گناهان کبیره

گناهان کبیره، به معنای گناهان بزرگ، گناهانی‌اند که در قرآن و احادیث برای انجام آنها وعده دوزخ داده شده‌ است. در شمار و نام گناهان کبیره اختلاف است و از ۷ تا بیش از ۴۰ گناه برشمرده‌اند. در آیات ۳۱ سوره نساء و ۳۷ شوری ، برخی گناهان، کبیره معرفی شده‌اند. در کتاب‌های روایی نیز فصل‌هایی به این موضوع اختصاص داده شده است.

کسی که گناه کبیره از او سر زده، اگر توبه نکند، فاسق است و بنابر فقه اسلامی اقتدا به او در نماز جائز نیست، شهادت او در دادگاه‌ها پذیرفته نمی‌شود و پس از مرگ مستحق عذاب است، مگر اینکه فضل الهی شامل حالش شود که از آن جمله شفاعت پیامبر(ص) و آل او است.

تعریف

مقالهٔ اصلی: گناه

«گناه»(به عربی: ذنب) انجام‌دادن کاری است که خداوند آن را ممنوع و حرام کرده و یا ترک کاری است که خداوند انجام‌دادن آن را واجب شمرده است. گناه شامل افعال بدنی مانند روزه‌خواری و افعال قلبی مانند شرک می‌شود. بِزِه، نافرمانی و تبهکاری واژگان فارسی و اثم، ذنب، معصیت، خطیئه، سیئه، زَلّه، حوب، و جُناح واژگان عربی ِ دال بر معنای گناه‌اند.

تعیین اینکه چه چیزی گناه است و چه چیزی ثواب از راه قرآن و روایات مقدور است، زیرا در بسیاری از موارد، گناه‌بودن کاری برای عقل قابل تشخیص نیست و خداوند به اقتضای علم و حکمت خود، از طریق وحی و دین، آنها را برای سلامت و سعادت انسان بیان کرده است.

اقسام گناه

گناهان دو گونه‌اند: گناهان کبیره (بزرگ) و گناهان صغیره (کوچک).

این تقسیم‌بندی از قرآن و روایات سرچشمه گرفته است؛ در آیه ۳۱ سوره نساء آمده است: اِنْ تَجْتَنِبُوا کَباِئَر ماتُنْهَؤنَ عَنْهُ نُکَفرِّعَنْکُمْ سَیئاتِکُم (ترجمه:اگر از گناهان کبیره‌ای که از آن نهی شده اید، اجتناب کنید، گناهان کوچک شما را می‌پوشانیم وشما را در جایگاه خوبی وارد می‌سازیم)^{[نساء–۳۱]} و در آیه ۳۷ سوره شوری درباره بهشتیان آمده است: نعمتهای آخرت، جاودانه است برای آنانکه از گناهان بزرگ و کارهای زشت پرهیز می‌کنند.

روایات متعددی از ائمّه علیهم السلام به ما رسیده که بیانگر تقسیم گناهان به کبیره و صغیره است، و در کتاب اصول کافی، فصلی تحت عنوان باب الکبائر به این موضوع اختصاص یافته که ۲۴ حدیث دارد.

در روایت اوّل و دوّم این باب، تصریح شده که گناهان کبیره، گناهانی را گویند که خداوند، دوزخ و آتش جهنم را بر آنها مقرر نموده است. در بعضی از این روایات (روایت سوم و هشتم)، هفت گناه به عنوان گناه کبیره، و در برخی از روایات (روایت ۲۴) نوزده گناه به عنوان گناهان کبیره، شمرده شده است.

فهرست گناهان کبیره

روایات برخی به ۷، برخی به ۱۹ و برخی به ۳۱ گناه کبیره اشاره کرده‌اند. برخی عالمان اخلاق گناهان کبیره را ۷ و برخی ۱۰ و برخی ۲۰ و بعضی ۳۴ و بعضی ۴۰ و برخی بیشتر ذکر کرده‌اند. از مجموع این کلمات برداشت می‌شود آنچه ذکر شده، به عنوان نمونه‌ها و مصادیقی از گناهان کبیره است:

شرک به خدا ناامیدی از رحمت خدا ایمنی از مکر (عذاب و مهلت) خدا عقوق (و آزار) والدین کشتن انسانِ بی‌گناه خوردن مال یتیم فرار از جبهه جهاد ربا سحر و جادو زنا لواط تفخیذ استمنا قذف دروغ دروغ بستن به خدا، پیامبر یا ائمه تهمت غیبت نپرداختن زکات واجب شراب خواری ترک نماز پیمان شکنی قطع رحم دزدی کتمان شهادت شهادت به ناحق دادن قمار خوردن گوشت سگ، خوک یا حیواناتی که ذبح شرعی نشده‌اند کم فروشی مهاجرت به مکانی که در آن جا انجام وظایف دینی امکان‌پذیر نیست ظالم را در ظلمش کمک کردن به کمک و پشتیبانی ظالم اعتماد داشتن نپرداختن حق الناس اسراف و تبذیر خیانت در امانت سخن چینی سرگرمی به لهو و لعب سبک شمردن حج و بی‌اعتنائی به آن اصرار بر گناهان کوچک حسد

از این میان، شرک به خدا و انکار آنچه را که خداوند دستور داده، و دشمنی با اولیاء خدا، از بزرگترین گناهان کبیره هستند.

موارد تبدیل گناه صغیره به کبیره

از آیات و روایات استفاده می‌شود که در چند مورد، گناه صغیره تبدیل به گناه کبیره می‌شود:

۱- اصرار بر صغیره: تکرار گناه صغیره، آن را تبدیل به گناه کبیره می‌کند. قرآن دربارۀ پرهیزکاران می‌فرماید: آنان آگاهانه بر گناهانشان، اصرار نورزند. امام باقر علیه‌السلام در شرح این آیه فرمود: اصرار، عبارت از این است که کسی گناهی کند و از خدا آمرزش نخواهد و در فکر توبه نباشد.

