حسینعلی منتظری

حسینعلی منتظری

مرجع تقلید
اطلاعات فردی
تاریخ تولد	سال ۱۳۰۱ش
زادگاه	نجف‌آباد اصفهان
تاریخ وفات	۲۹ آذر سال ۱۳۸۸ش
محل دفن	حرم حضرت معصومه(س)
شهر وفات	قم
اطلاعات علمی
استادان	سیدمحمد محقق داماد • آیت‌الله بهاءالدینی • علامه طباطبایی • آیت‌الله بروجردی • امام خمینی
تألیفات	دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة ‌الاسلامیه • سفیر حق و صفیر وحی و ...
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
سیاسی	عضو شورای انقلاب اسلامی ایران • رئیس مجلس خبرگان قانون اساسی • مدرس حوزه علمیه قم • قائم‌مقام رهبری جمهوری اسلامی ایران از ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۸ش
اجتماعی	تأسیس دانشگاه امام صادق(ع) • تعیین قضات شرع و ائمه جمعه
وبگاه رسمی	https://amontazeri.com

حسینعلی منتظری (۱۳۰۱-۱۳۸۸ش) از مراجع تقلید شیعه، عضو شورای انقلاب اسلامی ایران، رئیس مجلس خبرگان قانون اساسی، مدرس حوزه علمیه قم و قائم‌مقام رهبری جمهوری اسلامی ایران از ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۸ش بود. او در فروردین سال ۱۳۶۸ش از قائم‌مقام رهبری عزل شد.

منتظری نزد آیت‌الله بروجردی و امام خمینی درس خوانده است. او پیش از انقلاب در مبارزات علیه حکومت پهلوی، بارها زندانی و تبعید شد. پیشنهاد نامگذاری هفته وحدت، تأسیس شورای مدیریت حوزه علمیه قم، تأسیس دانشگاه امام صادق(ع)، تعیین قضات شرع و ائمه جمعه، از فعالیت‌های او بوده است.

منتظری تألیفاتی دارد ازجمله آنها کتاب دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة است که حاصل درس‌های او در تبیین نظریه ولایت فقیه است.

زندگی‌نامه و تحصیلات

حسینعلی منتظری در سال ۱۳۰۱ش (۱۳۴۰ق/۱۹۲۲م) در نجف‌آباد اصفهان متولد شد. پدرش حاج‌علی، کشاورز بود که در کنار کار روزانه‌اش نماز جماعت می‌خواند و سخنرانی می‌کرد. منتظری از هفت‌سالگی یادگیری ادبیات فارسی و صرف و نحو را آغاز کرد.

بخشی از شرح لمعه و بخشی از رسائل و مکاسب را نزد محمدحسن عالم خواند. قسمتی از رسائل را از سیدمهدی حجازی آموخت. با رحیم ارباب قسمتی از منظومه منطق را خواند و در درس نهج‌البلاغه میرزا علی‌آقا شیرازی شرکت می‌کرد. هیأت، فارسی و تشریح الافلاک شیخ بهایی در علم هیأت را از مجدالعلماء آموخت.

مهاجرت به قم

منتظری به همراه مرتضی مطهری

منتظری در سال ۱۳۲۰ش در ۱۹ سالگی به قم مهاجرت کرد، او در درس سید محمد محقق داماد با مرتضی مطهری آشنا شد و با یکدیگر هم‌حجره و هم‌بحث و هم‌درس شدند. قسمت‌هایی از کتاب مکاسب را در درس عبدالرزاق قایینی شرکت کرد و نزد آیت‌الله بهاءالدینی قسمتی از رسائل را خواند. سطح کفایه و قسمتی از مکاسب را در کلاس درس سید محمد محقق داماد شرکت کرد. منظومه حکمت، کتاب اسفار و بخشی از کفایه را نزد امام خمینی خواند. همچنین در دروس اخلاق او شرکت کرد.

به مدت ده سال در درس علامه طباطبایی شرکت کرد. قسمتی از منظومه حکمت را با جواد فریدنی و کتاب شوارق را با سید احمد خوانساری خواند. ده ماه در درس اصول سید محمد حجت کوه‌کمری و چند سال هم در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله بروجردی شرکت کرد.

وی همچنین در سال ۱۳۲۳ش از افراد استقبال‌کننده از آیت‌الله بروجردی هنگام ورود به قم بود.

درگذشت

منتظری در ۲۹ آذر سال ۱۳۸۸ش در قم درگذشت و پس از تشییع، در حرم حضرت معصومه(س) دفن شد.

