زکات فطره

این مقاله دربارهٔ مفهوم زکات فطره است. برای آشنایی با زکات مال، مدخل زکات را ببینید.

زَکات فِطره یا فِطریه از واجبات مالی اسلام است که در روز عید فطر پرداخت می‌شود. مقدار زکات فطره برای هر نفر، سه کیلوگرم از خوراک معمول مردم؛ مانند گندم و برنج است که معادل پولی‌ آنها را هم می‌شود پرداخت کرد.
طبق فتوای فقیهان، این زکات بر کسی واجب است که در شب عید فطر فقیر نبوده و عاقل، بالغ و هوشیار باشد. چنین شخصی باید زکات خود و نان‌خورهایش را پرداخت کند.
به‌فتوای فقیهان، موارد مصرف زکات فطره، همان موارد هشت‌گانه مصرف زکات است؛ اما برخی فقها معتقدند بنا بر احتیاط واجب، فطریه را فقط باید به فقیر شیعه داد.

معنای زکات فطره و اهمیت آن

زکات فِطره مالی است که واجب است در روز عید فطر به فقیران پرداخت شود یا صرف اموری دیگر شود. در روایات اسلامی، بر اهمیت زکات فطره تأکید شده است. برپایه این روایات، زکات فطره باعث کامل‌شدن روزه است. ابوبصیر و زراره از امام صادق(ع) نقل کرده‌اند، همان‌گونه که هر کس نماز بخواند و از روی عمد [در تشهد] صلوات بر پیامبر(ص) نفرستد نمازش باطل است؛ هر کس روزه بگیرد و عمداً زکات فطره ندهد روزه‌اش پذیرفته نمی‌شود. و چه بسا پرداخت‌نکردن آن موجب مرگ شود. از زکات فطره با عنوان فطریه و فطره نیز یاد می‌شود.

شرایط وجوب زکات فطره، جنس و مقدار آن

به‌فتوای فقیهان، زکات فطره بر کسی واجب می‌شود که بالغ و عاقل و هشیار باشد و فقیر یا برده نباشد. سیدمحمدکاظم یزدی، از فقیهان شیعه و نویسندهٔ العروة الوثقیٰ گفته است علمای مسلمان بر این مسئله اجماع دارند.
چنین شخصی باید برای خودش و کسانی که نان‌خور او محسوب می‌شوند، نفری یک «صاع» (حدود سه کیلو) گندم، جو، خرما، كشمش، برنج، ذرّت و مانند اين‌ها یا قیمتشان را به مستحقّ‌ پرداخت کند.
در خصوص این‌که کدام‌یک از اجناس فوق باید پرداخت شود، میان فقیهان، اختلاف‌نظر است؛ برخی معیار را خوراک معمول فرد و برخی خوراک معمول محل سکونت وی دانسته‌اند. به گزارش کتاب فرهنگ فقه، فتوای مشهور فقیهان، خوراک متداول مردم محل سکونت ملاک است. از میان مراجع تقلید شیعه، سید علی حسینی سیستانی و صافی گلپایگانی همین نظر را دارند؛ اما ناصر مکارم شیرازی، حسین نوری همدانی و خامنه‌ای می‌گویند می‌توان هریک از اجناس فوق را زکات داد.

زمان پرداخت فطریه

به‌فتوای مراجع‌تقلید، وقت پرداخت زکات فطره در روز عید فطر تا ظهر است؛ از این میان، آیت‌الله شبیری زنجانی کل روز را زمان پرداخت زکات فطریه دانسته است. البته اگر کسی نماز عید فطر می‌خواند، باید زکاتش را پیش از نماز پرداخت کند یا به‌فتوای برخی، آن را از اموالش جدا کند.
همچنین به گفته صاحب جواهر بنا به نظر مشهور فقیهان زمان واجب‌شدن زکات فطره، غروب روز آخر ماه رمضان است برخی فقها وجوب آن را هنگام طلوع فجر روز عید فطر دانسته‌اند. به گفته صاحب جواهر احتمال دارد منظور این افراد زمان جداسازی فطره باشد نه زمان وجوب آن. فقیهان می‌گویند زکات فطره را نمی‌توان پیش از ماه رمضان پرداخت کرد. برخی از آن‌ها همچون امام خمینی و مکارم شیرازی می‌گویند به‌احتیاط واجب، در ماه رمضان هم نباید پرداخت شود؛ اما برخی هم، ازجمله آیت‌الله سیستانی، خویی، تبریزی و شبیری زنجانی معتقدند جایز است، ولی بهتر است در طول ماه رمضان پرداخت نشود.

