کتابُ مَن لایَحْضُرُهُ الفَقیهُ، (به معنای کتاب کسی که فقیه در نزدش حاضر نیست) دومین کتاب از کتب اربعه امامیه؛ اثر شیخ صدوق (۳۸۱ ق). این کتاب که مجموعه‌ای در حدیث است، در پاسخ به درخواست یکی از شیعیان در بلخ و با هدف گردآوری احادیث صحیح و موثق تألیف شده است تا پاسخگوی نیازهای شرعی کسانی باشد که به فقیه دسترسی ندارند.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شیخ صدوق |
| موضوع | روایات شیعه، فقهی |
| سبک | حدیثی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۴ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | گوناگون |
| نسخه الکترونیکی | http://lib.eshia.ir/11021 |
کتاب من لایحضره الفقیه، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین اثر شیخ صدوق به شمار می‌رود. سبک نگارش آن، سبک رایج در قرون اولیه اسلامی است که فقهای شیعه فقط به روایت و نقل سخنان ائمه (ع) اکتفا می‌کردند. در این کتاب حدود ۶۰۰۰ حدیث گردآوری شده و بر خلاف کتاب کافی، فقط مشتمل بر روایات فقهی است.
من لایحضر مورد توجه فقهای شیعه بوده و ایشان شرح‌های متعددی بر این کتاب نوشته‌اند. مشهورترین شرح آن، کتاب روضة المتقین نوشته مجلسی اول است.
شیخ صدوق احادیث کتاب من لایحضره الفقیه را از کتب عالمان پیشین هم‌چون حریز بن عبدالله سجستانی و عبیدالله بن علی حلبی و علی بن مهزیار اهوازی و احمد بن محمد بن عیسی و ابن ابی عمیر و برقی و حسین بن سعید اهوازی، استخراج و جمع‌آوری نموده است.
درباره مؤلف
محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق، (۳۰۵–۳۸۱ق) از علمای شیعه در قرن چهارم قمری است، او را بزرگ‌ترین محدث و فقیه مکتب حدیثی قم به شمار آورده و حدود ۳۰۰ اثر علمی به او نسبت داده‌اند که بسیاری از آنها امروزه در دسترس نیست. علاوه بر کتاب من لایحضره الفقیه، معانی الاخبار، عیون الاخبار، الخصال، علل الشرائع و صفات الشیعة از آثار مهم او به شمار می‌آیند.
محتوا
من لایحضره الفقیه مجموعه روایات اهل بیت (ع) درباره مسائل فقهی و احکام شرعی است و شیخ صدوق در این کتاب روایات فقهی را که از دیدگاه خود صحیح و معتبر بوده جمع‌آوری نموده است. شیخ صدوق چهار ویژگی برای این کتاب در مقدمه‌اش یادآور شده که عبارتند از: ۱- آنچه در این کتاب است فتواهای اوست. ۲- آنچه در این مجموعه است از نظر او صحیح است.[یادداشت ۱] ۳- محتوای این کتاب به اعتقاد او حجت میان او و پروردگارش است. ۴- تمام آنچه در این کتاب است از کتابهای مرجع و مشهور و قابل اعتماد استخراج شده است.[۱]
درباره تعداد حدیث این کتاب میرزا حسین نوری نوشته است: «احادیث این کتاب ۵۹۶۳ حدیث است که ۲۰۵۰ حدیث آن مُرسَل است.»[۲] یوسف بن احمد بحرانی کتاب را شامل ۴ جزء دانسته، که ابواب آن ۶۳۶ یا ۶۶۶ و احادیثش ۵۹۹۸ حدیث است.[۳] برخی از مباحث فقهی این کتاب عبارت‌اند از:
