بلتستان

از ویکی شیعه
بلتستان
اطلاعات کلی
کشورپاکستان
استانگلگت بلتستان
مساحت۱۰۱۱۸ میل مربع
نام محلیبلتی یول
زبان«بلتی» و «شینا»
نژادتبتی
ادیاناسلام
مذهبشیعه، نوربخشیه، اهل سنت و اسماعیلیه
اطلاعات تاریخی
نام قدیمتبت
پیشینه اسلاماواخر قرن چهاردهم میلادی
پیشینه تشیعقرن هشتم قمری
اماکن
زیارتگاهقتلگاه، مرقد سید علی طوسی، مرقد سید محمود ظوسی و شیخ علی نجفی
قبرستان‌هاشبیه قتلگاه
حوزه علمیهبیناد محمدیه و جامعه نجف
مساجدمسجد امبورک و چقچن
مؤسساتانجمن امامیه بلتستان، جامعه روحانیت بلتستان
مشاهیر
مذهبیمیر سید علی همدانی، میر شمس‌الدین عراقی، سید محمد عباس موسوی، شیخ علی بوستانی و شیخ جواد ناصر الاسلام.
سیاسیعلی شیرخان انچن،‌ شیخ غلام محمد پاری، سید عباس رضوی، شهید حسن ترابی و غلام حسین سلیم


بَلْتِسْتان یکی از دو بخش ایالت گلگت بلتستان، بیشتر جمعیت آن شیعه است. در قرن هشتم قمری مذهب شیعه توسط مبلغین ایرانی به آنجا رسید. بلتستان از شش دره یعنی دره شگر، کهرمنگ، خپلو، روندو،سکردو و گلتری تشکیل شده است. شهر سکردو مرکز آن محسوب می‌شود. زبان بلتی و شینا گویش محلی هستند. در سال ۱۹۴۸م به پاکستان ملحق شد.

مذهب شیعه را میر شمس‌الدین عراقی در قرن هشتم هجری قمری به این منطقه آورده است. قریب به اتفاق ساکنان این منطقه، شیعیان هستند. در کنار شیعیان، تعداد کمی از نوربخشیه و اهل سنت نیز در بلتستان زندگی می‌کنند.

جایگاه

بلتستان، منطقه‌ای در شمال شرقی کشور پاکستان واقع شده است. گلگت و بلتستان دو منقطه مجزا هست که این دو نام در کنار هم قرار گرفته است و گلگت و بلتستان گفته می شود. در حال حاضر به عنوان پنجمین ایالت کشور پاکستان به حساب می آید. [۱]بلتستان در متون تاریخی به تبت خُرد معروف است و این نام در مقابل تبت کلان بوده است.[۲]. به بلتستان بام جهان هم گفته می شود. سکردو، شهر مهم و مرکز اداری - بازرگانی بلتستان است. [۳] شهر سکردو مرکز بلتستان است و به عنوان پل ارتباطی بین مناطق مختلف ارتباط برقرار می نماید.[۴]مطابق با سرشماری دولت گلگت بلتستان در ۱۵ مارس ۲۰۱۷م جمعیت بلتستان ۵۴۰ هزار نفر می‌باشد.[۵]

دژ قدیمی کرپوچو

بلتستان در ۷۰۰ کلومتری اسلام آباد در دامن سلسله کوههای قراقرم و هیمالیا واقع شده است. مساحت آن ۱۰۱۱۸ میل مربع (۲۶۲۰۵ کیلومتر) برآورد شده است.[۶] بلتستان یک منطقه کوهستانی است که مرتفع ترین کوهای جهان بویژه دومین مرتفع ترین کوه جهان K2 (کا دو) در آنجا واقع شده‌اند.[۷]

