اقتصاد مقاومتی

اقتصاد مقاومتی، یکی از اصطلاحات در زمینه اقتصاد است که ارتباط مستقیمی با اقتصاد اسلامی دارد. بر اساس این نگره، فشارهای اقتصادی بر کشور در دوران‌های بحران، مدیریت خواهند شد و در بُعد دیگرش، اثرات مطلوبی را بر اقتصاد یک کشور خواهد گذاشت که سبب کارآفرینی، تحول و رشد اقتصادی و همینطور افزایش سرمایه اجتماعی خواهد شد.

این ایده اولین بار توسط عباس معارف، فیلسوف و ایده‌پرداز ایرانی، در سال ۱۳۷۶ش مطرح شد اما با تأکیدهای آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر نظام جمهوری اسلامی ایران، از سال ۱۳۸۹ش، به عنوان راهکاری اقتصادی برای خنثی‌سازی اثرات ناشی از تحریم‌های اقتصادی کشورهای خارجی علیه ایران در پیش گرفته شد. در موضوع این مفهوم اقتصادی، آثار متعددی نوشته شده است.

اهمیت و جایگاه

یکی از کارکردهای اقتصاد مقاومتی، مقابله با شوک‌های وارد شده بر اقتصاد است. انعطاف‌پذیری اقتصادی این طرح باعث می‌شود در شرایط بحرانی، توانایی عبور از بحران را داشته باشد و به عنوان یک برنامه بلندمدت اقتصادی، می‌تواند زیرساخت‌های اقتصادی کشور را متحول سازد. از آنجا که برخی از شاخص‌های اقتصاد در اسلام، هم راستا با تعاریف اقتصاد مقاومتی است، برخی بر این باورند که مبانی اقتصاد اسلامی، بر مبنای اقتصاد مقاومتی است. نفی سبیل، نهی از اخلال در نظام، نهی از اسراف، اتراف و تبذیر را می‌توان از این مبانی برشمرد.

سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران نخستین بار عبارت اقتصاد مقاومتی را در ۱۶ شهریور ۱۳۸۹ش، مطرح کرد. پیش از این عباس معارف در سال ۱۳۷۶ش. طرحی را با عنوان اقتصاد مقاومتی به دولت وقت جمهوری اسلامی داده بود. به‌کارگیری این واژگان از جانب رهبری جمهوری اسلامی، سبب جلب توجه اقشار مختلف به این موضوع شد و سبب شد تا مؤسسات و آثار متعددی دراین‌باره شکل بگیرند. تأسیس دانشکده مجازی و مردمی اقتصاد مقاومتی، شکل‌گیری ستاد مرکزی پیگیری اجرای سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در قوه قضاییه و نگارش سیاست‌ها و آثار متعدد در این باره از جمله اقدامات صورت گرفته در این راستا بوده است.

پایین آمدن نرخ بیکاری، بهره‌وری بالای نیروی کار، تک‌قطبی شدن جامعه، افزایش سرمایه اجتماعی، ثبات در نرخ رشد اقتصادی و تنوع درآمدی صادراتی از جمله آورده‌های اقتصاد مقاومتی برشمرده شده است. بر اساس ارزیابی‌های منتشرشده از روند ابلاغ تا اجرای اقتصاد مقاومتی در ایران؛ با توجه به ابلاغ رسمی سیاست‌های اقتصاد مقاومتی از سال ۱۳۹۰ش به بعد در ایران، و با ملاحظه شاخص‌های اقتصادی در این کشور، رشد نسبی شاخص‌ها نشان از کارکرد مثبت سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در ایران دارد. توسعه نظام مالی و بانکی کشور، مردمی شدن اقتصاد، توسعه دانش‌بنیان‌ها و درون‌زایی اقتصادی از مهمترین پیشرفت‌های ایران در سال‌های پس از ابلاغ این قانون بوده است. مقابله با تحریم‌های صورت گرفته علیه جمهوری اسلامی ایران، یکی دیگر از دلایل وضع سیاست‌های اقتصاد مقاومتی بود که در این زمینه نیز موفقیت‌هایی چون تکیه بر نیروی داخلی و بی‌نیازی به خارج را فراهم آورده است.

