التحقیق فی کلمات القرآن الکریم (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | حسن مصطفوی |
| موضوع | علوم قرآن |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱۴ جلد |
ألتّحقیق فی کلمات القرآن الکریم دایرة المعارفی قرآنی به زبان عربی تألیف حسن مصطفوی است. ریشه یابی و شرح کلمات قرآن و تفسیر ضمنی و محتوایی آن، از ویژگی‌های این کتاب است. این کتاب در ۱۴ جلد به چاپ رسیده و در سال ۱۳۶۲ش به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران از سوی وزارت ارشاد اسلامی برگزیده شد.
درباره مؤلف
حسن مصطفوی روز چهارم شعبان سال ۱۳۳۴ق مطابق با ۱۲۹۷ش به‌دنیا آمد و نوزدهم جمادی الاول ۱۴۲۶ق در تهران وفات یافت. او دارای بیش از ۷۰ جلد کتاب است.
انگیزه تألیف
مؤلف، چون بهره‌برداری و استفاده از حقایق معارف و احکام و آداب قرآن را منوط به فهم و درک کلمات و مفردات قرآن به صورت تحقیقی و عمیق می‌داند؛ پس ضرورت دیده، نخست سعی و کوشش در راه درک و فهم این کلمات و مفردات را انجام دهد و بین مفاهیم حقیقی و مجازی آن تشخیص و تمییز قائل گردد و آن‌گاه به تفسیر بپردازد. وی کتب لغت موجود در این زمینه را تعیین‌کننده نمی‌داند.[۱]
مبانی
از مقدمه مصنف می‌توان برداشت کرد که ایشان با مبانی و دیدگاه های خاصی تحقیق خود را دنبال کرده است:
- ترادف حقیقی به معنای توافق دو لفظ در معنای واحد در جمیع خصوصیات، در کلام عرب و خصوصا در قرآن یافت نمیشود. هر لفظ مترادفی، تفاوتی با الفاظ دیگر به ظاهر مترادف دارد که در ذیل هر لغت مؤلف به آنها اشاره دارد.
- مواد الفاظ و شکل آنها، سبب خصوصیت و امتیاز در معنا می‌گردد و بعید نیست بگوییم دلالت الفاظ در جمله ذاتی است، گرچه به درک تفصیلی آن پی نبریم.
- اشتراک لفظی به معنای اینکه یک لفظ دو یا چند معنا به نحو دلالت حقیقی داشته باشد، نزد برخی، در کلمات عرب و خصوصا در قرآن موجود نیست. بنابراین اشتراک لفظی یا از باب مشترک معنوی است یا از باب استعمال در مصادیق و یا مأخوذ از لغتی دیگر مانند عبری، سریانی و ... است.[۲]
- از آنجایی که استعمال کلمات در قرآن، از حکمت و توجه به خصوصیات کلمه و لطائف مخصوص به آن است و با کلمه دیگر، آن لطائف از بین می‌رود، تسامح در بیان معانی و اکتفا بر شواهد کلمات عرب (از نظم و نثر) صحیح نیست.
- با توجه به اینکه مجاز در خود اشعار و کلمات عرب نیز راه پیدا کرده و در شعر، تحمیل این مجاز به واسطه مناسبت‌های قافیه و غیر آن بیشتر می‌نماید، می‌توان گفت در قرآن، استعمال کلمه در معنایی، دلالت بر حقیقی بودن آن معنا دارد و معانی کلمات عرب در شعر و نثر نمی‌تواند معارض آن گردد، زیرا تسامح و مجاز در کلمات آنان فراوان است. البته از استقصاء استعمال کلمات در معنایی و تحقیق موارد آن، معنای حقیقی نمایان و اصل واحد در کلمه برای ارجاع سائر معانی مشخص می‌شود.[۳]
روش مؤلف
مؤلف، لغات قرآن را بر اساس ریشه کلمات تنظیم کرده و ابتدا توضیحات کتاب‌های معتبر لغت و ادب درباره آن لغت را جمع‌آوری و نقل نموده و آن‌گاه در قسمت «و التحقیق» نظر خویش را از میان اقوال آورده و مستدل می‌نماید. وی در ذیل بسیاری از لغات غیرعربی که ریشه آنها عبری یا زبانی دیگر بوده، توضیح داده و به همان صورت عبری و ... آورده است.[۴]
مؤلف در ذیل هر لغت، آیه و آیاتی را که آن لغت و یا هم‌ریشه‌های آن، در آن قرار دارد،شمارش کرده است. وی بعد از مراجعه به کتب لغت، موارد استعمال کلمه در قرآن را مورد بررسی قرار داده و محور اصلی در نتیجه‌گیری‌اش، همین بررسی‌ها بوده است. با مشخص‌شدن اصل در هر ماده، سایر معانی مجازی و مستعمل را به آن رجوع داده و وجه مناسبت بین آنها را بیان کرده است. پس از مشخص‌شدن حق، متعرض جهات ضعف و وهن و انحراف کتب لغت و تفسیر و ادب نشده است.[۵]
مؤلف در تعلیق و بیان مطالب سعی نموده از تکرار و تطویل و مطالب خارج از مقصود، دوری نماید.