تاریخ سیاسی

نقشه کشمیر

گفته شده است که در قرن ششم میلادی در این منطقه حکومتی تحت عنوان سلطنت پولولو بوده است. [۸] در سال ۷۲۰م این سلطنت توسط تِبَتِی‌ها از بین رفت و تا سال ۸۳۸م زمام امور دست تبتی‌ها بوده است. [۹] بعد از سقوط تبتی‌ها هر منطقه به صورت مجزا شناخت پیدا کرد و بلتستان نیز یک سلطنت جداگانه درآمد.[۱۰] فرمانروایان قدیمی بلتستان، به «راجا» یا «رگیلفو» ملقب بودند. علی شیر خان انچن در قرن دهم هجری شانزدهم میلادی، از مشهورترین آنهاست که علاوه بر بلتستان گِلگِت، چَترال، اَسْتُور و چِلاس را نیز تحت تصرف خود در آورد.[۱۱] در سال ۱۲۵۶م بلتستان سقوط می‌کند و تحت سلطه دوگرا[یادداشت ۱] در می‌آید و با کشمیر ملحق می‌شود. در ۱۲۶۳، به موجب قرارداد امرِتسِر تحت نظر وزارت لداخ قرار گرفت و بدین سان به سلطه انگلیس درآمد[۱۲]. در ۱۳۲۷ش /۱۹۴۸م، بلتستان از دوگراها آزاد می‌شود و به پاکستان ملحق می‌شود. در سال ۱۹۴۹م یک قرارداد توسط دولت پاکستان و برخی سیاسیون کشمیر به امضا می‌رسد که در آن منطقه گلگت بلتستان را به کشمیر ملحق می‌کنند. و این قرارداد «معاهده کراچی» مشهور است. [۱۳] در سال ۱۹۷۰م توسط دولت پاکستان، این منطقه تحت عنوان مناطق شمالی به رسمیت شناخته می‌شود. در سال ۲۰۰۹م با دستور ریاست جمهوری پاکستان آصف علی زرداری اسم منطقه به گلگت بلتستان تبدیل می‌شود و عنوان ایالت به آن داده می‌شود.[۱۴]

زبان و فرهنگ

مسجد چقچن خپلو بلتستان از مساجد قدیمی

در بلتستان اکثریت مردم به زبان بلتی صحبت می‌کنند. زبان بلتی ترکیبی از لدّاخی و تبتی است و از زمانی که اسلام در منطقه رسید، واژه‌های فارسی، عربی و اردو، به ویژه در حوزه دین، جایگزین کلمات تبتی شده است که از نفوذ اسلام حکایت می‌کند. بلتی‌ها تا پیش از ۸۰۲ق، بودایی بودند۔[۱۵] و تقریبا در همین زمان، مرشدان صوفی آنان را به دین اسلام درآوردند. بنا به روایات محلی، براثر سفرهای سید علی همدانی (۷۱۴ـ۸۷۶) بود که اسلام به بلتستان راه یافت. برخی از قدیمی‌ترین مساجد در بلتستان، خانقاه‌های چوبی است که از روی طرح مسجد معروف شاه همدان در سرینگر ساخته شده است.اولین مسجدی که در بلتستان ساخته شده بود، خانقاه گمبه سکردو کنونی است براساس منابعی تاریخی این خانگاه توسط سید علی همدانی ساخته شده است.حسین آبادی، محمد یوسف، تاریخ بلتستان، ۲۰۰۹م، ص۳۴.

تشیع

نماز جمعه شیعیان در روز قدس، بلتستان

بلتستان یکی از مناطق شیعه‌نشین پاکستان بوده و از قرن هشتم قمری مسکن ثابت شیعیان بوده است. پس از حمله مغول کسانی از نقشبندیه برای رواج مذهب حنفی در آن تلاش می‌کردند ولی عمده جمعیت آن شیعه است. میرشمس الدین عراقی که در کشمیر در لفافه تعلیم نوربخشیه به تبلیغ شیعه می‌پرداخت، مذهب شیعه را از کشمیر به بلتستان آورد.[۱۶] بعد از سید علی همدانی میر شمس الدین عراقی (906-907ه) به آنجا سفر می‌کند و تمام بتخانه‌ها را خراب می‌کند.محمد نذیر، مطالعه بلتستان، ۱۹۹۶م، ص۲۰۹. برگزاری عید نوروز در این ناحیه از تأثیر فرهنگ ایرانی در بلتستان حکایت دارد[۱۷] شیعیان بلتستان در دوران صفوی به نام ۱۲ امام و شاهان صفوی خطبه می‌خواندند.[۱۸]

شخصیت‌های شیعی

برخی از شخصیت‌های شیعی بلتستان به شرح ذیل می‌باشند:

