پیامبر امی
پیامبر اُمّی توصیفی قرآنی برای حضرت محمد(ص) است. امی به کسی اشاره دارد که به روش متعارف، خواندن و نوشتن نیاموخته است. این ویژگی بهعنوان دلیلی بر اعجاز قرآن و الهیبودن علم پیامبر تلقی میشود؛ چراکه چگونه فردی که هرگز تعلیم بشری ندیده، میتواند کتابی سرشار از علوم و حکمت ارائه دهد. امی بودن پیامبر(ص) همچنین گواهی بر اصالت قرآن و عدم اقتباس آن از دیگر کتب است. بنا بر آیات قرآن، اُمیبودن پیامبر(ص) که در تورات و انجیل نیز به آن اشاره شده است، فضیلتی برای پیامبر محسوب میشود.
درباره منظور از امی بودن پیامبر(ص) نظرات مختلفی ارائه شده است؛ ازجمله درس ناخوانده و ناتوان از نوشتن و خواندن، منسوب بودن به امالقری (مکه)، فرد منتسب به امت و پیامبر قومی که کتاب نداشتن.
کتاب پیامبر امی از مرتضی مطهری و کتاب «مکتب وحی و مفهوم امیبودن پیامبر» به بررسی موضوع مذکور پرداختهاند.
توصیف اُمی در قرآن
بر اساس آیات قرآن، اُمی بودن یکی از القاب پیامبر اسلام(ص) است که در کتابهای آسمانی تورات و انجیل نیز به آن اشاره شده بود.[۱] به گفته محمدجواد مغنیه، مفسر شیعه، این صفت ویژه پیامبر اسلام(ص) است و شامل دیگر پیامبران نمیشود.[۲] واژه «اُمی» دو بار در قرآن برای وصف پیامبر به کار رفته است.[۳]
اُمّی به فردی گفته میشود که خواندن و نوشتن نیاموخته[۴] و همانگونه که از مادر زاده شده، بیسواد باقی مانده است.[۵]
تفسیرهای مختلف اُمی
درسناخوانده و ناتوان از خواندن و نوشتن
به گفته مرتضی مطهری، دیدگاه رایج در میان مفسران این است که واژه «اُمی» به معنای فردی است که خواندن و نوشتن نمیداند.[۶] عالمانی چون شیخ طوسی (عالم شیعه قرن پنجم)،[۷] علامه طباطبایی و رشید رضا (مفسر اهلسنت) بر این باورند. آنان «امی» را به ترتیب به معنای «کسی که نمینویسد»، «فردی که توانایی خواندن و نوشتن ندارد»[۸] و «کسی که چیزی نخوانده و نیاموخته»[۹] تفسیر کردهاند.
این معنا با آیات دیگر قرآن[۱۰] و همچنین اجماع مورخان[۱۱] تأیید شده است. برخی از مستشرقان همچون جان دیونپورت،[۱۲] توماس کارلایل،[۱۳] ویل دورانت[۱۴] و کونستان ورژیل گیورگیو[۱۵] نیز امیبودن پیامبر(ص) را پذیرفتهاند.
در تأیید این معنا گاه بیت مشهوری از حافظ شاعر قرن هشتم قمری استفاده میشود:
نظامی نیز در قرن ششم سروده است:
به گفته مرتضی مطهری، عدهای مانند سید مرتضی معتقدند پیامبر(ص) در دوران رسالت توانایی خواندن و نوشتن داشتند و به واقعه دوات و قلم استناد کردهاند. اما مطهری این دیدگاه را رد کرده و درخواست دوات و قلم از سوی پیامبر را نه برای نوشتن شخصی، بلکه به عنوان دستوری برای ثبت و ضبط مطلب توسط دیگران و مجازی تفسیر میکند.[۱۸]
منسوب به اُمالقری (مکه)
بر اساس برخی روایات منسوب به امام باقر(ع) که نبی اُمی را به معنای پیامبری از مکه دانسته است.[۱۹] برخی مفسران نیز بر همین نظرند.[۲۰] این دیدگاه به دلیل ضعف سندی[۲۱] مورد نقد قرار گرفته است. همچنین، «أمّ القری» اسم خاص انحصاری برای مکه نیست، بلکه عنوانی عمومی برای هر مرکز و منطقه اصلی است. علاوه بر این، در آیه ۷۸ سوره بقره، یهودیان ساکن مدینه نیز «اُمی» خوانده شدهاند که این امر با انتساب به مکه تناقض دارد. از منظر ادبیات عربی نیز، خطاب کردن فردی منسوب به أمّ القری با صفت «أمی» امری متعارف و رایج نیست.[۲۲]
فرد منسوب به امت
به گفته مکارم شیرازی کلمه اُمّی علاوه بر دو معنای مذکور، در معنای کسی که از میان أمّت و توده مردم قیام کرده نیز آمده است. وی منظور از این کلمه را مجموع هر سه احتمال دانسته و در ترکیب پیامبر أمّی گفته پیامبری که درس نخوانده و از میان جمعیت برخاسته و در سرزمین امّالقری طلوع کرد.[۲۳]