نگاهی به محتوا
- نخستین باب کتاب پس از مقدمه (باب حرف الالف) است که با مطلبی از کتاب مغنی ابن هشام در باره کاربرد الف در ندای قریب و استفهام آغاز شده است. مصطفوی پس از نقل معانی هشت گانه برای همزه از ابن هشام [یادداشت ۱]تصریح دارد که معنای حقیقی همزه همان استفهام است و همزه ندا را از ریشه «ای» دانسته که برای تخفیف(آسان شدن تلفظ) «ی» از آن حذف شده است. [۶]نویسنده التحقیق همزه در آیه ۶ سوره بقره ««سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ»در حقيقت كسانى كه كفر ورزيدند -چه بيمشان دهى، چه بيمشان ندهى- بر ايشان يكسان است؛ [آنها] نخواهند گرويد. را به معنای تسویه دانسته با این توضیح که تسویه(یکسان بودن انجام دادن و ندادن یک کار) از همزه فهمیده نمیشود بلکه از کلماتی مانند: سواء، لااُبالی، لا ادری، لیت شعری و مانند آن فهمیده می‌شود و همزه همان استفهام را می فهماند.بنابراین معنای آیه این است: آیا بیمشان بدهی یا ندهی نتیجه (که همان ایمان نیاوردن کافران است) مساوی است.[۷]
- مطلب پایانی کتاب التحقیق در باره واژه یوم در قرآن است. از نظر مصطفوی یوم در قرآن در چهار معنی بکاررفته است. ۱- یوم (روز) در برابر لیل (شب)مانند: آیه ۲۰ سوره طه «قالَ مَوْعِدُكُمْ يَوْمُ الزِّينَةِ وَ أَنْ يُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًى» موسی گفت: «موعد شما روز جشن باشد كه مردم پيش از ظهر گرد مى‌آيند.» ۲- یوم به معنای شبانه روز مانند: آیه ۲۴۹ سوره بقره «قَالُوا لَا طَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ» گفتند: امروز ما را ياراى [مقابله با ]جالوت و سپاهيانش نيست. ۳- یوم به معنای مطلق وقت و زمان مانند: آیه ۱۰۸ سوره توبه «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَىٰ مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍأَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ» مسجدى كه از روز نخستين بر پايه تقوا بنا شده، سزاوارتر است كه در آن به نماز ايستى. ۴- یوم به معنایی غیر از مفهوم مادی مانند: موارد یوم‌القیامه، یوم‌الآخر، یوم عظیم در قرآن. آیه ۱ سوره قیامت «لَا أُقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيَامَةِ» سوگند به روز قيامت. [۸]
منابع تحقیق
مؤلف بیان می‌کند که در نقل لغات اعتماد بر کتبی نموده که دقت لازم را در تفکیک معنای مجازی و حقیقی داشته و لیستی از منابع مورد استفاده خود ارائه می‌دهد. این منابع در لغت عبارتند از:
- التهذیب،ابو منصور ازهری (درگذشت:۳۷۰ق)
- العین خلیل بن احمد متوفای ۱۷۵ق
- معجم مقاییس اللغة ابن فارس (درگذشت: ۳۹۵ق)
- الجمهرة و الانشقاق ابن درید(درگذشت:۳۲۱ق)
- صحاح اللغة جوهری
- مصباح اللغة فیّومی
- اساس البلاغه و الفائق زمخشری (درگذشت: ۵۸۳ق)
- لسان العرب ابن منظور (درگذشت:۶۷۱ق)
- مفردات راغب اصفهانی (درگذشت:۵۶۵ق)
همچنین از کتب فروق اللغة عسکری، الافعال ابن قطاع، کلیات ابوالبقاء، المعرب من الکلام جوالیقی، فقه اللغه ثعالبی و قوامیس عبری و غیره، از کتب اشتقاق، اعراب و ادب نیز استفاده شده است. مانند ادب الکاتب، کافیه، شافیه، کتب زمخشری، الکتاب سیبویه و نظیر آنان خصوصا در اشتقاق از کتاب «الاشتقاق و المقالات» علامه تبریزی. علاوه بر این منابع برای تبیین لغات از عهدین (تورات و انجیل) نیز استفاده نموده است.[۹]
ویژگی‌ها
مؤلف هنگامی که نقل دانشمندان را آورده، عین کلمات و جمله‌ها را نقل کرده و برای اختصار، نام هر کتاب را به‌صورت رمزی ذکر کرده است. مثلا اس: اساس البلاغه، لس: لسان العرب، الفروق: فروق اللغویه ابن هلال عسکری، مف: مفردات فی غریب القرآن راغب اصفهانی.
