عبدالله بن سبا، از شخصیت‌های جنجالی تاریخ صدر اسلام در دهه سوم و چهارم قمری است که منابع تاریخی و رجالی حکایات متعارضی درباره‌اش گفته‌اند.
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| محل زندگی | صنعا |
| مشخصات دینی | |
| زمان اسلام آوردن | خلافت عثمان |
| دلیل شهرت | اتهام برخی به وی به‌عنوان مؤسس تشیع یا غالی‌بودن |
نام ابن‌سبا را نخستین بار محمد بن جریر طبری مورخِ اهل‌سنت مطرح کرد. در منابع شیعه هم ابتدا در کتاب رجال کَشّی از او سخن آمد. برپایه این منابع او فردی یهودی بود که در زمان عثمان بن عفان، خلیفه سوم، اسلام آورد.
مورخان اهل‌سنت او را عامل شورش مسلمانان برضد عثمان و مؤسس مذهب شیعه می‌دانند؛ اما مورخان شیعه می‌گویند یک تازه‌مسلمان نمی‌توانسته جامعه مسلمانان را چنان تحت‌تأثیر قرار دهد که برضد خلیفه شورش کند. برخی از عالمان شیعه عبدالله بن سبا را از غالیان شمرده‌اند و برخی دیگر بر این باورند که او وجود خارجی نداشته است.
درباره ابن‌سبا تک‌نگاری‌های متعددی وجود دارد که مفصل‌ترینشان کتاب عبدالله بن سبا و اساطیر اخری اثر عالم شیعه، سید مرتضی عسکری (۱۲۹۳-۱۳۸۶ش) است.
شخصیت‌شناسی
بنا بر آنچه محمد بن جریر طبری مورخ اهل سنت گفته، عبدالله بن سبا فردی یهودی و اهل صَنعا بود و در زمان خلیفه سوم اسلام آورد.[۱] به‌گفته وی عبدالله بن سبا، عثمان بن عفان را غاصب خلافت می‌دانست و مروج قیام علیه او بود.[۲] اما رسول جعفریان تاریخ‌پژوه شیعه معتقد است که نمی‌توان جامعه مسلمانان را این‌قدر سست دانست که در آن عامل قیام علیه خلیفه مسلمانان، یک شخص یهودیِ تازه‌مسلمان باشد.[۳]
دیدگاه‌های مختلف درباره عبدالله بن سبا
در منابع اسلامی دیدگاه‌های مختلفی درباره شخصیت عبدالله بن سبا وجود دارد. در منابع اهل‌سنت، مؤسس شیعه و عامل شورش علیه عثمان، خلیفه سوم شمرده می‌شود. نزد بسیاری از عالمان شیعه از غالیان است. برخی از محققان معاصر شیعه هم اساساً برای او وجود خارجی قائل نیستند.
طبری مورخ اهل‌سنت و بسیاری به‌تبعیت از او عبدالله بن سبا را عامل اصلی حوادث مهمِ صدر اسلام همچون قتل عثمان و همچنین مؤسس مذهب شیعه می‌دانند.[۴]
عالمان شیعه، عبدالله بن سبا را از غلات می‌دانند که درباره امام علی(ع) اغراق می‌کرد و او را تا مقام خدایی بالا میبرد و به‌سبب همین نیز مورد لعن امامان شیعه واقع شده بود.[۵]
برخی از محققان معاصر همچون علامه طباطبایی، علامه عسکری و دکتر طاها حسین بر این اعتقادند که اساساً شخصی به نام عبدالله بن سبا وجود خارجی نداشته و شخصیت او ساخته و پرداخته افرادی مانند سیف بن عمر است.[۶]
علی الوردی از پژوهشگران عرب، با تأیید نظریه خیالی‌بودن عبدالله بن سبا ادعا کرده است بیشتر ویژگی‌هایی که در تاریخ طبری و امثال آن برای او ذکر شده است در عمار بن یاسر صحابی پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) وجود داشته است. او نتیجه گرفته که می‌توان عمار یاسر را زعیم سبائیان یا حتی خود عبدالله بن سبا دانست.[۷] شهرت عمار به ابن‌السَوداء که در منابع، شهرت عبدالله بن سبا نیز بوده است، علاقه بسیار عمار به علی(ع)، دعوت از مردم برای بیعت با وی و نقش فعال عمار در جنگ جمل از جمله شباهت‌های شخصیتی بین عمار یاسر و عبدالله بن سبا دانسته شده است.[۸]
ارزیابی منابع
در میان منابعی که نام عبدالله بن سبا را ذکر کرده‌اند، تاریخ طبری در میان اهل سنت و رجال کشّی بین شیعیان، منابع مرجع‌اند. اوّلین منبع تاریخ طبری (۲۲۴-۳۱۰ق) است. سند طبری در نقل ماجرای عبدالله بن سبا شخصی به نام سیف بن عمر است. تاریخ‌نگاران دیگر مانند ابن‌اثیر (درگذشت ۶۳۰ق)[۹] و ابن‌عَساکر (درگذشت ۵۷۱ق)[۱۰] جریان را با استناد به سیف نقل کرده‌اند.