نخستین باب کتاب با عنوان «بَابُ الْمِیَاهِ وَ طُهْرِهَا وَ نَجَاسَتِهَا» که درباره آب‌ها و طهارت و نجاست آنهاست با آیاتی از قرآن درباره طهارت آب باران شروع شده است.[یادداشت ۲] شیخ صدوق تصریح کرده که چون اصل تمام آب‌ها از آسمان است و به حکم قرآن باران طهور پاک است در نتیجه آب دریا و آب چاه هم پاک هستند. نخستین روایت این باب هم از امام صادق (ع) است که فرموده است: هر آبی پاک است مگر این که بدانی که نجس است.[۴] آخرین مطلب کتاب من لایحضره الفقیه روایتی از ابن عباس به نقل از رسول خدا (ص) درباره شأن وفضائل امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا و حسنین (ع) است. در این روایت پیامبر (ص)، علی را وصی و جانشین خویش و فاطمه را سرور زنان جهانیان و حسنین را سرور جوانان بهشت معرفی فرموده و اینان را اهل‌بیت(ع) خویش معرفی کرده و نیکی در حقشان را نیکی به خویش و جفای به آنان را جفای به خویش برشمرده است و نصرت الهی را از آنِ یاورانشان و خواری را بهره دشمنانشان دانسته است واز خداوند درخواست که آنان را از هر رجس و پلیدی پاک نگاه دارد.[۵]
انگیزه و هدف
هدف شیخ صدوق از تألیف کتاب من لایحضره الفقیه، گردآوری احادیث صحیح و مورد اعتماد بوده است.[۶] [یادداشت ۳]
شیخ صدوق این کتاب را در سال ۳۶۸ق در سفر خود به خراسان در بلخ نوشته است. صدوق در بلخ از افراد متعددی مانند حسین بن محمد اشنانی و محمد بن سعید سمرقندی حدیث شنیده است.[۷] سپس در منطقه ایلاق، با ابوعبدالله محمد بن حسن، معروف به سید نعمة آشنا گردید.[۸] سید نعمة با اشاره به کتاب محمد بن زکریا رازی با نام من لایحضره الطبیب، از شیخ صدوق درخواست کرد که کتابی در موضوعات مختلف فقهی بنویسد و نام آن را من لایحضره الفقیه بگذارد تا در وقت نیاز به آن مراجعه شود.[۹] و مورد استفاده کسانی قرار گیرد که به علما و فقهای بزرگ دسترسی ندارند و با مراجعه به آن بتوانند به احکام شرعی و وظایف خود آگاه گردند.[۱۰]
جایگاه کتاب
کتاب من لایحضره الفقیه، مشهورترین اثر شیخ صدوق به شمار می‌رود و به گفته علما و دانشمندان، از کتب اربعه معتبر شیعه محسوب می‌شود که تاکنون مرجع و محل استفاده مجتهدان، فقها و مردم بوده است. ده‌ها نفر از علما و فقهای شیعه آن را شرح و بر آن حاشیه زده[۱۱] و به گلچین نمودن و یا ترجمهٔ آن به فارسی پرداخته‌اند.[۱۲]
سبک نگارش کتاب
شیخ صدوق این کتاب را به عنوان یک کتاب فقهی نوشته است تا در مسائل شرعی بدان عمل کنند، ولی سبک نگارش آن، سبک رایج در قرون اولیه اسلامی است که فقهای شیعه فقط به روایت و نقل سخنان ائمه اکتفا می‌کردند و به خود اجازه گفتن سخنی در برابر یا در کنار سخنان ائمه معصوم نمی‌دادند؛ چراکه آنان را مرتبط با مرکز وحی و معدن حکمت می‌دانستند.
