دانشنامه علائی کتابی در علوم عقلی است که توسط ابن‌سینا در بین سال‌های ۴۱۲-۴۲۸ق نوشته شد. این کتاب در ایام اقامت ابن‌سینا در اصفهان و به درخواست علاءالدوله کاکویه، حاکم وقت اصفهان، به زبان فارسی نگاشته شد و به همین خاطر دانشنامه علائی نام گرفته است. از آنجا که این دانشنامه اولین کتاب در علوم عقلی به زبان فارسی است، شروع شکوفایی نثر فارسی را با نگارش این کتاب دانسته‌اند؛ کاری که با ابن‌سینا آغاز شد و با شاگردان ابن‌سینا و دانشمندان ایرانی پس از او به کمال رسید.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | كتاب العلائی، الحكمة العلائیه، دانشمایه علائی، الرسالة العلائیة، حكمت علائی و كتاب علائی |
| نویسنده | ابن سینا |
| تاریخ نگارش | ۴۱۲-۴۲۸ق |
| موضوع | علوم عقلی، منطق، فلسفه و عرفان |
| زبان | فارسی |
| به تصحیح | ابوعبید جوزجانی، سید محمد مشكوة و محمد معین و تقی بینش |
| قطع | وزیری |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | عربی، فرانسه، انگلیسی و روسی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مولی |
| محل نشر | تهران |
| تاریخ نشر | ۱۳۸۳ش |
| نوبت چاپ | اول |
این کتاب شامل پنج بخش علمی منطق، طبیعیات، الهیات، موسیقی و هیئت است که سه بخش منطق و طبیعیات و الهیات آن از نوشته‌های ابن‌سینا است و دو بخش هیئت و موسیقی را ابوعبید جوزجانی، شاگرد ابن‌سینا، با استفاده از دیگر آثار ابن‌سینا نوشته شده و به این کتاب اضافه شده است. از این کتاب با نام‌های مختلف، از جمله حکمة العلائیة و حکمت علائی، نیز یاد شده است. دانشنامه علائی را اولین بار محمد معین، در سال ۱۳۳۰ش، تصحیح کرد و در تهران به‌چاپ رساند. پس از آن این کتاب به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی و روسی ترجمه و چاپ شده است.
معرفی
دانشنامه علائی مجموعه‌ای دایرةالمعارفی در علوم عقلی است که ابن‌سینا آن را بین سال‌های ۴۱۲-۴۲۸ق به‌صورت خلاصه به زبان فارسی نگاشته است.[۱] دانشنامه علائی در منابع فارسی و عربی با عناوین دیگری مانند "الحکمة‌العلائیة"، "الرسالةالعلائیة"، "حکمت علائی"، "کتاب علائی" و «اصول و نکات علوم خمسهٔ حکمیه» نیز معرفی شده است.[۲]
ابن‌سینا، در ایام اقامتش در اصفهان، کتاب دانشنامه علائی را به درخواست علاءالدوله محمد بن رستم دشمن‌زیار (م۴۳۳ق)، بنیان‌گذار حکومت آل‌کاکویه و حاکم وقت اصفهان، به نگارش در آورد.[۳] این دانشنامه مشتمل بر اصول پنج علم منطق، طبیعیات، هیئت، موسیقی و الهیات است.[۴]
همچنین، رساله‌ای در منطق به نام دانشنامه علائی یا الرسالةالعلائیة موجود است که غیر از منطق دانشنامه علائی ابن‌سینا است. با توجه به بررسی‌های انجام شده این رساله همان تبصره عمر بن سهلان ساوی[یادداشت ۱] است.[۵] از نظر معین بعید نیست که ابن‌سهلان رساله منطق خود را به تقلید از ابن‌سینا چنین نامیده باشد. کاری که بعداً موجب خلط آن با دانشنامه علائی ابن‌سینا شده است.[۶]
اهمیت دانشنامه علائی در غنای علمی زبان فارسی
