جامع احادیث الشیعه (کتاب)

جامع احادیث الشیعه

اطلاعات کتاب
نویسنده	سید حسین بروجردی
موضوع	احادیث شیعه
سبک	روایی
زبان	عربی
مجموعه	۳۱ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	المهر
تاریخ نشر	۱۳۸۰ش/۱۴۲۲ق

جامِعُ أحادیثِ الشّیعَة فی احکام الشریعه کتابی به زبان عربی که احادیث فقهی شیعه را دربردارد. کتاب با پیشنهاد آیت الله بروجردی (درگذشت ۱۳۸۰ق) از مراجع تقلید و با کوشش گروهی از شاگردان وی به‌ویژه اسماعیل معزی ملایری تألیف شده است.

نگارش کتاب در سال ۱۳۷۰ق، با هدف برطرف کردن برخی از نواقص کتاب وسایل الشیعه آغاز شد و در ادامه دیگر منابع روایی فقه شیعه نیز به آن افزوده شد. جامعیت، عدم تقطیع احادیث، باب‌بندی، ذکر آیات الاحکام و تفکیک احادیث فقهی از روایاتِ آداب و سنن از ویژگی‌های جامع احادیث شیعه دانسته شده است.

نگارش کتاب در سال ۱۳۷۰ق آغاز و پس از ده سال نخستین جلد آن منتشر شد. جامع احادیث در مجموعه‌های ۲۶ جلدی و ۳۱ جلدی چاپ شده است. چاپ ۳۱ جلدی آن با عنوان منابع فقه شیعه به زبان فارسی ترجمه شده است.

نویسندگان

جامع الاحادیث با نظارت آیت‌الله بروجردی (درگذشت ۱۳۸۰ق) از مراجع تقلید و همکاری بیست تن از شاگردان او نگارش یافته است. فیش‌برداری کتاب پس از هفت سال به پایان رسید. اسماعیل معزی ملایری، علی‌پناه اشتهاردی و محمد واعظ‌زاده خراسانی آن را بازبینی کردند. باب‌بندی کتاب هم توسط اسماعیل معزی ملایری صورت گرفت.

آیت الله بروجردی در سال ۱۳۷۰ق/۱۳۲۹ش، پیشنهاد نگارش کتاب را مطرح کرد.

اهمیت

جامع احادیث الشیعه، احادیث بیش از صد منبع روایی فقه شیعه از قرن دوم تا چهاردهم قمری را دربردارد. از این رو ترجمه آن «منابع فقه شیعه» نام گرفته است. تعداد احادیث این کتاب به ۴۸۳۴۲ حدیث می‌رسد.

آیت الله بروجردی جامع احادیث الشیعه را ثمره عمر خویش می‌خواند. برخی از مراجع تقلید همچون امام خمینی از این کتاب استفاده می‌کردند. آیت الله سبحانی از مراجع تقلید، باب‌بندی، نظم و ترتیب و جامعیت جامع احادیث الشیعه را ستوده و معتقد است این کتاب، فقیه را از مراجعه به دیگر جوامع حدیثی شیعه بی‌نیاز می‌کند.

انگیزه تألیف

انگیزه پیشنهاد نگارش جامع احادیث الشیعه برطرف کردن ضعف‌ها و اشکالات کتاب وسائل الشیعه ذکر شده است که اجتهاد را با کندی مواجه می‌کرد. از جمله این اشکالات تقطیع احادیث بود که سبب تکرار احادیث، گسترده‌شدن حجم کتاب و قطع ارتباط اول و آخر روایات با هم می‌شد. همچنین تقطیع روایات سبب می‌شد که مؤلف برای جلوگیری از تکرار، در هر قطعه تنها به یک سند حدیث اشاره کند، در حالی‌که آوردن سندهای مختلف فوایدی دارد. برای مثال در مواردی بر مستفیض بودن حدیث دلالت می‌کند.

به گفته محمد واعظ‌زاده، از نویسندگان کتاب، نگارش کتاب با این نگاه آغاز شد که تنها ناظر به احادیث کتاب وسائل الشیعة باشد. ازاین‌رو در ابتدا از آن با نام «تهذیب الوسائل» یاد می‌شد؛ اما در ادامه، تصمیم بر آن شد که تمام احادیث فقهی شیعه از کتب اربعه، مستدرک الوسائل و دیگر متون حدیثی را دربربگیرد. ازاین‌رو آیت الله بروجردی آن را جامع احادیث الشیعه نامید.