مقایسه با سایر جوامع حدیثی
| جوامع مهم حدیثی شیعه | مؤلف | متوفای | تعداد احادیث | توضیحات |
|---|---|---|---|---|
| المحاسن | احمد بن محمد برقی | ۲۷۴ق | حدود ۲۶۰۴ | مجموعه روایاتی با موضوعات مختلف مانند فقه و اخلاق |
| کافی | محمد بن یعقوب کلینی | ۳۲۹ق | حدود ۱۶۰۰۰ | اقسام احادیث اعتقادی، اخلاقی، آداب و فقهی |
| کتاب من لایحضره الفقیه | شیخ صدوق | ۳۸۱ق | حدود ۶۰۰۰ | احادیث فقهی |
| تهذیب الاحکام | شیخ طوسی | ۴۶۰ق | حدود ۱۳۶۰۰ | احادیث فقهی |
| الاستبصار فیما اختلف من الاخبار | شیخ طوسی | ۴۶۰ق | حدود ۵۵۰۰ | احادیث فقهی |
| الوافی | فیض کاشانی | ۱۰۹۱ق | حدود ۵۰۰۰۰ | دربردارنده احادیث کتب اربعه با حذف مکررات و شرح بعضی از آنها |
| وسائل الشیعه | شیخ حر عاملی | ۱۱۰۴ق | ۳۵۸۵۰ | احادیثِ فقهی کتب اربعه و بیش از هفتاد کتاب حدیثی دیگر |
| بحارالانوار | علامه مجلسی | ۱۱۱۰ق | حدود ۸۵۰۰۰ | جمع‌آوری اکثر روایات معصومین در موضوعات مختلف |
| مستدرک الوسائل | میرزا حسین نوری | ۱۳۲۰ق | ۲۳۵۱۴ | تکمیل احادیث فقهی وسائل الشیعه |
| سفینة البحار | شیخ عباس قمی | ۱۳۵۹ق | ۱۰ جلد | ارائه فهرستی موضوعی بر اساس الفبا برای کتاب بحار الانوار |
| مستدرک سفینة البحار | شیخ علی نمازی | ۱۴۰۵ق | ۱۰ جلد | تکمیل سفینة البحار |
| جامع احادیث شیعه | آیت الله بروجردی | ۱۳۸۰ق | ۴۸۳۴۲ | گردآوری و باب‌بندی احادیث فقهی شیعه |
| میزان الحکمه | محمدی ری شهری | معاصر | ۲۳۰۳۰ | ۵۶۴ عنوان غیر فقهی |
| الحیات | محمدرضا حکیمی خراسانی | معاصر | ۱۲ جلد | ۴۰ فصل در موضوعات مختلف فکری ـ عملی |
منابع کتاب
شیخ صدوق احادیث کتاب من لایحضره الفقیه را از کتب متقدمین از قبیل حریز بن عبدالله سجستانی و عبیدالله بن علی حلبی و علی بن مهزیار اهوازی و احمد بن محمد بن عیسی و ابن ابی عمیر و شیخ برقی و حسین بن سعید اهوازی، استخراج و جمع‌آوری نموده است.
مقایسه کتاب من لایحضره الفقیه با کتاب کافی
نخستین جامع حدیثی شیعه نوشته شده در زمان غیبت صغری که نسبت به دیگر کتابهای اربعه از لحاظ محتوا و روایت جامع‌تر می‌باشد، کتاب کافی شیخ کلینی است.
با مقایسه‌ای میان کافی و کتاب من لایحضره الفقیه، ملاحظه می‌شود که کتاب من لایحضره الفقیه در مسائل احکام عملی و فقهی نگاشته شده است؛ چنان‌که خود صدوق نیز به این مطالب تصریح کرده است. او می‌نویسد:
- «من این کتاب را تنها برای فقه قرار دادم، نه چیز دیگری.»[۱۳]
ولی کتاب کافی علاوه بر احکام و مسائل فقهی، احادیث اعتقادی و اخلاقی را نیز دربردارد.[۱۴]
در مورد سند روایات کتاب من لایحضره الفقیه و مقایسه آن با کافی، باید گفت: صدوق از طریقه اختصار سند استفاده کرده؛ یعنی او در متن کتاب، روایات را تنها به همراه نام راوی‌ای که آن را مستقیماً از امامان(ع) روایت کرده، ذکر کرده است و سپس، در پایان کتاب، بخشی را اختصاص داده که در آن، سند خود را تا آن راویان بیان کند.[۱۵] با این روش، سند روایت هر راوی تنها یک بار ذکر می‌شود و اگر او می‌خواست در متن کتاب، هر بار که روایت یک راوی را ذکر می‌کند، سند خود تا آن راوی را نیز به طور کامل ذکر کند، حجم کتاب زیاد می‌شد. شیخ صدوق نام این بخش از کتاب که مختص به ذکر اسناد است، «مَشِیخَة» نام‌گذاری کرده است.[۱۶] در میان کتب اربعه، شیخ طوسی در تهذیب الاحکام و استبصار نیز از همین روش استفاده کرده،[۱۷] اما شیخ کلینی سند هر روایت را به صورت کامل در خود کتاب آورده است.[۱۸]
شروح، تعلیقات و ترجمه‌ها
تا کنون ۲۳ شرح بر کتاب من لایحضره الفقیه ثبت شده است، که اکثر آنها یا اکنون مفقود شده‌اند و در دسترس نیستند یا اینکه تنها نسخه خطی آنها در دسترس است و به صورت گسترده منتشر نشده‌اند. برخی از این شرح‌ها عبارتند از:
- روضة المتقین فی شرح اخبار الائمة المعصومین (ع) نوشته مجلسی اول، که شارح این شرح عربی، به بیان اسانید کتاب پرداخته و اگر روایتی در من لایحضره الفقیه صحیح نبوده، به صحت حدیث به روایت شیخ طوسی یا کلینی اشاره کرده است.