دوره زندگی ابن‌سینا مقارن با اولین دوره نثر فارسی است. در چنین زمانی ابن‌سینا در فلسفه، علوم عقلی، طب و بعضی از علوم و فنون دیگر، کتاب‌ها و رسالاتی را به نثر فارسی نوشت. از این رو می‌توان او را یکی از بنیان‌گذاران نثر فارسی و دانشنامه علایی را نخستین کتاب جامعی دانست که به فارسی در زمینه علوم نظری متداول آن روزگار نوشته شده و تا امروز باقی مانده است.[۷]
محققان معتقدند که استفاده از نثر فارسی برای بیان مفاهیم فلسفی و علمی از ابن‌سینا و با نگارش دانشنامه علائی شروع شده است. پس از ابن‌سینا، نگارش متون علمی توسط شاگردان ابن‌سینا ادامه یافت و با آثار کسانی مانند ناصرخسرو، خیام، ابن‌سهلان ساوی، افضل‌الدین کاشانی، خواجه نصیرالدین طوسی، قطب‌الدین شیرازی و دیگر کسانی که آثار منسوب به ابن‌سینا را نوشته‌اند به کمال رسیده است.[۸]
برخی از پژوهش‌گران، کتاب التحصیل، نوشته بهمنیار از شاگردان ابن‌سینا، را شرحی بر دانشنامه علائی به عربی دانسته‌اند. آنان روش بهمنیار نیز در ترتیب مباحث نزدیک به روش ابن‌سینا در دانشنامه علائی به‌شمار برده‌اند.[۹] بیشتر کتاب مقاصدالفلاسفه اثر امام محمد غزالی نیز ترجمه عربی دانشنامه علائی و بخشی از رساله نفس ابن‌سینا است.[۱۰]
برخی نسخه‌شناسان معتقدند که، با توجه به تعداد نسبتاً زیاد نسخه‌های دستنویس دانشنامه علائی، گمان می‌رود که این كتاب مدتی درس‌نامه بوده و کسانی كه به زبان عربی آشنایی نداشتند از روی آن فلسفه می‌آموختند.[۱۱]
نویسنده
ابوعلی حسین بن عبدالله بن حسن بن علی بن سینا (۳۷۰ق-۴۲۸ق)، مشهور به ابن‌سینا و شیخ‌الرئیس، فیلسوف مشایی و پزشک نامدار ایرانی و از مشاهیر جهان اسلام است. ابن‌سینا بیشترین تأثیر را بر فیلسوفان و منطق‌دانان پس از خود داشته است. ابن‌سینا در حدود ۳۷۰ق در شهر بخارا متولد شد. او تحصیلات اولیه در زمینه ریاضیات، طبیعیات و الهیات را در همان بخارا گذراند. سپس به دانش پزشکی روی آورد و از این طریق به دربار پادشاهان آن روزگار راه یافت. دایرةالمعارف شفا، قانون فی الطب، النجاة و الاشارات و التنبیهات از مهم‌ترین آثار ابن‌سینا است. او سرانجام در راه اصفهان به همدان در اثر بیماری در سن ۵۸ سالگی در گذشت و در همدان به خاک سپرده شد. [۱۲]
ویژگی‌ها
از ویژگی‌های بارز دانشنامه علائی سبک نگارش روان و بی‌تکلف ابن‌سینا در عبارت‌های آن است. وجود برخی کلمات دشوار و نامأنوس در متن این کتاب هم به‌سبب فاصله هزارساله زمان نگارش دانشنامه علائی با زمان حاضر است. جمله‌ها این کتاب کوتاه و ارتباط جمله‌ها با همدیگر روشن و بدون ابهام است و عبارات رنگ و حالت ترجمه را ندارد. ابن‌سینا واژهای عربی را تا آنجا که در زمان وی در زبان فارسی وارد شده و رایج بوده استفاده کرده و از آوردن واژه‌های فارسی نادر و کمیاب خودداری کرده است.[۱۳]
محتوا
دانشنامه علائی از حیث محتوای كلی با كتاب نجات ابن‌سینا قابل مقایسه است، ولی از نظر مباحث خاص و ترتیب فصول با آن تفاوت دارد. در میان آثار ابن‌سینا سه متن اساسی در مباحث مابعدالطبیعه یا الهیاتِ متداول در سنت فلسفی مسلمانان می‌توان برشمرد كه در آنها ابن‌سینا می‌كوشد به شیوه‌ای نظام‌مند مباحث مذكور را بیان كند.[۱۴]
منطق
دانشنامه مانند منطق اشارات و تنبیهات به شیوه ابتکاری ابن سینا در منطق نگاری دو بخشی و متفاوت با منطق نگاری متداول ارسطویی است.[۱۵]
طبیعیات