قومی که کتاب آسمانی نداشتند
برخی معتقدند امی به افرادی اشاره دارد که از اهل کتاب نبودند.[۲۴] و پیامبر امی به این معنا است که خداوند آن پیامبر را در میان قومی که صاحب کتاب و شریعت نیستند، مبعوث کرده است.[۲۵] برای همین تعبیر «اُمیون» (جمع اُمی) در قرآن در مورد قوم عرب استفاده شده که کتاب آسمانی نداشتهاند.[۲۶] و این تعبیر، عربهای باسواد که قدرت خواندن و نوشتن را داشتند را نیز شامل میشود.[۲۷]
به گفته مرتضی مطهری این احتمال معنایی در جمع کلمه أمی و درباره مشرکان عرب بیان شده، ولی در مفرد آن و راجع به پیامبر(ص) کسی این احتمال را نداده است.[۲۸]
پیامدهای امیبودن پیامبر
کمال پیامبر به علم لدنی و امیبودن
اُمیبودن پیامبر(ص) بهعنوان وصف کمال و فضیلت برای پیامبر تلقی میشود، زیرا علیرغم عدم برخورداری از سواد متعارف بشری، از علم لَدُنّی بهره میبرد.[۲۹] این صفت در توصیف پیامبر جنبه مدح دارد، در حالی که برای دیگران ممکن است نشانه جهل و نکوهش باشد.[۳۰] این تمایز مشابه صفت تکبر است که در ذات خدا کمال محسوب میشود، ولی برای غیر او عیب و مذمت به شمار میآید.[۳۱]
امیبودن دلیلی بر الهیبودن قرآن
مفسران امی بودن پیامبر(ص) را دلیلی بر الهی بودن رسالت[۳۲] و اِعجاز قرآن[۳۳] میدانند. چراکه با وجود اینکه که پیامبر فاقد تحصیل و سواد متعارف بود، توانست مردم را جهالت را به سوی هدایت و رستگاری رهنمون کند.[۳۴] همچنین آوردن قرآنِ مشتمل بر علوم و حکمتهای مختلف از سوی فردی امی، معجزه محسوب میشود.[۳۵] علامه طباطبایی در المیزان در بحث اعجاز قرآن یکی از تحدیها را به «تحدی درباره کسی که قرآن بر وی نازل شده» اختصاص داده است. به گفته او، خداوند قرآن را بر فردی نازل کرد که نه خواندن و نوشتن میدانست، نه معلمی دیده بود و نه حتی در طول چهل سال زندگی پیش از بعثت، نشانه ای از علم یا سخنوری در او مشاهده شده بود.[۳۶]
نفی اقتباس قرآن از دیگران
به گفته مفسران آیه ۴۸ سوره عنکبوت با اشاره به عدم توانایی خواندن و نوشتن پیامبر(ص) در دوران پیش از بعثت، هرگونه ادعای اقتباس یا یادگیری قرآن از منابع دیگر را مردود میشمارد.[۳۷] این آیه تصریح میکند که اگر پیامبر سواد میداشت، مخالفان میتوانستند ادعا کنند که قرآن محصول مطالعه و ترکیب کتب پیشین است.[۳۸] البته برخی مستشرقان مانند نولدکه، ویل، بلاشر و وات امی بودن پیامبر(ص) را انکار کردهاند که گفته شده این انکار بدون ارائه استدلال و با هدف ایجاد تردید در منشأ الهی قرآن صورت گرفته است.[۳۹]
تکنگاری
کتاب پیامبر امی اثر مرتضی مطهری در اصل مقالهای بود که در سال ۱۳۴۷ش/۱۳۸۷ق در کتاب «محمد(ص) خاتم پیامبران» از سوی مؤسسه حسینیه ارشاد منتشر شد. سپس کتاب بارها از سوی انتشارات صدرا به چاپ رسیده است.[۴۰]
عبداللطیف هندی و جعفر سبحانی نیز کتاب «مکتب وحی و مفهوم امیبودن پیامبر» را به وسیله انتشارات رسالت در سال ۱۳۵۶ش به چاپ رساندهاند.[۴۱]
پانویس
- ↑ قرشی، تفسیر أحسن الحدیث، ۱۳۷۷ش، ج۴، ص۱۷.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۴۰۴.
- ↑ طیب، أطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۵، ص۴۷۷ و ج۶، ص۴.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۱۹.
- ↑ ابنمنظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱۲، ص۳۴.
- ↑ مطهری، پیامبر امی، ۱۳۸۱ش، ص۴۰.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۴، ص۵۵۹.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۱۵.
- ↑ رشید رضا، المنار، ۱۹۹۰م، ج۲، ص۳۸۵.
- ↑ مطهری، پیامبر امی، ۱۳۸۱ش، ص۳۶-۴۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۴۰۰، مطهری، پیامبر امی، ۱۳۸۱ش، ص۹.