- معاهد التنبیه فی شرح کتاب من لایحضره الفقیه نوشته ابوجعفر محمد بن جمال الدین ابو منصور حسن بن زین الدین شهید ثانی.
- معراج النبیه فی شرح کتاب من لایحضره الفقیه نوشته محدث بحرانی.
- التعلیقة السجادیة نوشته مراد بن علیخان تفرشی.
- حاشیه سیداحمد بن زین العابدین علوی عاملی.
- حاشیه امیر محمد باقر بن محمد حسینی داماد.
- حاشیه شیخ محمد علی بن محمد بلاغی.
- حاشیه شیخ محمد بن علی بن یوسف بن سعید بحرانی.
- شرح فارسی بر من لا یحضره الفقیه اثر سید ابوالقاسم دهکردی
- حاشیه علی اکبر غفاری.
- الوافی نوشته ملامحسن فیض کاشانی داماد صدرالمتألهین شیرازی است که این کتاب جامع کتب اربعه می باشد و احادیث مکرر را حذف و احادیث مشترک را در کنار یکدیگر آورده است، و مطالبی در توضیح و تبیین اخبار دارد.[۱۹]
برخی ترجمه های کتاب نیز عبارتند از:
- اللوامع القدسیة یا لوامع صاحبقرانی نوشته مجلسی اول، که برای شاه عباس صفوی ملقب به صاحب قِران نوشته است و در سال ۱۳۲۲–۱۳۲۴ قمری به چاپ رسیده است.
- متن و ترجمه کتاب من لایحضره الفقیه، این کتاب در ۶ مجلد توسط علی اکبر غفاری، صدر بلاغی و محمدجواد غفاری ترجمه و شرح شده است.
- گزیده کتاب من لایحضره الفقیه، مترجم این اثر محمدباقر بهبودی می‌باشد.[۲۰]
وضعیت چاپ
- چاپ سنگی در لکهنو هندوستان در سال ۱۳۰۶ق، در ۶جلد رحلی.
- چاپ سنگی در تبریز در سال ۱۳۲۴ق، در ۱جلد رحلی.
- چاپ سنگی در تهران در سال ۱۳۴۵ق، در ۱جلد رحلی.
- چاپ حروفی در نجف در سال ۱۳۷۱ق، در ۴جلد وزیری.
- چاپ حروفی در تهران در سال ۱۳۷۶ق، در ۱جلد رحلی.
- چاپ حروفی در تهران در سال ۱۳۹۲ق، در ۴جلد وزیری.
- چاپ حروفی در قم در سال ۱۴۱۳ق، در ۴جلد وزیری.
مجمع ذخائر اسلامی در سال ۱۳۹۳ش، چاپ عکسی از روی کهن‌ترین نسخه خطی این کتاب را منتشر کرد. این نسخه معروف به «دستنویس یزد» در محرم الحرام سال ۵۷۴ قمری کتابت شده و در کتابخانه وحید ذوالفقاری در یزد نگهداری می‌شود. از ویژگی‌های نسخه آنکه دربردارنده کهن‌ترین زیارت عاشورای تاریخ دار، و به خط ابن علقمی آخرین وزیر عباسی – شیعه قمی و خطاط – است؛ نیز تعلق به ابن فهد حلی فقیه سده هشتم و نهم هجری داشته و در سده دهم هجری نیز در تملک عمادالدین علی استرآبادی بوده است. از بین کتب اربعه، تاریخ این نسخه از همه نسخه‌های تاریخ‌دار، کهنه‌تر است.[۲۱]
پانویس
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳.