دانشنامه گرچه مختصر است ولی گاه اقوال و آرای دیگران در آن نقل و بررسی شده و ابن سینا در مواضعی به آرای ابتکاری خود اشاره کرده است.[۱۶]
هیات
هیات همان علم نجوم یا علم فلک است که به مطالعه ستارگان و مواضع آنها می‌پردازد و در حکمت قدیم شاخه‌ای از ریاضیات بوده است.[۱۷]
موسیقی
کتاب نجات را خلاصه‌ای از جوامع علم الموسیقی کتاب شفا دانسته‌اند و حتی موسیقی دانشنامة علائی را كه به فارسی است، ترجمه‌ای از موسیقی کتاب نجات و در نتیجه خلاصه‌ای از موسیقی کتاب شفا پنداشته‌اند.[۱۸] بخش موسیقی دانشنامه علائی با آن كه شباهت زیادی به موسیقی کتاب نجات دارد، ولی چون برخلاف بخش موسیقی کتاب شفا و کتاب نجات دانشنامه به زبان فارسی است، و با توجه به كمبود اینگونه آثار، می‌تواند در حد خود ارزنده و شایان توجه باشد.[۱۹]
بعضی از محققین آثار ابن سینا معتقدند از ویژگی‌های بخش موسیقی دانشنامه نداشتن فصل‌بندی و عنوان در قسمت‌های مختلف آن است، و به طور کلی در بخش موسیقی دانشنامه علائی مطلب جدیدی نیست. با این وجود به خاطر واژه‌های فارسی شیوایی که در آن به کار رفته و معادل‌های مناسبی که در آن استفاده شده دارای اهمیت است. به عنوان مثال می‌توان به عبارت‌های وزنی و ناوزنی معادل موزونی و ناموزونی، تیزی و گرانی به جای حدّت و ثقل یعنی زیری و بمی و همچنین تیز و گران در برابر حادّ و ثقیل (زیر و بم)، و رود (نام ساز) را اشاره کرد.[۲۰]
از ویژگی‌های موسیقی دانشنامه علائی بیان مفاهیم بنیادین موسیقی سنتی و اصیل ایران، در قالب الفاظ فارسی است كه در آن میان معادل‌های فارسی اصطلاحات موسیقایی كمال اهمیت را دارد.[۲۱]
الهیات
ابن سینا در بخش الهیات دانشنامه علائی با مطالعه درباره جوهر و عرض به مثابه نخستین زوج از عوارض ذاتی موجود بما هو موجود آغاز می‌کند و در مقایسه با کتاب شفا با صراحت بیشتری با توجه به نظریه جوهر و مقولات عرضی و جایگاه این اجناس عالی دهگانه سنت ارسطویی را در هم می‌شکند. وی در دانشنامه علائی بنا بر نظام مستقل اندیشه فلسفی‌اش بحث درباره مقولات را در بخش مابعدالطبیعه و نه در بخش منطق که شیوه ارسطویی است مطرح می‌کند.[۲۲]
نسخه‌ها
از بخش‌های چندگانه كتاب دانشنامه علائی سه بخش اول یعنی منطق و الهیات و طبیعیات نوشته خود ابن سینا است ولی بخش ریاضیات كه شامل هندسه و هیأت و حساب و موسیقی بوده است در همان روزگار از میان رفته و بعد از وفات ابن سینا توسط ابوعبید جوزجانی از روی مصنفات دیگر ابن سینا تلخیص و به فارسی ترجمه و به سه كتاب باقیمانده ضمیمه شده است.[۲۳]
بنابر گزارش ابوعبید جوزجانی ریاضیات دانشنامه مشتمل بر هیئت، موسیقی، حساب و هندسه پیش از آنکه او بدان دست یابد از بین رفته است. از این رو وی پس از مرگ ابن سینا از رساله‌های مختصر دیگر ابن سینا در هندسه، هیئت و موسیقی که نزد خود داشت و نیز از ترجمه فارسی بخش حساب کتاب شفا را به دانشنامه افزوده تا آن را کامل کند.[۲۴]
چاپ و نشر
سه بخش منطق و الهیات و طبیعیات دانشنامه علائی نخستین بار با نام دانش علائی مشهور به الحكمةالعلائیه در ۱۳۰۹ش در حیدرآباد (دکن) منتشر شد. سپس دو بخش منطق و الهیات با نام دانشنامه علائی یا حكمت بوعلی به كوشش احمد خراسانی در ۱۳۱۵ش در تهران تصحیح انتقادی و منتشر شد.