بحرالعلوم، معروف به شیخ‌ سلیمان

ایشان از كشور ایران به منطقه بلتستان بخاطر تبلیغ آمده بود و در منطقه باشه شگر در محله تهورگو سكونت اختیار نموده بود و در همان منطقه از دنیا رفت. و آستانه ایشان در منطقه تهورگو مرجع حاجتمندان و دوستداران مذهب حقه واقع شده است. و در روستاهای مجاور سالانه عرس ایشان را منعقد می‌نمایند. و خود اهالی تهورگو هر سال از سه محله آن بنام ایشان یك گوسفند ذبح كرده و بین مردم پخش می‌نمایند. و ایشان صاحب كرامات هم بوده است طبق گفته بزرگان آن محله وقتی ایشان دار فانی را وداع گفت فصل بهار بود و همه زمین‌ها گندم و جو كاشته‌ شده بودند و فصل‌ها بخاطر تشییع پیكر پاك ایشان آسیب دید و از بین رفت، ولی در همان سال آن فصل آسیب دیده محصول آن زمین سه برابر زیاد برداشت شد. و هر حاجتمندانی كه حاجتی دارند از ایشان متوسل می‌شوند و حاجت‌شان را از ایشان می‌گیرند.[۱۹]

  • علی تبتی: وی شاگرد و پسر خوانده ملا هادی سبزواری از اصحاب حکمت قرن سیزده قمری بوده است.[۲۰]

شیخ جواد ناصر الاسلام نجفی

درسال ۱۸۵۶م/۱۲۷۳ق در سكردو بلتستان به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی را نزد پدرش آخوند غلام حسین كسب كرد. بعد از آن لكهنو (هندوستان) و از اساتید معروف آن دیار استفاده نمود. و مدرك فارغ التحصیلی را به دست آورد. و بعد از آن عازم نجف اشرف شد.[۲۱] و از آیات عظام مانند آیت الله ضیاء الدین عراقی وآیت الله محمد حسین نائینی بطور خاض اخذ فیض نمود و ایشان حدود سی سال در نجف اشرف اقامت نمود و از اساتید برجسته قلب خود را از نور علم و معنویت نورانی كرد. ایشان زبان عربی وفارسی را فرا گرفت و بعد از آن به تهران آمد. [۲۲] شیخ جواد در تهران حدود بیس سال به درس وتدریس مشغول شد و زندگی خود را سپری كردو ازدواج ایشان هم در تهران انجام گرفت.وقتی مقام وشهرت علمیش به شاه آنوقت احمد شاه قاجار رسید.و احمد شاه قاجار علمیت ایشان را از نزدیك مشاهده نمود، از ایشان متاثر شد و لقب ناصر الاسلام به ایشان داد.و احمد شاه قاجار در سال ۱۳۳۱ق، سندی به ایشان داد.[۲۳] و ایشان شا گردان زیادی را تربیت كردند. اما سید قاسم شاه، حاجی علی نقی نجفی، سید حسین و آیت الله شیخ محمد جو كواردو نزد ایشان مقام خاصی داشتند.شیخ ناصر الاسلام وكیل مطلق آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی بود.[۲۴] آثار ایشان كه همه آنها به چاپ رسیده است:

  • انیسته النسوان (فارسی در باب فقه)
  • ابتداء ایمانی (فارسی)
  • بدایه الصرف(فارسی)
  • كفایه الصرف (فارسی)
  • لغه الصرف(فارسی)

و ایشان درسال ۱۹۳۶م / ۲۸رجب۱۳۵۵هجری در۸۲ سالگی درگذشت و محل دفنش در سكردو است.[۲۵]

شیخ‌ علی بوستانی

شیخ علی بوستانی

او در منطقه سیسکو باشه شگر به دنیا آمد و برای کسب علوم آل محمد(ع) با مشکلات فراوان به حوزه علمیه نجف اشرف سفرکرد.[۲۶] او آن اساتیذ آن حوزه استفاده نمود و بعد از اقامت چند سال در نجف اشرف، به حوزه علمیه قم ایران وارد شد.[۲۷]. آیت الله بوستانی عمر خود را در فراگیری علوم آل محمد(ص)، تدریس و تربیت طلاب علوم دینی صرف نمود. او علاوه بر درس و تدریس، مسائل و مشکلات طلاب را حل می کردند. آیت الله بوستانی عمر شریف خود را برای خدمت به دین وقف نموده بود، بویژه مسائل و مشکلات طلاب را حل می نمودند در این مورد، ایشان شب و روز را نمی شناخت. باینکه ایشان به درجۀ رفیع اجتهاد رسیده بود، ولی از خدمت به دین دریغ نمی کرد.[۲۸] خدمات ایشان فقط در عرصه فرهنگی و دینی بسنده نمی شد، بلکه در عرصه های اجتماعی و رفاهی هم فعال بودند بطوریکه ایشان مؤسس حسینیه کنونی بلتستانیها و همچنین مؤسس مجمع طلاب شگر مقیم هم بودند. در آخر او قم در گذشت، و مرقد شریف ایشان در گلزار شهداء واقع در قم می‌باشد.[۲۹].