راوی اصلی طبری در اثبات وجود ابن‌سبا، یعنی سیف بن عُمَر، از نگاه بسیاری از عالمان اهل سنت ضعیف و غیرقابل‌اعتماد است: عالمانی مانند یحیی بن معین (درگذشت ۲۳۳ق) نسایی (درگذشت ۳۰۳ق)،[۱۱] ابوداود (درگذشت ۲۷۵)،[۱۲] ابن‌حمّاد عقیلی (درگذشت ۳۲۲ق)،[۱۳] ابن ابی حاتم (متوفی به سال ۳۲۷ق)[۱۴] و ابن حبان (درگذشت ۳۵۴ق)[۱۵] از وی با عناوینی چون: ضعیف در روایت، جاعل حدیث و غیر قابل اعتماد یاد کرده‌اند.
برخی روایات رجال کَشّی درباره ابن‌سبا را نیز نامعتبر دانسته‌اند. سید مرتضی عسکری، مورخ، دو دلیل بر این مطلب آورده است:
- این روایات در کتب اربعه شیعه وجود ندارد و این نشانه بی‌اعتمادی عالمان شیعه به این روایات است.
- عالمانی چون نجاشی، محدث نوری و محمدتقی شوشتری، کَشّی و کتابش را دارای اشتباهات و روایات ضعیف دانسته‌اند.[۱۶]
تک‌نگاری‌ها
موضوع عبدالله بن سبا در تألیفاتی بسیار مورد توجه قرار گرفته است. کتاب‌هایی چون الفتنة الکبری اثر طه حسین (۱۸۸۹ -۱۹۷۳م) و وعاظ السلاطین اثر علی الوردی (متولد ۱۹۱۳م) از جمله آن‌ها است که در خلال مباحثشان عبدالله بن سبا را نیز بررسی کرده‌اند. برخی از کتاب‌های مستقل در این زمینه هم عبارت‌اند از:
- عبدالله بن سبا و اساطیر اخری: این کتاب اثر سید مرتضی عسکری (۱۲۹۳-۱۳۸۶ش) سیره‌نویس و تاریخ‌پژوه شیعه است که در سال ۱۳۷۵ق/۱۳۳۵ش منتشر است.[۱۷] این کتاب به زبان‌های انگلیسی، فارسی، اردو و ترکی ترجمه شده است. عنوان ترجمه فارسی آن عبدلله بن سبا و دیگر افسانه‌های تاریخی است.
- آراء و اصداء حول عبدالله بن سبا و روایات سیف فی الصحف السعودیة: در این کتاب نقدهای استادانِ دانشگاه‌های عربستان سعودی در نشریات این کشور بر کتاب عبدالله بن سبأ و اساطیر اخری و پاسخ‌های سید مرتضی عسکری به آن‌ها گرد آمده است.
- عبدالله بن سبا من منظور آخر:این کتاب نوشته اسد حیدر(۱۹۱۱ – ۱۹۸۰م) است. ترجمه فارسی آن نیز با عنوان نگا‌هی نو به عبدالله بن سبا انتشار یافته است.