آیت الله بروجردی یکسال پس از شروع کار تصمیم گرفت که در پایان هر باب، احادیث اهل سنت را نیز ذکر کند. گفته شده دلیل او این بود که به اهل سنت بفهماند فروعی را که آنها از قیاس و استحسان به دست آورده‌اند، می‌توان از روایات به دست آورد. او همچنین معتقد بود که فقه شیعه ناظر بر فقه اهل سنت است و آگاهی از فتاوای علمای اهل سنت و روایات آنها، در فهم بهترِ روایات تأثیر دارد.

این کار تا پایان کتاب طهارت انجام گرفت، اما در ادامه آیت الله بروجردی از تصمیم خود منصرف شد. گفته‌اند انصراف وی تحت تأثیر فرزندش محمدحسن بوده است که معتقد بود مردم خواهند گفت: علمای شیعه احادیث اهل بیت را از احادیث دیگران جدا کردند، اما آیت‌الله بروجردی آنها را با هم مخلوط کرد.

محتوا

کتاب مقدمه‌ای دارد که با سیر تدوین حدیث شیعه، آغاز می‌شود. حجیت سنت پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت او، جایز نبودن قیاس و وجوب نیت در عبادات از دیگر مباحث مقدمه کتاب است.

نگارش مقدمه را خود آیت الله بروجردی آغاز کرد و پس از وفات او، فرزندش سید محمدحسن آن را تکمیل نمود.

کتاب به ترتیبِ ابواب فقه، از عبادات تا قصاص و دیات تدوین شده است. نخستین باب کتاب که به عنوان باب‌های مقدماتی و پیش از شروع ابواب فقهی مطرح شده است؛ در رابطه با واجب بودن طلب علم و حجت در احکام شرعی و نیز حرام بودن فتوا دادن و قضاوت کردن و عمل کردن بدون علم و حجت است. این باب با آیه ۱۲۹ سوره بقره شروع شده است رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ ۚ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ پروردگارا، در ميان آنان، فرستاده‌اى از خودشان برانگيز، تا آيات تو را بر آنان بخواند، و كتاب و حكمت به آنان بياموزد و پاكيزه‌شان كند، زيرا كه تو خود، شكست‌ناپذير حكيمى.» و آخرین مطلب این باب روایتی از امام صادق(ع) خطاب به هاشم صاحب البرید است که فرمود: آگاه باشید که اگر چیزی را که از ما نشنیده‌اید به ما نسبت بدهید برایتان باعث شر درد سر و اذیت) خواهد شد.

ویژگی‌ها

در مقدمه جامع احادیث الشیعه، ۲۳ ویژگی برای آن ذکر شده است که برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. تقطیع‌نشدن احادیث: هر حدیث با سند و متن کامل در مناسب‌ترین باب ذکر شده است.
2. گردآوری همه روایات یک مسئله فقهی در کنار هم.
3. تلفیق اسناد و متن احادیث: اگر حدیثی با حدیث قبلی اشتراک سندی داشته باشد، بخش‌های مشترک سند تکرار نشده و با عبارت «بهذا الإسناد» مشخص شده است.
4. ذکر آیات مربوط به موضوع هر باب در ابتدای باب به ترتیب قرآنی.
5. تفکیک روایات سُنَن، آداب و ادعیه از احادیث مربوط به احکام فقهی و آوردن آنها در مجلدی جداگانه‌.
6. احادیث منقول از کتب اربعه، با نسخه‌های خطی مقابله شده‌اند.
7. جامعیت:‌ تمام ابواب فقه از باب طهارت تا دیات را دربردارد.

روش

نویسندگان جامع الاحادیث، در هر باب ابتدا آیات فقهی مربوط به آن را آورده‌اند. سپس احادیثی که بر طبق آنها فتوا داده شده پیش از احادیث معارض و روایات عام و مطلق پیش از روایات خاص و مقید آمده است. همچنین هر باب، فصل‌هایی دارد که در ذیل آنها مسائل فقهی و در ذیل هر مسئله فقهی احادیث مرتبط با آن نقل شده است. در نگارش این مجموعه، مبانی آیت الله بروجردی مانند مرجعیت قرآن و سنت معصومان در سنجش روایات و شناخت واژه‌های احادیث مورد توجه بوده است.