  • علی نجفی: وی یکی از عرفا بلتستان بوده و در بلتستان و کارگیل هند مدارس و مساجد تاسیس نموده است.[۳۰]
  • غلام محمد غروی:او شخصیت سیاسی مذهبی بوده و محاکم شرعیه را در بلتستان به راه انداخت.[۳۱]
  • شیخ محمد حسن مهدی، مهدی آبادی: (۱۹۰۷- ۱۹۸۵م) در مهدی آباد بلتستان به دنیا آمد. او مؤسس بنیاد محمدیه بلتستان است. او حدود ۲۶ مدارس خوابگاهی در بلتستان و برخی شهرهای دیگر پاکستان تأسیس نموده است.[۳۲]

نیز برخی مساجد، مکاتب قرآن، خانه ایتام و مراکز فرهنگی را تأسیس نمود.[۳۳]

شهید علامه محمد حسن ترابی

«شهید زنده است و هرگز نمی‌میرد. و علامه حسن ترابی هم زنده هستند» (فرازی از سخنان سید ساجد علی نقوی در سخنرانی جنازه شهید علامه ترابی) [۳۷] شهید علامه ترابی: «ما شیعه هستیم، ما بر شیعه بودن خودمان نه دیروز شرمنده بودیم و نه امروز شرمنده هستیم، بلكه شیعه بودن برای ما یك افتخار است، و ما به شیعه بودن خود مان می بالیم. ما به هر مسلك و مكتب احترام می‌گذاریم و ما حقوق خودمان را بر اساس برابری و عدالت می‌خواهیم» [۳۸]

زندگی نامه شهید علامه حسن ترابی(۱۹۵۳م، ۲۰۰۶م)

علامه حسن ترابی در ششم جولائی سال ۱۹۵۳م، در منطقه شگر بلتستان در یك‌ خانوادۀ مذهبی به دنیا آمد، تحصیلات مقدماتی را در مدرسۀ امامیه «مركز شگر» فرا گرفت، و در سال ۱۹۶۸م، شگر را به مقصد كراچی ترك كرد. در سال ۱۹۷۰م، مدرك كارشناسی ارشد ادبیات عرب اخذ كرد. در سال ۱۹۷۴م، مدرك ممتاز الواعظین دریافت كرد، در سال ۱۹۷۴م، مدرك دیپلم را گرفت، امرار معاش ایشان حقوق معلم بود که در مدرسه حبیب پبلك سكول تدریس می‌كرد.[۳۹]