مفهوم و مصادیق

مفهوم اقتصاد مقاومتی، به شکل‌های متنوعی تعریف شده است. از دیدگاه سید علی خامنه‌ای، اقتصاد مقاومتی به اقتصادی گفته می‌شود که همراه با مقاومت در برابر کارشکنی‌های دشمن، باعث رشد و شکوفایی کشور شود. مقاومت درونی به گونه‌ای که با تغییرات در سطح بین‌الملل، هیچگونه آسیبی به آن اقتصاد وارد نشود، از ویژگی‌های اقتصاد مقاومتی است. مرکز مطالعات راهبری مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی حوزه علمیه قم، اقتصاد مقاومتی را «اقتصادی برآمده از فرهنگ انقلابی و اسلامی که ضمن مقاوم‌سازی اقتصاد در برابر تهدیدهای نظام سلطه، تضمین‌کننده رشد اقتصادی می‌باشد.» تعریف کرده است. به مجموعه سیاست‌های اقتصادی که بر پایه الگوی بومی، فرهنگی و علمی در جمهوری اسلامی ایران که در این کشور اجرا می‌شود نیز اقتصاد مقاومتی گفته می‌شود.

اقتصاد مقاومتی، در چند بُعد تعریف و تفسیر شده است. در سخنان سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران، کارآفرینی به عنوان یکی از تفاسیر اقتصاد مقاومتی به کار رفته است. کوتاه شدن زمان اجرای برنامه‌های اقتصادی، پرهیز از تصمیم‌های خلق‌الساعه، تصویب و اجرای قوانین در راستای کم کردن وابستگی به خارج، کاهش وابستگی به نفت، تمرکز بیشتر بر روی برنامه‌های بلندمدت، سیاستگذاری در راستای شرکت‌های دانش‌بنیان و استفاده بیشتر از تولیدات داخلی از جمله مصادیق اقتصاد مقاومتی یاد شده است.

سید علی خامنه‌ای از بنیانگذاران دیدگاه اقتصاد مقاومتی، این مدل اقتصادی را یک الگوی علمی متناسب با ایران می‌داند که از انواع اقتصادهای درون‌زا است اما درون‌گرا نیست و به دنبال توسعه می‌باشد. عادل پیغامی، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق معتقد است که اقتصاد مقاومتی لزوما به معنای اقتصاد از نقطه ضعف و در موضع تدافعی نیست و با توجه به تبیین اقتصاد دانش‌بنیان در ضمن اقتصاد مقاومتی از جانب آیت‌الله خامنه‌ای، مشخص می‌شود که اقتصاد مقاومتی می‌تواند حالت تهاجمی نیز داشته باشد.

کتاب‌شناسی

پس از آنکه اقتصاد مقاومتی از جانب سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، تبیین شد، از اساتید اقتصاد دانشگاه‌ها درخواست شد تا در خصوص این تئوری، به تببین آکادمیک و دانشگاهی آن پرداخته شود. آثار متعددی در زمینه اقتصاد اسلامی نوشته شده است که به عنوان منبع در بیان نظریاتی چون اقتصاد مقاومتی مورد استفاده قرار گرفته‌اند برخی از آنها عبارتند از:

• کتاب نظام اقتصاد مقاومتی اثر احمدعلی یوسفی از جمله این آثار است. نویسنده در این اثر در ضمن تعریفی از اقتصاد مقاومتی، به مبانی اسلامی اقتصاد پرداخته است.
• کتاب افق نویدبخش (اقتصاد مقاومتی؛ سیاست‌ها و انتظارات در بیانات مقام معظم رهبری)، اثر ناصر عابدی، به جمع‌آوری سخنان سید علی خامنه‌ای در موضوع اقتصاد مقاومتی پرداخته است.
• «خاکریز اقدام و عمل» کتاب دیگری است که به همین موضوع پرداخته است.
• دیگر کتاب در موضوع اقتصاد مقاومتی، «اقتصاد مقاوم و پایدار»، نوشته بهروز خشت‌زر است که از سوی بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس منتشر شده است.
• کتاب اقتصاد مقاومتی در آمریکا دیگر اثر در این موضوع است که به تاریخچه اقتصاد در کشور آمریکا پرداخته است.
• کتاب «درآمدی بر راهبردهای اقتصاد مقاومتی» اثر هادی عبدالملکی و ستار صادقی است که به موضوع اقتصاد مقاومتی از تئوری تا عمل پرداخته است.
• کتاب درسنامه اقتصاد مقاومتی، به قلم احمدعلی یوسفی و با همکاری علمی مجتبی غفاری و ساجد صمدی قربانی نیز در همین موضوع نوشته شده است.