فدک
فَدَک دهکده‌ای حاصلخیز در نزدیکی خیبر، در منطقه حِجاز بود که یهودیان در آن زندگی می‌کردند. این منطقه در جنگ خیبر بدون درگیری به دست مسلمانان افتاد. پیامبر پس از نزول آیه «وَآتِ ذَا الْقُرْ‌بَیٰ حَقَّهُ؛ و حق خویشاوند را بده» آن را به دخترش فاطمه(س) بخشید.
پس از رحلت پیامبر(ص)، بین خلیفه اول و فاطمه(س)، بر سر مالکیت فدک نزاعی رخ داد که به ماجرای فدک شناخته می‌شود. ابوبکر فدک را به نفع خلافت مصادره کرد و همین مسئله اعتراض فاطمه را در پی داشت. فدک در زمان امویان و عباسیان نیز در دست خلفا بود. البته در دوره‌هایی، برخی از خلفای اموی و عباسی این منطقه را به فرزندان فاطمه برگردانده‌اند؛ هرچند خلفای بعد آن را پس می‌گرفتند.
فدک در استان حائل کشور عربستان واقع شده است و به نام «وادی فاطمه» شناخته می‌شود و به نخلستان‌های آن «بستان فاطمه» می‌گویند. همچنین مسجد و چاه‌هایی در این منطقه وجود دارد که به «مسجد فاطمه» و «عیون فاطمه» مشهورند.
موقعیت جغرافیایی و اهمیت تاریخی
فدک سرزمینی در حجاز[۱]و در فاصله حدود ۲۰۰کیلومتری مدینه بوده است.[۲] این منطقه در صدر اسلام، محل سکونت یهودیان بود[۳] و در جنگ خیبر، بدون درگیری، در اختیار مسلمانان قرار گرفت[۴] و پیامبر آن را به فاطمه(س) بخشید.[۵] اختلاف بر سر مالکیت فدک پس از رحلت پیامبر سبب شد بحث‌های پردامنه‌ای در این خصوص در نوشته‌های عالمان شیعه و سنی شکل بگیرد[۶] و کتاب‌های مستقلی نیز دراین زمینه نوشته شود.[۷] همچنین در دوره‌های مختلف، موجب واکنش‌هایی از حاکمان درباره آن شد.[۸]
ارزش منطقه فدک
منطقه فدک هنگام ظهور اسلام، باغ‌ها و نخلستان‌های بسیاری داشته است.[۹] ابن‌ابی‌الحدید معتزلی (درگذشت: ۶۵۶ق) از یکی از علمای شیعه نقل کرده است که ارزش درختان نخل فدک برابر بوده با نخل‌های شهر کوفه در آن زمان، که از شهرهای غنی در بهره‌مندی از نخلستان‌های وسیع بوده است.[۱۰] بنابر منابع، یهودیان تا دوره خلیفه دوم، در فدک سکونت داشتند؛ اما او آنان را مجبور به ترک این منطقه کرد.[۱۱] نقل کرده‌اند هنگامی که عمر بن خطاب یهودیان را از حجاز بیرون کرد، ۵۰ هزار درهم بابت ارزش نیمی از فدک به آنان پرداخت کرد.[۱۲] در منابع، درآمد سالانه فدک در زمان رسول خدا(ص)، از ۲۴ هزار دینار[۱۳] تا ۷۰ هزار تخمین زده شده است.[۱۴]
تسلط مسلمانان بر فدک
| شعبان سال ۶ق | سریه امام علی(ع) به فدک[۱۵] |
| صفر سال ۷ق | فتح خیبر[۱۶] |
| صفر یا ربیع‌الاول سال ۷ق | واگذاری فدک به پیامبر(ص) از سوی یهودیان |
| ۱۴ ذی‌الحجه سال ۷ق | بخشیدن فدک به فاطمه زهرا(س)[۱۷] |
| ربیع الاول سال ۱۱ق | مصادره فدک به دستور ابوبکر |
| حدود ۳۰ق | واگذاری فدک به مروان از سوی عثمان[۱۸] |
| بعد از ۴۰ق | تقسیم فدک بین مروان و عمرو بن عثمان و یزید به دست معاویه[۱۹] |