فعالیت‌های سیاسی و مذهبی علامه ترابی

دبیركل هیئت ائمه مساجد امامیه پاكستان، و دبیركل ایالتی تحریك جعفریه پاكستان، ایالت سند، از سال ۱۹۸۴، تا سال ۱۹۹۰م، رئیس ایالتی تحریك جعفریه پاكستان سند، در سال ۱۹۹۰م، مؤسس و عضو ایالتی اتحاد ملی پاكستان سند، از سال ۱۹۹۴م، تا ۱۹۹۹م، نائب رئیس ایالتی متحده مجلس عمل سند، ۲۰۰۱م، تا شهادت. رئیس اسلامی تحریك پاكستان سند، ۲۰۰۲، تا ۲۰۰۳م،. مؤسس و عضو شیعه علماء كونسل پاكستان سند، ۲۰۰۳م، تا شهادت. اسارت: حدود شانزده بار زندانی شدند اولین مرتبه در منطقه شگر اسیر شدند. اجازه نامه: از طرف مراجع عظام ایشان از آیت‌الله خوئی، آیت‌الله سید علی سیستانی، آیت‌اله محمد رضا روحانی، آیت‌الله فاضل لنكرانی، آیت‌آلله گلپائیگانی، آیت‌الله محمد مفتی الشیعه، آیت الله مكارم شیرازی، اجازه نامه داشتند.[۴۰] آنچه ذكر شد مختصری از حالات زندگی شهید بزرگوار علامه حسن ترابی بود. در حقیقت ایشان یكی از رهبران دلسوز و خسته ناپذیر شیعیان پاكستان به شمار می‌آمد. ایشان همواره سعی و تلاش می‌كرد كه وحدت و اتحاد بین مسلمانان حفظ بشود. و باتمام تلاش و كوشش توطئه دشمنان اهل‌بیت (ع) را خنثی می‌ساخت. ایشان منادی وحدت بین شیعه و سنی بود به همین خاطر وقتی ایشان به شهادت می‌رسد، بزرگان اهل‌سنت از سراسر كشور پاكستان پیام تسلیت فرستادند، و از این حادثه اندوهناك اظهار ناراحتی کردند، شهید علامه حسن ترابی، یار و مددگار فقراء و مساكین شیعه بوده و از حقوق شیعیان پاكستان دفاع می‌كرد، او از جان خودش دست كشیده بود به همین علت بود كه برای چندین بار مورد حمله دشمن قرار گرفت، ایشان امام خمینی(ره) را خیلی دوست می‌داشت و حامی انقلاب اسلامی ایران بود، امروز جای شهید ترابی در پاكستان و خصوصاً در شهر كراچی خالی است. و شیعیان پاكستان جای خالی ایشان را احساس می‌كنند، به همین علت بود كه یكی از نویسندگان در یك مقاله‌ای با عنوان «ایك شخص سارى شهر كو ویران كرگیا» یعنی یك شخص تمام شهر كراچی را به ویرانی كشاند.[۴۱] و از طرف دیگر ایشان مدافع مكتب اهل‌بیت (ع) بود، ایشان یك سخنران برجسته در پاكستان به حساب می‌آمد، و شهادت آرزویش بود.علامه حسن ترابی می‌دانست كه روزی به درجه شهادت نایل خواهد شد. بالآخره او به آرزویش رسیده به دست دشمن به شهادت رسید. روحش شاد!.[۴۲]

اماکن مذهبی

  • مسجد اَمبُورِک شِگَر: این مسجد در ناحیه شگر واقع شده است و در یونیسکو بعنوان اثر فرهنگی به ثبت رسیده است.[۴۳]
  • مسجد چَقچَن: در ناحیه خپلو واقع شده که ساخت آن به ۱۳۷۰م بر می‌گردد. [۴۴]
  • دژ کهرپوچو (کَرپُوچُو):: در قرن چهارده میلادی علی شیرخان انچن این دژ را احداث کرد.[۴۵]
  • قتلگاه: در شهر سکردو یادبودی برای شهدای کربلا تاسیس شده است که دسته‌های عزاداری به آنجا ختم می‌شوند. و شخصیت‌های زیادی در آن قبرستان دفن هستند.[نیازمند منبع]

مدارس علمیه

تعداد مدارس علمیه در بلتستان به ۴۷ مدرسه ذکر شده است که برخی از آنها فعال نیستند. مدارس قبازردیه، محمدیه، منصوریه، جامعه الزهرا و جامعه نجف برخی از مدارس بلتستان بحساب می‌آیند.[۴۶]

مراسم مذهبی

در بلتستان همه مراسم شیعی برگزار می‌گردد و علاوه بر آن «اسد عاشورا» در برج اسد دهه اول این برج را که گرم ترین ایام سال محسوب می‌شوند بیاد گرمای ۶۱ق در واقعه کربلا روضه امام حسین(ع) برگزار می‌کنند و آخرین روز همانند روز عاشورا هیئات مذهبی دسته‌های عزاداری راه می‌اندازند.[۴۷]

صوفیه

طریقت نوربخشیه که سید محمد نوربخش (متوفی ۸۶۹) مؤسس آن بود، از کشمیر به بلتستان آورده شد. صوفیان نوربخشیه هنوز در شرق بلتستان حضور دارند.[۴۸]

