاشتن بر اقل افضل است. در صورت بنا گذاشتن بر اکثر، نماز احتیاط و سجده سهو به‌جا آورده نمی‌شود. [۳۵]
پانویس
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة ۹/ ۲۰۶؛ نجفی، جواهر الکلام ۱۲/ ۳۶۲ ـ ۳۶۵
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة ۹/ ۲۰۷ ـ ۲۰۹
- ↑ ذکری الشیعة ۴/ ۵۴؛ مسالک الأفهام ۱/ ۲۹۵؛ مدارک الأحکام ۴/ ۲۶۳ ـ ۲۶۴؛ بحرانی، الحدائق الناضرة ۹/ ۲۰۶؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۳ش، ۱۲/ ۳۶۹ ـ ۳۷۰
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة ۹/ ۱۰۱ و ۲۴۴؛ فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعة (الإجتهاد و التقلید) / ۲۱۳ ـ ۲۱۴
- ↑ یزدی، العروة الوثقی ۱ / ۲۹؛ حکیم، مستمسک العروة ۱ / ۵۸ ـ ۵۹؛ التنقیح (الإجتهاد و التقلید) / ۳۰۰ ـ ۳۰۲
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ج۳، ص۲۴۹؛ حکیم، مستمسک العروة، ج۷، ص۴۷۰ ـ ۴۷۳؛ خوئی، مستند العروة (الصلاة)، ج۶، ص۲۰۳ ـ ۲۰۵
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ج۳، ص۲۶۴ ـ ۲۶۵؛ حکیم، مستمسک العروة، ج۷، ص۴۹۱ ـ ۴۹۳؛ خوئی، مستند العروة (الصلاة)، ج۶، ص۲۴۹
- ↑ شهید اول، البیان، ص۱۵۴؛ یزدی، العروة الوثقی، ج۳، ص۲۲۷؛ حکیم، مستمسک العروة، ج۷، ص۴۲۳
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ج۳، ص۲۳۳ ـ ۲۳۴
- ↑ خوئی، مستند العروة (الصلاة) ۶/ ۱۲۵
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۳۱۲؛ یزدی، العروة الوثقی، ج۳، ص۲۳۴-۲۳۵؛ خوئی، مستند العروة (الصلاة)، ج۶، ص۱۲۹
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ج۳، ص ۲۳۷ ـ ۲۳۸
- ↑ خوئی، مستند العروة (الصلاة)، ج۶، ص۱۴۵
- ↑ موسوی عاملی، مدارک الأحکام، ج۴، ص۲۴۴؛ جواهرالکلام، ج۱۲، ص۳۰۳؛ یزدی، العروة الوثقی، ج۳، ص۲۴۲
- ↑ موسوی عاملی، مدارک الأحکام، ج۴، ص۲۴۴؛ نجفی، جواهر الکلام، ج۱۲، ص ۳۱۰
- ↑ موسوی عاملی، مدارک الأحکام، ج۴، ص۲۵۱ ـ ۲۵۲؛ نجفی، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۳۲۸ ـ ۳۲۹
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ج۱۲، ص۳۲۸
- ↑ حکیم، مستمسک العروة، ج۷، ص۴۴۹ ـ ۴۵۰
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ج۳، ص۲۴۲؛ اشتهاردی، مدارک العروة، ج۱۷، ص۴۷۵ ـ ۴۷۸
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۳۳۱
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۳۳۲ ـ ۳۳۵
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ج۳، ص۲۴۳
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة ، ج۹، ص۲۲۷ ـ ۲۲۸؛ جواهرالکلام، ج۱۲، ص۳۴۱ ـ ۳۴۵
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۲۳۷؛ نجفی، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۳۴۵ ـ ۳۴۸
- ↑ نجفی، جواهر الکلام ۱۲/ ۳۵۷؛ یزدی، العروة الوثقی، ج۳، ص۲۴۶
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۹، ص۲۴۱ ـ ۲۴۲؛ نجفی، جواهر الکلام، ج۱۲، ص۳۴۹
- ↑ ابن بابویه، الفتاوی، ص۵۶
- ↑ سلام دیلمی، المراسم العلویة، ص۸۷؛ حلی (علامه)، مختلف الشیعة، ج۲، ص۳۸۶
- ↑ نجفی، جواهر الکلام ۱۲/ ۳۵۸؛ یزدی، العروة الوثقی ۳/۲۴۶
- ↑ نجفی، جواهر الکلام،ج۱۲، ص۳۳۲ ـ ۳۳۵
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة ۹/ ۲۴۴ ـ ۲۴۸
- ↑ جواهرالکلام ۱۲/۳۵۹؛ یزدی، العروة الوثقی، ج۳، ص۲۴۶ ـ ۲۴۷
- ↑ نجفی، جواهر الکلام ۱۲/ ۴۱۶ ـ ۴۱۸؛ یزدی، العروة الوثقی، ج۳، ص ۳۰۶ ـ ۳۰۷؛ حکیم، مستمسک العروة، ج۷، ص۵۶۴ ـ ۵۶۷
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ج۱۲، ص ۴۰۴؛ یزدی، العروة الوثقی، ج۳، ص۳۱۰
- ↑ نجفی، جواهرالکلام۱۲ /۴۲۳ـ ۴۲۵
منابع
- منبع اصلی مقاله: فرهنگ فقه، ج۳، ص موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام.
- ابن بابویه، الفتاوی،
- اشتهاردی، علی‌پناه، مدارک العروة،
- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناظرة،
- حکیم، سید محسن، مستمسک العروة الوثقی، اسماعیلیان، قم
- خوئی، سید ابوالقاسم، التنقیح (الاجتهاد و التقلید)،
- خوئی، سید ابوالقاسم، مستند العروة (کتاب الصلاة)،
- سلار دیلمی، المراسم العلویه،
- شهید اول، البیان
- شهید اول، ذکری الشیعه
- شهید ثانی، مسالک الافهام
- شهید ثانی، المقاصد العلیة فی شرح الرسالة الالفیة
- فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة،
- موسوی عاملی، سید محمد، مدارک الاحکام،
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام
- یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی مع التعلیقات، موسسة النشر الاسلامی، قم