تحلیل خمس

تحلیل خمس به معنای بخشش خمس، اجازه‌ای است که از ناحیه امامان شیعه برای پرداخت نکردن خمس به پیروانشان داده شده است. فقیهان شیعه دو رویکرد نسبت به روایات تحلیل خمس دارند؛ عده‌ای از فقها پرداخت خمس را لازم و روایات تحلیل را ناظر به زمان یا موارد خاصی دانسته‌اند و برخی دیگر بر اساس ظاهر روایت حکم به عدم وجوب پرداخت خمس کرده‌اند.

ناصر مکارم شیرازی از فقهای معاصر شیعه، معتقد است که هیچ دلیل قابل قبولی برای تحلیل خمس در دست نیست و صرفا خمس پول پرداختی برای مهریه زنان یا خرید کنیز بخشیده شده است تا مشکلی از جهت حلال‌زادگی برای شیعیان پیش نیاید. همچنین سید ابوالقاسم خویی تحلیل خمس را مختص به مالی می‌داند که خمس آن پرداخت نشده و از فرد دیگری به شخص منتقل می‌شود.

در مقابل روایات تحلیل خمس، روایاتی وجود دارد که به لزوم پرداخت خمس و راضی نبودن اهل‌بیت(ع) به استفاده از خمس اشاره دارند. این روایات به اخبار تشدید خمس معروف هستند.

تعریف و جایگاه

تحلیل یا اباحه خمس، اجازه‌ای است که در برخی روایات از سوی امامان شیعه به پیروانشان برای عدم پراخت خمس داده شده است. به گفته برخی پژوهشگران مستند این حکم صرفا احادیث رسیده از اهل‌بیت(ع) است. در کتاب وسائل الشیعه ۲۲ روایت در این‌باره از ائمه(ع) نقل شده است که دراین‌میان یک روایت نیز به نحو توقیع از امام زمان(عج) وجود دارد. بر اساس این روایات، «پاکی نطفه» و «ناعادلانه بودن گرفتن خمس از مالی که به شیعه منتقل شده و سابقا خمسش پرداخت نشده» از علل تحلیل خمس هستند.

در مقابل نظریه تحلیل، روایات تشدید خمس آمده است که مضمون آنها، تاکید بر پرداخت خمس و حلال نبودن استفاده از خمس است. به باور حر عاملی در وسائل الشیعة روایات تشدید خمس مربوط به زمانی است که دو امر زیر وجود داشته باشند: ۱.سادات نیازمندی که بر امام تامین آنها واجب بوده. ۲.حضور وکیلان امامان(ع) که این مبالغ را دریافت کنند.

دیدگاه فقیهان

فقیهان برداشت‌های متفاوتی از روایات تحلیل خمس ارائه داده‌اند که به سه دسته قابل تقسیم است.

• لزوم پرداخت خمس و تاویل احادیث تحلیل خمس: به نقل علامه حلی، ابن‌جنید معتقد است تحلیل خمس از ناحیه ائمه(ع) شرعا ممکن نیست. چرا که تحلیل هر مالی باید از ناحیه مالک آن انجام شود و این در حالی است که امام مالک خمس نیست و صرفا حق تصرف در خمس را دارد. همچنین سلار تحلیل را مختص انفال دانسته و پرداخت خمس را واجب می‌داند.
• عدم لزوم پرداخت خمس به استناد اخبار تحلیل: به باور بحرانی در کتاب حدائق در مقابل نظریه لزوم پرداخت خمس، برخی چون محمدباقر سبزواری و عبدالله بن صالح بحرانی با استناد به روایاتی که در آنها بدون هیچ قیدی، خمس برای شیعیان حلال شده است، به طور مطلق قائل به لزوم نپرداختن خمس برای شیعیان شده‌اند.
• پذیرفتن اخبار تحلیل با در نظر گرفتن قیود و شرایط خاص: عده‌ای از فقیهان تحلیل خمس را با ذکر قید و شرط خاصی پذیرفته‌اند که برخی از نظریات در این‌باره چنین است:

1. تحلیل مربوط به مناکح، مسکن و تجارت در زمان غیبت است. این قول به مشهور فقیهان مانند شیخ طوسی و شهید اول نسبت داده شده است. به گفته شهید ثانی مقصود از مناکح کنیزان آزاد شده در زمان غیبت، مبلغی که در ازای آنها پرداخت می‌شود و همچنین مهریه زنان از سود کسب و کار است. و مقصود از مساکن هزینه مسکن بدست آمده از سود کسب و کار و مقصود از متاجر مبلغی است که از فرد غیر معتقد به خمس به انسان می‌رسد.
2. بنابر برداشت برخی از پژوهشگران از عبارات ابن‌جنید، تحلیل، مختص به زمان حضور امام معصوم(ع) است. او معتقد است. هر امام می‌تواند مالی را که تحت اختیار اوست حلال کند. بنابراین حکم تحلیل خمس بعد از زمان حضور آن امام ملغی است.
3. شیخ مفید و مکارم شیرازی معتقدند تحلیل خمس با توجه به تعلیلِ پاکی ولادت، مختص به کنیزان و مهر زنان است.
4. به باور صاحب وسائل تحلیل صرفا در صورت ناتوانی پرداخت آن به امام و سادات، مجاز است.
5. تحلیل مختص به سهم امام است. این نظریه مختار صاحب مدارک، محدث بحرانی و فیض کاشانی است.
6. اختصاص تحلیل به هر مالی که خمس آن داده نشده و به شیعیان منتقل می‌شود. این قول را سید ابوالقاسم خویی اختیار کرده است.