پانویس

  1. سعیدی، تاریخ تشیع، ۱۴۰۱ش، ص ۳۹.
  2. حسین آبادی، محمد یوسف، تاریخ، ۲۰۰۴م، ص۴۴.
  3. دایره المعارف جهان اسلام، چاپ دوم؛ بریتانیکا؛ آمریکانا، ذیل مادّه
  4. سعیدی، تاریخ تشیع، ۱۴۰۱ش، ص ۴۱.
  5. Gilgit Baltistan
  6. حسین آبادی، تاریخ بلتستان، ۲۰۰۹م، ص ۴۔
  7. د.اسلام، چاپ دوم؛ بریتانیکا؛ آمریکانا، ذیل مادّه بلتستان
  8. تاریخ بلتستان، محمد یوسف حسین آبادی، فروری ۲۰۰۹م، ص ۳۰۔
  9. تاریخ بلتستان، محمد یوسف حسین آبادی، ۲۰۰۹م ، ص ۳۰۔
  10. تاریخ بلتستان، محمد یوسف حسین آبادی، ۲۰۰۹م، ص ۴۰۔
  11. دایره المعارف جهان اسلام، چاپ دوم،
  12. دایره المعارف جهان اسلام، چاپ دوم؛ بریتانیکا؛ آمریکانا، ذیل مادّه
  13. تاریخ بلتستان، محمد یوسف حسین آبادی، ۲۰۰۹م ، ص ۴۰۔
  14. سعیدی، تاریخ تشیع، ۱۴۰۱ش، ص۲۰
  15. محمد یوسف حسین آبادی، تاریخ بلتستان، ۲۰۰۹م، ص۲۰۔
  16. پَت اِمرسون و ریچارد امرسون، ج۱، ص۸۶ـ۸۸
  17. محمدی، سیمای پاکستان، ۱۳۶۸ش، ص۳۲ـ۳۳.
  18. بهرامیان، «تشیع کشمیر در منازعه بین هند و پاکستان»، ص۳۴.
  19. سعیدی شگری،فرمان علی، تاریخ تشیع و عوامل گسترش آن در گلگت و بلتستان،1400ش،ق،ص136.
  20. ر.ک: آشتیانی، «شرح حال و آثار فیلسوف و متاله و عارف محقق حاح ملا هادی سبزواری»، ص۱۲۲-۱۲۴؛ سبزواری، رسائل حکیم سبزواری، ۱۳۷۰ش، ص۵۲۱.
  21. حسین آبادی، تاریخ بلتستان،۲۰۰۴م، ص۲۰۸.
  22. سعیدی، تاریخ تشیع، ۱۴۰۰ش، ص۱۰۹.
  23. سعیدی، تاریخ تشیع، ۱۴۰۰ش، ص۱۱۱۰.
  24. حسین آبادی، تاریخ بلتستان،۲۰۰۴م، ص۲۰۹.
  25. حسین آبادی، تاریخ بلتستان،۲۰۰۴م، ص۲۰۹.
  26. سعیدی، تاریخ تشیع، ۱۴۰۰ ش،۱۲۵.
  27. سعیدی ،۱۴۰۰ش،۱۲۵.
  28. گفتگو و مصاحبه با همسر آیت الله علی بوستانی،قم،۱۱۳۹۵ش.
  29. سعیدی، ۱۴۰۱ش، ص۱۲۵.
  30. نقوی، تذکره علمای امامیه، ص۱۸۴.
  31. تاریخ بلتستان کی ایک ناقابل فراموش شخصیت، علامه شیخ غلام محمد غروی اعلی الله مقامه حوزه نیوز.
  32. عارف حسین،‌ شیخ حسن مہدی آبادی شخصیت و خدمات،۲۰۲۱م، ص۵۳-۵۴.
  33. عارف حسین،‌ شیخ حسن مہدی آبادی شخصیت و خدمات،۲۰۲۱م، ص۴۰.
  34. از تاسیس ۷۰ مرکز آموزشی تا راه اندازی ماهواره در پاکستان، خبرگزاری رسمی حوزه۔
  35. اسلام ٹائم، تاریخ درج، 24 جولائی 2016ء، تاریخ اخذ: 30 جون 2019ء۔
  36. گروه تحریر مرکز تحفظ اقدار اسلامی پاکستان، علامه فخرالدین
  37. رمضان علی،مجلة المخزن، ملتان پاكستان، ۲۰۰۶م، ص۲۰.
  38. مرتضي حسن، شهيد راه وحدت علامه حسن ترابی شهيد، ص۳۳.
  39. مرتضي حسن، شهيد راه وحدت علامه حسن ترابي شهيد، ص۴۰.
  40. مرتضي حسن، شهيد راه وحدت علامه حسن ترابي شهيد، ص۴۵.
  41. توقیر علی،مجله المخزن، ملتان پاكستان، ص۵۷.
  42. فرمان علی سعیدی شگری، تاریخ تشیع و عوامل گسترش آن در گلگت و بلتستان،۱۴۰۰ش،ص۱۲۶.
  43. بلتستان کا تعارف، یوسف حسین عابدی
  44. تاریخ بلتستان ،یوسف حسین آبادی
  45. اسلام تائمز۔
  46. یاسر خالد پاکستان، تشیع و مدارسی دینی، ص ۳۲-۳۳
  47. حسان کیان مقدم، تکرار داستان غم‌انگيز فلسطين، خطري بيخ گوش «ايرانِ کوچکِ پاکستان»، خبرگزاری آریا.
  48. پَت اِمرسون و ریچارد امرسون، ج۱، ص۸۶ـ۸۸