| حدود ۱۰۰ق | بازگرداندن فدک به فرزندان فاطمه(س) توسط عمر بن عبدالعزیز |
| بعد از ۱۰۱ق | غصب دوباره توسط یزید بن عبدالملک |
| حدود ۱۳۲ تا ۱۳۶ق | بازگرداندن فدک توسط سفاح نخستین خلیفه عباسی[۲۰] |
| حدود ۱۴۰ق | غصب دوباره توسط منصور عباسی[۲۱] |
| حدود ۱۶۰ق | بازگرداندن به دستور مهدی عباسی[۲۲] |
| حدود ۱۷۰ق | غصب دوباره به دستور هادی عباسی |
| ۲۱۰ق | بازگرداندن به دستور مامون عباسی.[۲۳] |
| (۲۳۲-۲۴۷ق) | غصب به دستور متوکل عباسی[۲۴] |
| ۲۴۸ق | بازگرداندن به فرمان منتصر عباسی.[۲۵] |
پس از آنکه پیامبر(ص) در جنگ خیبر، منطقه خیبر و قلعه‌های آن را فتح کرد، یهودیانِ ساکن در قلعه‌ها و مزارع فدک، نمایندگانی نزد پیامبر(ص) فرستادند و به مصالحه راضی شدند. قرار شد نیمی از زمین‌ها برای آنان باشد. ازاین‌رو فدک بدون جنگ و لشکرکشی به دست مسلمانان افتاد.[۲۶] بنابر آیه فیء،[یادداشت ۱] اموالی که بدون جنگ به دست آید، فَیء نامیده می‌شوند و پیامبر(ص) اختیار دارد آنها را به کسانی که خود صلاح می‌داند، بسپارد.[۲۷] بنابر نقل منابع شیعه[۲۸] و اهل‌سنت[۲۹] با نزول آیه ۲۶ سوره اسراء مبنی بر دادن حق خویشان (وَآتِ ذَا الْقُرْ‌بَیٰ حَقَّهُ)،[۳۰] پیامبر(ص) فدک را به فاطمه(س) بخشید.
نزاع بر سر مالکیت فدک
پس از رحلت پیامبر(ص) بر سر مالکیت فدک، نزاعی رخ داد. در این ماجرا، ابوبکر فدک را از فاطمه(س) گرفت و آن را به نفع خلافت مصادره کرد.[۳۱] استدلال ابوبکر این بود که پیامبران ارث نمی‌گذارند و مدعی بود این مطلب را از پیامبر(ص) شنیده است.[۳۲]
فاطمه(س) در خطبه فدکیه این سخن ابوبکر را خلاف قرآن خواند[۳۳] و امام علی(ع) و اُم‌اَیمن را شاهد آورد که پیامبر پیش از وفاتش، فدک را به او بخشیده است.[۳۴] ابوبکر پذیرفت و کاغذی نوشت تا کسی به فدک دست‌درازی نکند. وقتی فاطمه(س) از مجلس بیرون رفت، عمر بن خطاب نوشته را گرفت و پاره کرد.[۳۵]
به دنبال بی‌نتیجه ماندن دادخواهی امام علی(ع)، فاطمه به مسجد رفت و خطبه‌ای خواند که به خطبه فدکیه مشهور شده است.[۳۶]
فدک، در دوران امویان و عباسیان نیز در دست خُلفا بود. البته برخی از خلفا همچون عمر بن عبدالعزیز اموی،[۳۷] سَفّاح[۳۸] و مأمون عباسی[۳۹] آن را به فرزندان فاطمه برگرداندند. متوکل عباسی (حکومت: ۲۳۲-۲۴۷ق) دستور بازگرداندن فدک را به وضعیت قبل از دستور مأمون صادر کرد.[۴۰] اما فرزندش منتصر دوباره آن را به علویان بازگرداند.[۴۱] برخی از این گزارش‌ها قابل نقدند. برای نمونه عمر بن عبدالعزیز به رغم گزارش‌های بالا، بر این باور بود که پیامبر(ص) فدک را به دخترش نبخشیده بلکه فدک در اختیار حاکم اسلامی بوده و حضرت زهرا(س) با اجازه حاکم اسلامی از منافع آن استفاده می‌کرده و پس از پیامبر(ص) نیز در اختیار خلفای اسلامی بوده است، بنابراین فدک را به همان بازگرداند.[۴۲]