هر سه بخش آن به كوشش سید محمد مشكوة و محمد معین در ۱۳۳۰ش و ۱۳۳۱ش در تهران به چاپ رسید بار دیگر این سه بخش از روی چاپ معین و مشكوة در ۱۳۸۳ش در همدان افست و منتشر شد.[۲۵] بخش ریاضی دانشنامه علائی را نیز مسعود مختاری زیر نظر محمد باقری در ۱۳۷۴ش به عنوان پایان نامه كارشناسی ارشد در دانشگاه صنعتی شریف تصحیح كرده است.[۲۶]
ترجمه به زبان‌های مختلف
- ترجمه به فرانسه؛ محمد آشنا و هانری ماسه به فرانسه ترجمه كرده‌اند و در پاریس چاپ و منتشر شده است.[۲۷]
- ترجمه به انگلیسی؛ پرویز مروج این كتاب را به انگلیسی ترجمه و در سال ۱۳۵۲ش در لندن منتشر كرد.[۲۸]
- ترجمه به روسی؛ بوگودینوف دانشنامه را به روسی ترجمه و در ۱۹۷۳م در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان چاپ و منتشر كرد.[۲۹]
آثار مرتبط با کتاب
- کتاب دانشنامه علایی پورسینا (بخش الهیات) بازنویسی و مطالعه تطبیقی توسط غلامحسین توکلی به همت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی سازمان سمت منتشر شد.[۳۰]
پانویس
- ↑ فنا، «دانشنامه علائی»، ص۲۰۴.
- ↑ مجتبایی، «ابن‌سینا: ادبیات، زبان‌شناسی و آثار فارسی»، ص۴۸.
- ↑ دانش‌پژوه، نمونه‌ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غنا و موسیقی، ۱۳۵۵ش، ص۷۱.
- ↑ مجتبایی، «ابن‌سینا: ادبیات، زبان‌شناسی و آثار فارسی»، ج۴، ص۴۸
- ↑ ابوعلی سینا، الهیات دانشنامه علائی، ۱۳۸۳ش، مقدمه مصحح، ص ز- یه.
- ↑ ابوعلی سینا، الهیات دانشنامه علائی، ۱۳۸۳ش، مقدمه مصحح، ص یه.
- ↑ خطیبی، نثر فارسی در نیمه دوم قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم و سبک نثر فارسی ابن‌سینا، ص۳۱۶-۳۱۸؛ مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، ۱۳۳۳ش، ص۱۰۱.
- ↑ مجتبایی، «ابن‌سینا: ادبیات، زبان‌شناسی و آثار فارسی»، در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۴، ص۴۹.
- ↑ دانش‌پژوه، نمونه‌ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غنا و موسیقی، ۱۳۵۵ش، ص۸۴.
- ↑ دانش‌پژوه، نمونه‌ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غنا و موسیقی، ۱۳۵۵ش، ص۸۴.
- ↑ فنا، «دانشنامه علائی»، ص۲۰۳-۲۰۴.
- ↑ خراسانی، «ابن‌سینا»، ص۱-۸.