- عبدالله بن سبا بین الواقع و الخیا‌ل، نوشته سید هادی خسروشاهی (۱۳۱۷-۱۳۹۸ش)
- عبدالله بن سبا حقیقةٌ ام خرافة، تألیف علی آل‌محسن. این کتاب با عنوان عبدالله بن سبا واقعیت یا خیال، به زبان فارسی ترجمه شده است.[۱۸]
پانویس
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۴، ص۳۴۰.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم و الملوک، بیروت، ج۴، ص۳۴۰.
- ↑ جعفریان، تاریخ خلفا، ۱۳۹۴ش، ص۱۶۰.
- ↑ نگاه کنید به طبری، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ج۴، ص۳۴۰؛ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۳، ص۱۵۴؛ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، دارالفکر، ج ۲۹، ص۳-۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به طوسی، اختیار معرفة الرجال، موسسة آل البیت لإحیاء التراث، ج۱، ص۳۲۳-۳۲۴.
- ↑ نگاه کنید به عسکری، عبدالله بن سبا و اساطیر اخری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ۳۰۸؛ طباطبایی، «عبدالله بن سبا»، ص۱۹۴؛ طه حسین، الفتنة الکبری، قاهره، ج۲، ص۱۳۴.
- ↑ الوردی، وعاظ‌السلاطین، ۱۹۹۵م، ص۱۷۴.
- ↑ طباطبایی، «عبدالله بن سبا»، ص۲۲۰-۲۲۱.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۳، ص۱۵۴.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینة دمشق، دارالفکر، ج ۲۹، ص۳-۴.
- ↑ نسایی، الضعفاء والمتروکون للنسائی، ۱۳۹۶ق، ص۵۰.
- ↑ ابن حجر، تهذیب التهذیب، ۱۳۲۶ق، ج ۴، ص۲۹۵.
- ↑ ابن‌حماد،الضعفاء الکبیر، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۷۵.
- ↑ ابن ابی‌حاتم، الجرح والتعدیل، ۱۳۷۱ق، ج ۴، ص۲۷۸.
- ↑ ابن حبان، المجروحین، ۱۳۹۶ق، ج۱، ص۳۴۵.
- ↑ عسکری، عبدالله بن سبا و اساطیر اخری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۷۷-۱۸۰.
- ↑ عسکری، عبدالله بن سبا و اساطیر اخری، ۱۴۱۷ق، مقدمه چاپ چهارم، ص۹.
- ↑ «عبدالله بن سبا حقیقةٌ ام خرافة»
یادداشت
منابع
- ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد، الجرح والتعدیل، حیدر آباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۷۱ق ۱۹۵۲ م.
- ابن‌اثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌حبان، محمد، المجروحین من المحدثین والضعفاء والمتروکین، محقق: محمود ابراهیم زاید، حلب، دار الوعی، ۱۳۹۶ق.
- ابن‌حماد العقیلی، محمد بن عمرو، الضعفاء الکبیر، محقق عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، دارالمکتبة العلمیة، ۱۴۰۴ق، ۱۹۸۴م.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، هند، مطبعة دائرة المعارف النظامیة، ۱۳۲۶ق.
- ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، محقق علی شیری، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
- جعفریان، رسول، تاریخ خلفا از رحلت پیامبر تا زوال امویان (۱۱-۱۳۲ق)، قم، دلیل ما، ۱۳۹۴ش.
- الوردی، علی، وعاظ السلاطین، بیروت، دار کوفان للنشر، ۱۹۹۵م.
- طباطبایی، سید محمدحسین، «عبدالله بن سبا»، مجله مکتب تشیع، شماره ۴، اردیبهشت ۱۳۳۹ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، محقق محمد ابوالفضل ابراهیم، لبنان، بیروت (نسخه کتابخانه دیجیتال نور).
- طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال (رجال کشی) محقق مهدی رجایی و محمد باقر بن محمد میرداماد، قم، موسسة آل البیت لإحیاء التراث، بی‌تا.
- طه، حسین، الفتنة الکبری، دارالمعارف، قاهره، بی‌تا.
- عسکری، مرتضی، عبدالله بن سبأ و اساطیر اخری، تهران، المجمع العلمی الاسلامی، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۷م.
- نسایی، احمد بن شعیب، الضعفاء والمتروکون للنسائی، حلب، دارالوعی، ۱۳۹۶ق.
پیوند به بیرن