آثار به‌جامانده از فدک
فدک در استان حائل کشور عربستان واقع شده است. در این منطقه، شهری به نام «الحائط» ایجاد شده است.[۴۳] منطقه فدک به نام «وادی فاطمه» شناخته می‌شود و به نخلستان‌های آن «بستان فاطمه» می‌گویند. همچنین مسجد و چاه‌هایی در این منطقه وجود دارد که به «مسجد فاطمه» و «عیون فاطمه» مشهور است.[۴۴] خانه‌ها و برج‌های این منطقه به خرابه تبدیل و بیشتر نخل‌های آن خشک شده‌اند.[۴۵] در سال ۱۳۸۷ش اکبر هاشمی رفسنجانی از مسئولان نظام جمهوری اسلامی ایران، به‌همراه هیئتی، از آن بازدید کرد.[۴۶]
تک‌نگاری
برخی از کتاب‌های درباره فدک به این شرح است:
- فدک و العَوالی اَو الحَوائِط السَّبعة فی الکتابِ و السّنةِ و التّاریخ و الأدب، اثر سید محمدباقر حسینی جلالی (زاده ۱۳۲۴ش): در این کتاب به تاریخچه فدک، موقعیت جغرافیایی آن، ماجرای فدک و نیز مباحث حدیثی و کلامی مرتبط با آن پرداخته شده است.[۴۷] این کتاب در سال ۱۳۸۵ش، برگزیده کتاب سال ولایت شده است.[۴۸]
- فدک از غصب تا تخریب، اثر غلامحسین مجلسی کوپائی: این کتاب در ۱۳۸۸ش در ۲۹۰ صفحه منتشر شده است.[۴۹] در آن، گزارشی از سفر اکبر هاشمی رفسنجانی و هیئت همراهش به مکه و بازدید از فدک نیز ارائه شده است.[۵۰]
جستارهای وابسته
گالری
-
نمای داخلی مسجد حضرت فاطمه در فدک
-
نمای بیرونی مسجد حضرت فاطمه در فدک
-
نخلستان خشک‌شده فدک
-
خانه‌های خراب‌شده فدک
پانویس
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۲۳۸.
- ↑ google maps
- ↑ بلادی، معجم معالم الحجاز، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۲۰۶ و ۲۰۵ و ج۷، ص۲۳.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۵.
- ↑ سیوطی، الدر المنثور، دار المعرفة، ج۵، ص۲۷۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۹، ص۱۲۴-۱۲۵؛ سبحانی، فروغ ولایت، ۱۳۸۰ش، ص۲۱۹؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۰۷، ۱۰۸؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۹، ص۵۰۶؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۲۸۴؛ بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۷۹.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید به صدر، فدک فی التاریخ، ۱۴۱۵ق؛ حسینی میلانی، فدک در فراز و نشیب، ۱۳۸۶ش؛ حسنی، فدک و بازتاب‌های تاریخی و سیاسی، ۱۳۷۲ش.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۴۵، ص۱۷۸، ۱۷۹؛ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۶م، ص۳۷، ۳۸، ۴۱؛ علامه حلی، نهج الحق، ۱۹۸۲م، ص۳۵۷.
- ↑ نگاه کنید به یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۴، ص۲۳۸.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۲۳۶.
- ↑ مرجانی، بهجة النفوس، ۲۰۰۲م، ج۱، ص۴۳۸.
- ↑ جوهری بصری، السقیفة و فدک، ۱۴۰۱ق، ص۹۸.