- ↑ شیخ صدوق، کتاب من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۵۳۸–۵۳۹، پاورقی.
- ↑ بحرانی، لولوةالبحرین، ۱۳۸۶ق، ص۳۹۵.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۴۲۰.
- ↑ نظری، پژوهشی درباره کتاب من لا یحضره الفقیه، ۱۳۷۶.
- ↑ غلامعلی، «نقش بلخ در حدیث شیعه»، ص۲۰۶–۱۸۱.
- ↑ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۲و۳.
- ↑ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۲و۳.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۲۲.
- ↑ شبیری زنجانی، بی‌تا، نرم‌افزار درایة النور؛ صفره، «کتابشناسی جوامع حدیثی چهارگانه شیعه»، ص۲۰۹-۲۱۴.
- ↑ صفره، «کتابشناسی جوامع حدیثی چهارگانه شیعه»، ص۲۱۵-۲۱۷.
- ↑ شیخ صدوق، کتاب من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۱۸۰.
- ↑ صفره، «کتابشناسی جوامع حدیثی چهارگانه شیعه»، ص۱۹۱.
- ↑ شبیری زنجانی، بی‌تا، نرم‌افزار درایة النور.
- ↑ شبیری زنجانی، بی‌تا، نرم‌افزار درایة النور.
- ↑ ملکیان، «دراسة حول مشیخة الصدوق»، ص۳۶۷.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۲۹ق، سراسر اثر.
- ↑ شبیری زنجانی، بی‌تا، نرم‌افزار درایة النور؛ صفره، «کتابشناسی جوامع حدیثی چهارگانه شیعه»، ص۲۰۹-۲۱۴.
- ↑ برای آشنایی با شماری از ترجمه‌ها و تلخیص‌های من لا یحضره الفقیه، نگاه کنید به: صفره، «کتابشناسی جوامع حدیثی چهارگانه شیعه»، ص۲۱۵-۲۱۷.
- ↑ من لا یحضره الفقیه (چاپ عکسی از روی کهن‌ترین نسخه خطی کتب اربعه)، سایت الفهرست.
یادداشت
- ↑ علی‌اکبر غفاری مصحح کتاب من لا یحضره الفقیه در پاورقی کتاب نوشته است که منظور از صحت یعنی این که از اصول معتبره نقل شده و قرائن برصحتش وجود دارد.
- ↑ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً. سوره فرقان آیه ۴۸ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّا عَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ. سوره مؤمنون آیه۱۸. وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ. سوره انفال آیه ۱۱.
- ↑ صدوق در مقدمه کتاب این گونه آورده است: منظورم این بود که آن دسته از روایاتی را که بدان‌ها فتوا می‌دهم و به صحت آنها حکم می‌کنم، بیاورم و اعتقادم درباره‌اش چنین است که حجت میان من و پروردگارم، می‌باشد و همه آنچه که در اینجا آورده‌ام، از کتابهای مشهور و مورد اعتماد و مرجع استخراج کرده‌ام. (شیخ صدوق، کتاب من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳.)
منابع
- امین، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
- بحرانی، یوسف، لولوة البحرین، نجف، دارالنعمان، ۱۳۸۶ق.
- صدوق، محمد بن علی، المقنع، قم، مؤسسه امام هادی، ۱۴۱۵ق.
- صدوق، محمد بن علی، کتاب من لایحضره الفقیه، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- نظری، محمود، پژوهشی درباره کتاب من لا یحضره الفقیه، مجله مسجد، شماره ۳۴، سال ۱۳۷۶.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران و قم، انتشارات صدرا، ۱۳۹۰ش.
پیوند به بیرون
- نگاهی به روش تدوین سند در کتاب من لا یحضره الفقیه
- آشنایی با منابع دست اول شیعه (من لا یحضره الفقیه)
- منبع‌شناسی شیعه (من لایحضره الفقیه)