۲- کوچک شمردن گناه: امام حسن عسکری(ع) فرمود: از گناهان نابخشودنی این است که انسان بگوید کاش مرا به غیر از این گناه مجازات نکنند؛ یعنی آن گناهِ مورد اشاره را کوچک بشمرد. امیرمؤمنان علی(علیه‌السلام) می‌فرماید: بدترین گناهان، آن است که صاحبش آن را کوچک بشمرد.

۳- اظهار خوشحالی هنگام گناه: لذت بردن از گناه و شادمانی هنگام انجام گناه، از اموری است که گناه را بزرگ می‌کند و موجب کیفر بیشتر می‌شود. امام علی(ع) فرمود: کسی که از انجام گناه، لذت ببرد خداوند ذلّت را به جای آن لذّت به او می‌چشاند. و امام سجاد(ع) فرمود: از شاد شدن هنگام گناه بپرهیز، که این شادی بزرگتر از انجام خود گناه است.

۴- مغرور شدن به مُهلت الهی: از اموری که گناه کوچک را به گناه بزرگ تبدیل می‌کند، آن است که گنهکار مهلت خدا و مجازات نشدن سریع را دلیل رضایت خدا بداند و یا خود را محبوب او بداند.

۵- انجام علنی گناه: آشکار نمودن گناه نیز، گناه صغیره را تبدیل به گناه کبیره می‌کند.

۶- گناه شخصیت‌ها: گناه آنان که در جامعه، دارای موقعیت خاص هستند با گناه دیگران یکسان نیست و چه بسا گناه صغیره آنها، حکم گناه کبیره را داشته باشد، زیرا گناه آنها دارای دو بُعد است: بعد فردی و بعد اجتماعی. گناه شخصیت‌ها و بزرگان از نظر بعد اجتماعی می‌تواند زمینۀ انحراف جامعه و سستی دین مردم شود. امام صادق(ع) در ضمن گفتاری فرمود: هفتاد گناه از جاهل، بخشیده می‌شود قبل از آنکه یک گناه از عالم، بخشیده گردد. رسول اکرم(ص) نیز فرمود: عوام امت من اصلاح نمی‌شوند مگر با اصلاح خواص امت من. شخصی پرسید: خواص امت چه کسانی هستند؟ فرمود: خواص امت من چهار دسته‌اند: ۱-زمامداران ۲-دانشمندان ۳-عابدان ۴-تاجران.

توبه از کبائر

توبه از گناهان کبیره مانند سایر گناهان است و چگونگی آن در گناهان مختلف با هم فرق دارد. برخی گناهان تنها حق الله هستند مانند زنا، و برخی هم جنبه حق الله دارند و هم حق الناس، مانند دزدی. نحوه توبه از گناهانی که حق الله هستند ندامت و پشیمانی واقعی و عزم بر ترک دائمی و عدم بازگشت به آن است و در مواردی که امکان تدارک آن باشد (مثل قضاء نماز‌هایی که نخوانده و روزه‌هایی که نگرفته و...) آن عمل واجب را قضاء نماید. اما در مورد گناهانی که حق الناس هستند علاوه بر ندامت و پشیمانی باید حق مردم را ادا کند مگر اینکه صاحب حق او را حلال کند و از حق خود بگذرد.

چنانچه فردی بدون توبه و جبران گناه از دنیا رود و مشکلات و سختی‌های دنیا باعث آمرزش حق الله او نشده باشد استحقاق عذاب دارد و چنانچه فضل الهی شامل حال او نشود مجازات گناهش را خواهد دید. از جمله موارد فضل الهی، شفاعت اولیاء خداست. در حدیثی پیامبر(ص) فرمود: شفاعتم را برای صاحبان گناهان کبیره از امتم ذخیره کرده‌ام، اما نیکوکاران (یعنی ترک‌کنندگان کبائر)، برایشان مواخذه نیست.

مرتکب کبیره: کافر یا فاسق؟

خوارج کسی که گناه کبیره انجام دهد را کافر می‌دانستند. معتزله از اهل سنت انجام کبیره را باعث خروج از ایمان می‌دانستند ولی او را کافر ندانسته و فاسق می‌نامیدند. به اعتقاد اشاعره اگر کسی گناه کبیره مرتکب شود، نمی‌توان او را مؤمن ندانست اصولا تعین تکلیف برای چنین مواردی از عهده انسان خارج است و باید آن را به خدا واگذار کرد. در نظر شیعه چنانچه فرد مؤمنی این کار را انجام دهد مؤمن فاسق خواهد بود و اصل ایمان او از بین نمی‌رود.

آثار فقهی گناهان کبیره

با ارتکاب حتی یک گناه کبیره شخص فاسق حساب شده و احکام فقهی عدالت در مورد او دیگر جاری نیست: در نماز نمی‌شود به او اقتدا کرد، شهادت او پذیرفته نیست، مگر اینکه توبه کرده و گناه خود را جبران کند و این توبه برای دیگران به اثبات برسد.

بعضی گناهان کبیره مانند زنا، قذف، شراب خواری،... دارای حد شرعی و بقیه دارای تعزیر هستند.

مطالعه بیشتر

• گناه شناسی، محسن قرائتی، انتشارات درسهایی از قرآن
• کیفر گناه و آثار و عواقب خطرناک آن، سید هاشم رسولی محلاتی، بوستان کتاب
• گناهان کبیره،سید عبدالحسین دستغیب، دفتر انتشارات اسلامی