- ↑ قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۱۳.
- ↑ ابن‌طاووس، کشف المحجة، ۱۳۷۰ق، ص۱۲۴.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، دار التراث، ج۲، ص۶۴۲.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفه، ج۲، ص۳۴۱.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۵، ص۱۸۸.
- ↑ مقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱۳، ص۱۴۹.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۲۱۶.
- ↑ علامه حلی، نهج الحق، ۱۹۸۲م، ص۳۵۷.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۱۸.
- ↑ علامه حلی، نهج الحق، ۱۹۸۲م، ص۳۵۷.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸م، ج۱، ص۴۲.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸م، ج۱، ص۴۳.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۷، ص۱۱۶.
- ↑ مقریزى، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۳۲۵.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۲۹، ص۵۰۶؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۲۰۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به عیاشی، تفسیر عیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۲۸۷؛ کوفی، تفسیر فرات، ۱۴۱۰ق، ص۲۳۹، ح۳۲۲؛ قمی، تفسیر قمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۸؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۸، ص۴۷۸.
- ↑ نگاه کنید به سیوطی، الدر المنثور، دار المعرفة، ج۵، ص۲۷۳؛ متقی هندی، کنز العمال، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۷۶۷؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۲۱۶؛ قندوزی، ینابیع المودة، ۱۴۲۲ق، ص۱۳۸ و ۳۵۹.
- ↑ سوره اسراء، آیه ۲۶.
- ↑ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۲۸۹ و ۲۹۰.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۶م، ص۴۰ و ۴۱.
- ↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۰۲.
- ↑ حلبی، السیرة الحلبیة، ۱۹۷۱م، ج۳، ص۵۱۲.
- ↑ حلبی، السیرة الحلبیة، ۱۹۷۱م، ج۳، ص۵۱۲.
- ↑ اربلی، کشف الغمة، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۳۵۳-۳۶۴.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۴۵، ص۱۷۸ و ۱۷۹؛ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۶م، ص۴۱.
- ↑ علامه حلی، نهج الحق، ۱۹۸۲م، ص۳۵۷.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۶م، ج۱، ص۳۷ و ۳۸.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۵۶م، ج۱، ص۳۸.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۵۱.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۳۰۲-۳۰۳.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۴ش، ص۳۹۶.
- ↑ مجلسی کوپائی، فدک از غصب تا تخریب، ۱۳۸۸ش، ص۲۴۸ و ۲۵۰.
- ↑ مجلسی کوپائی، فدک از غصب تا تخریب، ۱۳۸۸ش، ص۲۸۱.
- ↑ نگاه کنید به مجلسی کوپائی، فدک از غصب تا تخریب، ۱۳۸۸ش، ص۲۸-۰-۲۸۶.
- ↑ «دغدغه فاطمه(س) نجات میراث نبوت بود/ نگاهی تاریخی به خطبه فاطمی»، خبرگزاری مهر.
- ↑ دبیرخانه کتاب سال ولایت، پژواک حق، ۱۳۸۶ش، ص۸۹–۹۵.
- ↑ نگاه کنید به مجلسی کوپائی، فدک از غصب تا تخریب، ۱۳۸۸ش، صفحه شناسنامه کتاب.
- ↑ نگاه کنید به مجلسی کوپائی، فدک از غصب تا تخریب، ۱۳۸۸ش، ص۲۴۷.
یادداشت
- ↑ «مَّا أَفَاءَ اللَّـهُ عَلَىٰ رَ‌سُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَ‌ىٰ فَلِلَّـهِ وَلِلرَّ‌سُولِ وَلِذِي الْقُرْ‌بَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنكُمْ ۚ وَمَا آتَاكُمُ الرَّ‌سُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا ۚ وَاتَّقُوا اللَّـهَ ۖ إِنَّ اللَّـهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ: آنچه خدا از [اموال و زمينهاى] اهل آن آبادی‌ها به پيامبرانش بازگرداند اختصاص به خدا و پيامبر و اهل‌بيتِ پيامبر و يتيمان و مستمندان و درراه‌ماندگان دارد، تا ميان ثرومندان شما دست به دست نگردد. و [از اموال و احكام و معارف دينى]، آنچه را پيامبر به شما عطا كرد بگيريد و از آنچه شما را نهى كرد، بازايستيد و از خدا پروا كنيد؛ زيرا خدا سخت‌كيفر است».