موارد مصرف

برخی از مراجع‌ تقلید شیعه از جمله امام خمینی، بهجت و شبیری زنجانی موارد مصرف زکات فطره را همان هشت موردِ زکات مال دانسته‌اند.
آنها عبارت‌اند از: ۱. فقیر، ۲. مسكين، ۳. مأمور جمع‌آوری زکات، ۴. كافرى كه اگر زكات به او دهند، به دين اسلام درمی‌آید يا در جنگ، به مسلمانان کمک مى‌كند، ۵. خريد و آزادكردن برده، ۶. بدهكارى كه نمى‌تواند قرضش را بدهد، ۷.کارهای عام‌المنفعهٔ دینی، مثل ساختن مسجد و پل، ۸. مسافرى كه در سفر درمانده شده است.
اما گروهی دیگر مانند آیت‌الله سیستانی، گلپایگانی، صافی گلپایگانی و مکارم شیرازی احتیاط واجب را در آن دانسته‌اند که فقط به فقرای شیعه پرداخت شود. البته گروه نخست هم احتیاط مستحب را در همین دانسته‌اند.

زکات فطره مهمان

به‌فتوای فقیهان، زکات فطرهٔ مهمانی که پیش از غروب شب عید فطر، به خانه میزبان وارد شده است و نان‌خور او به حساب می‌آید، برعهده میزبان است. البته در این‌که چه‌کسی نان‌خور به‌حساب می‌آید، اختلاف‌نظر است:
برخی همچون آیت‌الله سیستانی و بهجت، مهمانِ یک‌شبه را هم نان‌خور محسوب کرده‌اند و پرداخت زکاتشان را برعهده میزبان می‌دانند؛ اما آیت‌الله شبیری زنجانی، فاضل لنکرانی و مکارم شیرازی می‌گویند صِرف یک شب، موجب نمی‌شود کسی نان‌خور کسی شود؛ بلکه باید تصمیم داشته باشد مدتی نزد صاحب‌خانه بماند.

برخی دیگر از احکام

برخی دیگر از احکام زکات فطره، براساس کتاب‌های توضیح‌المسائل، به‌شرح زیر است:

• کسی که دیگری باید فطرۀ او را بدهد، واجب نیست فطرۀ خود را بدهد.
• اگر فطرۀ انسان بر کسی واجب باشد و او فطره را ندهد، بر خود انسان واجب نمی‌شود. البته برخی از مراجع‌تقلید گفته‌اند بنا به احتیاط واجب، خودش باید پرداخت کند.
• اگر کسی که فطرۀ او بر دیگری واجب است خودش فطره را بدهد، پرداخت زکات، از عهده کسی که فطره بر او واجب شده، ساقط نمی‌شود. بااین‌همه، برخی گفته‌اند اگر پرداخت زکات با اجازه او باشد، کفایت می‌کند.
• کسی که سید نیست نمی‌تواند به سید فطره بدهد.
• اگر کسی، زمانی که پرداخت زکات فطره واجب است، آن را پرداخت نکند و کنار هم نگذارد، احتیاط واجب آن است که بعداً، بدون این‌که نیت ادا یا قضا کند، فطره را بدهد.
• اگر فطره را کنار بگذارد، نمی‌تواند آن را برای خودش بردارد و مالی دیگر را برای فطره بگذارد.