مقایسه با جوامع حدیثی دیگر

جوامع مهم حدیثی شیعه	مؤلف	متوفای	تعداد احادیث	توضیحات
المحاسن	احمد بن محمد برقی	۲۷۴ق	حدود ۲۶۰۴	مجموعه روایاتی با موضوعات مختلف مانند فقه و اخلاق
کافی	محمد بن یعقوب کلینی	۳۲۹ق	حدود ۱۶۰۰۰	اقسام احادیث اعتقادی، اخلاقی، آداب و فقهی
کتاب من لایحضره الفقیه	شیخ صدوق	۳۸۱ق	حدود ۶۰۰۰	احادیث فقهی
تهذیب الاحکام	شیخ طوسی	۴۶۰ق	حدود ۱۳۶۰۰	احادیث فقهی
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار	شیخ طوسی	۴۶۰ق	حدود ۵۵۰۰	احادیث فقهی
الوافی	فیض کاشانی	۱۰۹۱ق	حدود ۵۰۰۰۰	دربردارنده احادیث کتب اربعه با حذف مکررات و شرح بعضی از آنها
وسائل الشیعه	شیخ حر عاملی	۱۱۰۴ق	۳۵۸۵۰	احادیثِ فقهی کتب اربعه و بیش از هفتاد کتاب حدیثی دیگر
بحارالانوار	علامه مجلسی	۱۱۱۰ق	حدود ۸۵۰۰۰	جمع‌آوری اکثر روایات معصومین در موضوعات مختلف
مستدرک الوسائل	میرزا حسین نوری	۱۳۲۰ق	۲۳۵۱۴	تکمیل احادیث فقهی وسائل الشیعه
سفینة البحار	شیخ عباس قمی	۱۳۵۹ق	۱۰ جلد	ارائه فهرستی موضوعی بر اساس الفبا برای کتاب بحار الانوار
مستدرک سفینة البحار	شیخ علی نمازی	۱۴۰۵ق	۱۰ جلد	تکمیل سفینة البحار
جامع احادیث شیعه	آیت الله بروجردی	۱۳۸۰ق	۴۸۳۴۲	گردآوری و باب‌بندی احادیث فقهی شیعه
میزان الحکمه	محمدی ری شهری	معاصر	۲۳۰۳۰	۵۶۴ عنوان غیر فقهی
الحیات	محمدرضا حکیمی خراسانی	معاصر	۱۲ جلد	۴۰ فصل در موضوعات مختلف فکری ـ عملی

انتشار و ترجمه

چاپ نخستین جلد کتاب جامع احادیث الشیعه که ابواب مقدمات و طهارت را دربر داشت، در ۱۳۸۰ق، در زمان حیات آیت الله بروجردی آغاز شد و چند روز پس از وفات او منتشر شد. در ۱۳۸۵ق، جلد دوم کتاب چاپ شد که ابوابی از مباحث نماز را شامل می‌شد.

در سال ۱۳۹۶ق با حمایت آیت الله خویی چاپ کامل کتاب در قم آغاز شد و در سال ۱۴۱۵ق، برابر با ۱۳۷۳ش، در ۲۶ جلد به پایان رسید. جامع الاحادیث در مجموعه ۳۱ هم جلدی چاپ شده است. این چاپ در ۱۳۷۱ش آغاز شد و در ۱۳۸۳ش به پایان رسید. در این چاپ حدود هزار حدیث که در وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل نیامده بود، به کتاب افزوده شد. همچنین معانی کلمات و توضیح برخی احادیث نیز در آن آمد.

کتاب جامع احادیث الشیعه که به زبان عربی نوشته شده است، با عنوان «منابع فقه شیعه» توسط مهدی حسینیان قمی و محمدحسین صبوری به زبان فارسی ترجمه شده است. انتشارات فرهنگ سبز، این ترجمه را در سال ۱۴۲۹ق در تهران منتشر کرده است.

نقدها

برخی، اشکالاتی به کتاب جامع احادیث الشیعه وارد کرده‌اند؛ ازجمله گفته‌اند: در آن، همه آیات الاحکام نیامده و برخی از آنها تقطیع شده است. مشخص‌نکردن منظور از «عدةٌ من اصحابنا» (برخی از شیعیان) در کتاب کافی، عدم تعیین اسناد کتاب‌های تهذیب الاحکام و من لایحضره الفقیه، مفهوم‌نبودن برخی از علامت‌ها و عدم مراجعه به منابع اصلی، از دیگر اشکالاتی است که به این کتاب مطرح شده است.

پیوند به بیرون

• متن کتاب جامع احادیث الشیعه