منابع
- ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- ابن سعد بن منیع هاشمی بصری، محمد، الطبقات الكبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالكتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌طاووس، سیدعلی بن موسی، کشف المحجة لثمرة المهجة، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۷۰ق.
- ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری (الجامع المسند الصحیح المختصر من أمور رسول الله(ص) و سننه و أیامه)، تحقیق محمد زهیر بن ناصر، بیروت، دار طوق النجاة، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- بلادی، عاتق بن غیث، معجم معالم الحجاز، دارمکه/مؤسسه الریان، ۱۴۳۱ق،
- بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، فتوح البلدان، تحقیق صلاح الدین المنجد، قاهره، مکتبة النهضة المصریة، ۱۹۵۶م.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، مشعر، چاپ سوم، ۱۳۸۴ش.
- جوهری بصری، ابوبکر احمدبن عبدالعزیز، السقیفة و فدک، تحقیق: محمدهادی امینی، تهران، مکتبة النینوی الحدیثه، ۱۴۰۱ق.
- «دغدغه فاطمه(س) نجات میراث نبوت بود/ نگاهی تاریخی به خطبه فاطمی»، خبرگزاری مهر، درج مطلب ۹ بهمن ۱۳۹۸ش، مشاهده ۴ تیر ۱۴۰۲ش.
- حسنی، علی‌اکبر، فدک و بازتاب‌های تاریخی و سیاسی آن، قم، کنگره هزاره شیخ مفید، ۱۳۷۲ش.
- سبحانی، جعفر، فروغ ولایت: تاریخ تحلیلی زندگانی امیر مؤمنان علی(ع)، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ ششم، ۱۳۸۰ش.
- سیوطی، جلال‌الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت، دار المعرفة للطباعة والنشر، بی‌تا.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعة، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ دوم ۱۴۱۰ق.
- صدر، محمدباقر، فدک فی التاریخ، تحقیق عبدالجبار شرارة، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، ۱۴۱۵ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، انتشارات جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، الاحتجاج على أهل اللجاج، تحقیق و تصحیح محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، به تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، ط الثانیة، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
- علامه حلی، الحسن بن یوسف، نهج الحق وکشف الصدق، بیروت، دار الکتاب اللبنانی، ۱۹۸۲م.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، تحقیق هاشم رسولی، تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیة، چاپ اول، ۱۳۸۰ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، داراحیاء التراث العربی، سوم، بیروت، ۱۴۲۰ق.
- قطب راوندی، سعید بن هبة الله، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسة الامام المهدی (عج)، ۱۴۰۹ق.
- کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- متقی هندی، علی بن حسام‌الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، تحقیق بکری حيانی و صفوة السقا، مؤسسه الرسالة، چاپ پنجم، ۱۴۰۱ق.
- مجلسی کوپائی، غلامحسین، فدک از غصب تا تخریب، قم، دلیل ما، ۱۳۸۸ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار أحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجره، ۱۴۰۹ق.
- مرجانی، عبدالله بن عبدالملک، بهجة النفوس و الأسرار فی تاریخ‌دار هجرة النبی المختار، بیروت، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول، ۲۰۰۲م.
- مقریزى، إمتاع الأسماع بما للنبي من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، بیروت، دارالكتب العلمية، چاپ اول ۱۴۲۰ق.
- حسینی میلانی، سید علی، فدک در فراز و نشیب؛ پژوهشی در مورد فدک در پاسخ به یک دانشور سنی، قم، الحقایق، ۱۳۸۶ش.
- یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، چاپ دوم، ۱۹۹۵م.
پیوند به بیرون