مصطفوی برای سهولت در قرائت واژه‌های غیرعربی، الفبای واژه‌ها را در آخر جلد اول با عنوان «الفباء فی اللغات» آورده است.
استفاده از واژه‌ها و معادل فارسی که در هیچ‌یک از معجم‌های قرآنی دیده نمیشود.[۱۰]مانند سُرادِق در آیه ۲۹ سوره کهف که فارسی مُعَرَّب(عربی شده) است به معنای سرادار که همان دهلیز است. [۱۱]
مقدمه کتاب
نویسنده در مقدمه کتابش تصریح دارد براین نکته که چون استفاده از حقایق، معارف، احکام و آدابِ قرآن مجید متوقف برفهم دقیق و تحقیقی واژه های قرآن است؛ ضرورت دارد که برای فهم حقایق این کلمات و تشخیص مفاهیم حقیقی و مجازی آنها تلاش کنیم. [۱۲] وی علاوه بر مطالبی که در صدد توضیح روش و مبانی ایشان بوده، بحث‌هایی نیز درباره موضوعات مطرح شده در کتاب، در مقدمه خود آورده که عبارتند از:
- انشقاق و اقسام آن
- اصل واحد معنا، خصوصیات و شیوه انتخاب آن.
- دلالتِ ذاتیه
- حصرِ استعمال کلمات قرآن در حقایق
- حقیقتِ اعجاز قرآن
- تَجَوُّز و اشتراک.[۱۳]
کتاب سال
التحقیق فی کلمات القرآن الکریم در سال ۱۳۶۲ش، کتاب برگزیده سال جمهوری اسلامی ایران شد.[۱۴]
پانویس
- ↑ مصطفوی، التحقیق، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۵.
- ↑ اکبری، محرمی، بررسی محتوایی «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم»، ۱۳۹۳ش.
- ↑ مصطفوی، التحقیق، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۸و۹.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۴۹۹.
- ↑ مصطفوی، التحقیق، ۱۴۱۶ق، مقدمه کتاب.
- ↑ مصطفوی، التحقیق، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۷.
- ↑ مصطفوی، التحقیق، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۷.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۴۱۶ق، ج۱۴، ص۲۸۱-۲۸۲.
- ↑ مصطفوی، التحقیق، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۱.
- ↑ اکبری، محرمی، بررسی محتوایی «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم»، ۱۳۹۳ش.
- ↑ مصطفوی، التحقیق، ۱۳۶۸ش، ج۵، ص۱۰۱.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۵.
- ↑ مصطفوی، التحقیق، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۱-۱۶.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۲۰۷۵.
یادداشت
- ↑ ابن هشام در کتاب مغنی اللبیب گفته که گاهی همزه به معنای استفهام حقیقی نیست ومعانی هشتگانه دیگر داردکه عباتند از:تسویه، انکار مطلبی برای باطل ساختنش، توبیخ، اقرار گرفتن از مخاطب، تکبر کردن و دست انداختن مخاطب، فرمان دادن، تعجب، کاهل شمردن مخاطب. ابن هشام انصاری، مغني اللبيب عن كتب الاعاريب، ج۱، ص۲۴.
منابع
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۶ق.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، دوستان - ناهید، ۱۳۷۷ش.
- اکبری، صاحب‌علی؛ محرمی دوری، فاطمه، بررسی محتوایی «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم»، مشکوة، بهار ۱۳۹۳ش، سال سی‌و‌سوم - شماره ۱۲۲.