یادداشت

  1. دوگراها خاندانی است در منطقه جامو و کشمیر از سال ۱۹۳۹م حکومتش را آغاز کرد و در سال ۱۸۴۶ بر کل جامو و کشمیر سلطه پیدا کرد و در سال ۱۹۵۲م کاملا ازبین رفت.

منابع

  • سعیدی شگری، فرمان علی، تاریخ تشیع و عوامل گسترش آن در گلگت و بلتستان، قم، دارالتهذیب ،چاپ اول،۱۴۰۱ ش،ق.
  • آشتیانی، سید جلال الدین، «شرح حال و آثار فیلسوف و متاله و عارف محقق حاح ملا هادی سبزواری»، در رسائل حکیم سبزواری، تهران، بی‌نا، ۱۳۷۰ش.
  • بهرامیان، مسعود، «تشیع کشمیر در منازعه بین هند و پاکستان»، مجله زمانه، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، شماره ۱۰۱، تیر ۱۳۹۰ش.
  • جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی، ۱۳۹۱ش.
  • حسام کیان مقدم، تکرار داستان غم‌انگيز فلسطين، خطري بيخ گوش «ايرانِ کوچکِ پاکستان»، خبرگزاری آریا، درج مطلب: ۱۴ مهر ۱۳۹۶ش، بازدید: ۱۲ بهمن ۱۴۰۱ش.
  • حسین آبادی، تاریخ بلتستان، سكردو، بلتستان بك‌دپو، چاپ دوم، 2009م.
  • سبزواری، هادی بن مهدی، رسائل حکیم سبزواری، تهران، بی‌نا، ۱۳۷۰ش.
  • سلیم منصور خالد، پاکستان، تشیع و مدارسی دینی، خانه فرهنگ سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران- حیدرآباد.
  • سبزاواری، توقیر علی،ایک شخص سارے شہر کو ویران کردیا،المخزن مجله، شماره ۴، ملتان پاكستان، ۲۰۰۶م.
  • عارف حسین، شیخ حسن مہدی آبادی شخصیت و خدمات، تحقیق کارشناسی، جامعه النجف بلتستان، فقه و معارف اسلامی، ۲۰۲۱م.
  • فرزین نیا، زیبا، پاکستان، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، ۱۳۷۶ش.
  • گوبینو، ژوزف آرتور، مذاهب و فلسفه در آسیای وسطی، ترجمه م. ف. بی جا ، بی تا.
  • محمدی، محمدکاظم، سیمای پاکستان (یادداشتهای سفر)، تهران،دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۸ش.
  • محمد نذير، مطالعه بلتستان، سكردو شبير پرنتينگ پريس، چاپ اول، ۱۹۹۶م.
  • نقوی، سید حسین عارف، تذکره علمای امامیه، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان اسلام آباد. ۱۳۶۳ش.
  • مرتضيحسن، شهيد راه وحدت علامه حسن ترابي، ناشر، ادارة تحفظ آثار شهداي اسلام، پاكستان۲۰۰۶م.

پیوند به بیرون