- ↑ مجتبایی، «ابن‌سینا: ادبیات، زبان‌شناسی و آثار فارسی»، ص۴۸.
- ↑ فنا، «دانشنامه علائی»، ص۲۰۲.
- ↑ مجتبایی، «ابن سینا:ادبیات، زبان شناسی و آثار فارسی»، ص۴۸.
- ↑ مجتبایی، «ابن سینا:ادبیات، زبان شناسی و آثار فارسی»، ص۴۸.
- ↑ فنا، «دانشنامه علائی»، ص۲۰۲-۲۰۳.
- ↑ دانش‌پژوه، نمونه‌ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غنا و موسیقی، ۱۳۵۵ش، ص۷۱.
- ↑ دانش‌پژوه، نمونه‌ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غنا و موسیقی، ۱۳۵۵ش، ص۷۱-۷۰.
- ↑ بینش، «ابن سینا:موسیقی»، ص۳۹؛ دانش‌پژوه، نمونه‌ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غنا و موسیقی، ۱۳۵۵ش، ص۷۱-۷۰.
- ↑ مجتبایی، «ابن سینا:ادبیات، زبان شناسی و آثار فارسی»، ص۴۸-۴۹.
- ↑ مجتبایی، «ابن سینا:ادبیات، زبان شناسی و آثار فارسی»، ص۴۸.
- ↑ مجتبایی، «ابن سینا:ادبیات، زبان شناسی و آثار فارسی»، ص۴۸.
- ↑ فنا، «دانشنامه علائی»، ص۲۰۴.
- ↑ فنا، «دانشنامه علائی»، ص۲۰۳-۲۰۴.
- ↑ فنا، «دانشنامه علائی»، ص۲۰۳-۲۰۴.
- ↑ فنا، «دانشنامه علائی»، ص۲۰۳-۲۰۴.
- ↑ فنا، «دانشنامه علائی»، ص۲۰۳-۲۰۴.
- ↑ فنا، «دانشنامه علائی»، ص۲۰۳-۲۰۴.
- ↑ توکلی، دانشنامه علایی پورسینا (بخش الهیات)، تهران، سمت، ۱۳۹۹ش.
یادداشت
- ↑ تبصره رساله‌ای فارسی در علم منطق از ابن‌سهلان ساوی است. این رساله همواره مورد توجه دانشوران بوده و از کتاب‌های درسی به‌شمار می‌رفته است. این رساله در سال ۱۳۳۷ش به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه به چاپ رسیده است. (موحد، «ابن‌سهلان»، ص۷۲۷).
منابع
- ابوعلی سینا، دانشنامه علائی، الهیات، با مقدمه، حواشی و تصحیح محمد معین، همدان، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و دانشگاه بوعلی سینا، ۱۳۸۳ش.
- ابوعلی سینا، دانشنامه علائی، منطق، با مقدمه، حواشی و تصحیح محمد معین و سید محمد مشکاة، تهران، نشر مولی، ۱۳۸۳ش.
- بینش، تقی، «ابن سینا: موسیقی»، در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۴، تهران، نشر مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۰ش.
- توکلی، غلامحسین، دانشنامه علایی پورسینا (بخش الهیات)، تهران، سمت، ۱۳۹۹ش.
- خراسانی (شرف)، شرف‌الدین، «ابن‌سینا»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۴، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۷۰ش.
- خطیبی، حسین، نثر فارسی در نیمه دوم قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم و سبک نثر فارسی ابن سینا، در جشن‌نامه ابن‌سینا، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۳۴ش.
- دانش‌پژوه، محمدتقی، نمونه‌ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غنا و موسیقی، تهران، انتشارات اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر به مناسبت جشن فرهنگ و هنر، ۱۳۵۵ش.
- فنا، فاطمه، «دانشنامه علائی»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۱۷، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- مجتبایی، فتح‌الله، «ابن‌سینا: ادبیات، زبان‌شناسی و آثار فارسی»، در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۴، تهران، نشر مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۰ش.
- موحد، صمد، «ابن‌سهلان»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۳، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ۱۳۷۴ش.
- مهدوی، یحیی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۳۳ش.