- ↑ دیونپورت، عذر تقصیر به پیشگاه محمد و قرآن، ۱۳۴۴ش، ص۱۷-۱۸.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، انتشارات صدرا، ج۳، ص۲۰۶-۲۰۷.
- ↑ جواهری، پاسخ به شبهات اعجاز و تحدی، ۱۳۹۷ش، ص۲۲۶.
- ↑ جواهری، پاسخ به شبهات اعجاز و تحدی، ۱۳۹۷ش، ص۲۲۷.
- ↑ «نگار من که به مکتب نرفت...؛گفتگو با استاد مصطفی دلشاد تهرانی»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ «در نعت رسول اکرم»، سایت گنجور.
- ↑ مطهری، پیامبر امی، ۱۳۸۱ش، ص۱۹ ـ ۲۰.
- ↑ عیاشی، التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۳۱؛ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۲۶.
- ↑ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۲۴۲؛حسینی شیرازی، تبیین القرآن، ۱۴۲۳ق، ص۱۸۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۴۰۲.
- ↑ مطهری، پیامبر امی، ۱۳۸۱ش، ص۴۱ ـ ۴۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۶، ص۳۹۶ ـ ۳۹۷ و ۴۰۰.
- ↑ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۴۷ و ۳۷۵.
- ↑ طرابیشی، من اسلام القرآن الی اسلام الحدیث، ۲۰۱۰م، ۸۹-۹۰.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۸۷.
- ↑ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۹، ص۹۱.
- ↑ مطهری، پیامبر امی، ۱۳۸۱ش، ص۴۴.
- ↑ ربیعنیا، «امی»، ص۴۰۰.
- ↑ ربیعنیا، «امی»، ص۴۰۰.
- ↑ ربیعنیا، «امی»، ص۴۰۰.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۲۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۶۳.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۳، ص۴۰۴.
- ↑ ربیعنیا، «امی»، ص۴۰۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱، ص۶۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۲ش، ج۱۶، ص۱۳۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۲ش، ج۱۶، ص۱۳۹.
- ↑ دولتآبادی، «تلقی ناصحیح مستشرقان درباره امّیبودن پیامبر اکرم(ص)»، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ «کتاب پیامبر امی اثر استاد شهید مرتضی مطهری»، سایت انتشارات صدرا.
- ↑ «مکتب وحی و امیبودن پیامبر»، پایگاه اطلاعرسانی کتابخانههای ایران.
منابع
- قرآن کریم.
- ابنمنظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارصادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- حسینی شیرازی، سید محمد، تبیین القرآن، بیروت، دارالعلوم، چاپ دوم، ۱۴۲۳ق.
- جواهری، سید محمدحسن، پاسخ به شبهات اعجاز و تحدی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۷ش.
- «در نعت رسول اکرم»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۱ مرداد ۱۴۰۴ش.
- دولتآبادی، معصومه، «تلقی ناصحیح مستشرقان درباره امّیبودن پیامبر اکرم(ص)»، خبرگزاری ایکنا، تاریخ انتشار: ۱۳ آبان ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۴ش.
- دیونپورت، جان، عذر تقصیر به پیشگاه محمد و قرآن، ترجمه سعیدی، تهران، نشر انتشار، ۱۳۴۴ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- ربیعنیا، ابوطالب، «امی»، دائره المعارف قرآن کریم، ج۱۴. قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- رشید رضا، تفسیر المنار، مصر، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۹۰م.
- زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق قصیرعاملی، احمد، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بیتا.
- صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد(ص)، محقق محسن کوچه باغی، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، اعلمی، بیروت، چاپ دوم، ۱۳۹۳ق.
- طرابیشی، جرج، من اسلام القرآن الی اسلام الحدیث، بیروت، دارالساقی، ۲۰۱۰م.
- طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، محقق هاشم رسولی محلاتی، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، ۱۳۸۹ق.
- فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، تهران، انتشارات الصدر، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.
- قرشی، سید علیاکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، چاپ سوم، ۱۳۷۷ش.
- قرشی، سید علیاکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ ششم، ۱۳۷۱ش.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.
- «کتاب پیامبر امی اثر استاد شهید مرتضی مطهری»، سایت انتشارات صدرا، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۴ش.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.
- مطهری، مرتضی، پیامبر امی، انتشارات صدرا، ۱۳۸۱ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری، قم، انتشارات صدرا، [بیتا].
- مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۲۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- «مکتب وحی و امیبودن پیامبر»، پایگاه اطلاعرسانی کتابخانههای ایران، تاریخ بازدید: ۲۰ مرداد ۱۴۰۴ش.
- «نگار من که به مکتب نرفت...؛گفتگو با استاد مصطفی دلشاد تهرانی»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه، تاریخ انتشار: ۸ آبان ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۲۰ مرداد ۱۴۰۴ش.
پیوند به بیرون