تدریس مباحث حکومت اسلامی و ولایت فقیه

تصویر کتاب دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه اثر حسینعلی منتظری

منتظری تدریس خارج فقه در حوزه علمیه قم را از شهریور ۱۳۵۹ش شروع کرد. او از سال ۱۳۶۴ش بحث حکومت اسلامی را آغاز کرد که بیشتر از چهار سال ادامه داشت. حاصل این تدریس، کتاب چهار جلدی «دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدوله‌الاسلامیه» بود که بین سال‌های ۱۳۶۶ تا ۱۳۷۰ش منتشر شد.

منتظری در مجلس خبرگان قانون اساسی تأکید ویژه‌ای بر گنجاندن ولایت فقیه در قانون اساسی داشت. او در برخی از آثار خود از نظریه «ولایت انتخابی عامه فقیه» دفاع کرده است. او در کتاب انتقاد از خود می‌گوید: در آن زمان بر نظریه انتصابی بودن نظر داشت اما بعدها به نظریه انتخاب رسیده است از این‌رو گفته است مردم می‌توانند با توجه به شرایط زمانی، اختیارات کمتر یا بیشتری را به فقیه واگذار کنند.

امام خمینی احتیاط‌های فقهی را به او ارجاع می‌داد از جمله آنها می‌توان جریمۀ مالی به عنوان تعزیر، حد و مرز موسیقی و غنا، و احتیاطات موجود در فقه فتوایی خود را نام برد. از اوایل پائیز ۱۳۶۱ش امامان جمعه‌ و جماعات برخی از شهرهای ایران خواستار انتشار آرای فقهی و رساله‌ عملیه‌ او جهت ارجاع احتیاطات واجب امام خمینی به او شدند. توضیح المسائل آقای منتظری در اوایل سال ۱۳۶۳ش منتشر شد. روش فقه او تطبیقی یا مقارن بود او در هنگام بررسی مسائل فقهی، روایات و فتاوای اهل‌سنت را نیز ملاحظه می‌کرد. در روش فقهی او توجه به شرایط صدور روایات و شرایط اجتماعی و ذهنی راویان احادیث مهم است.

آثار

منتظری در فقه، اصول و معارف اسلامی تألیفاتی دارد. برخی از آنها حاصل تدریس او و برخی نیز توسط او نگارش شده است. شرح خطبه حضرت فاطمه زهرا(س)، اسلام دین فطرت، موعود ادیان، مجازات‌های اسلامی و حقوق بشر، حکومت دینی و حقوق انسان و مبانی نظری نبوت، نهایة الاصول تقریر درس اصول آیت‌الله بروجردی، البدرالزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر تقریر درس فقه آیت‌الله بروجردی، کتاب الزکاه، کتاب الخمس و الانفال، محاضرات فی الاصول، کتاب الصلاه، کتاب الصوم و رساله توضیح المسایل.

سفیر حق و صفیر وحی

کتاب «سفیر حق و صفیر وحی» گفتگو و پاسخ منتظری به نظریه عبدالکریم سروش است. سروش درباره کیفیت وحی معتقد بود که مضمون و معنای وحی از سوی وحی بر جان پیامبر(ص) نشسته است اما کلمات و قالب‌ها بر اساس انتخاب پیامبر(ص) است. منتظری با نقد نظریه سروش، استدلال می‌کند که به اجماع اهل اسلام معنا و الفاظ قرآن از سوی مبدإ غیبی وحی بوده است.

رساله حقوق

رساله حقوق کتابی است برگرفته از رساله حقوق امام سجاد(ع)، در این کتاب مباحث حقوق بشر طرح و بررسی شده است این کتاب در ۱۳۴ صفحه در سال ۱۳۸۳ش منتشر شده است.

تدریس نهج البلاغه

منتظری از آغاز انقلاب اسلامی درس‌هایی از نهج البلاغه را برای عموم مردم تدریس می‌کرد. در سال‌های نخست انقلاب، این درس‌ها از رادیو و تلویزیون ایران پخش و قسمت‌هایی از آن توسط نهادها به صورت کتاب منتشر شد. مؤسسه روزنامه اطلاعات بخشی از این درس‌ها را با عنوان شرح خطبه قاصعه انتشار داد. متن پیاده شده این‌درس‌ها در ۱۲ جلد چاپ شده است.

فعالیت‌های سیاسی

پیش از انقلاب

امام خمینی و منتظری (تهران _ مدرسه علوی _ اواخر سال ۱۳۵۷ش)

منتظری از مبارزان علیه حکومت پهلوی بود. وی از سال ۱۳۴۰ش و بعد از درگذشت آیت‌الله بروجردی، معتقد به اعلمیت امام خمینی برای مرجعیت بود و در مبارزات علیه پهلوی از یاران اصلی امام خمینی محسوب می‌شد و از سال ۱۳۴۲ش تا ۱۳۵۷ش چند بار زندانی و تبعید شد. بخشی از فعالیت‌های او عباتند از:

• منتظری از مؤسسان تشکلی بود که با حضور مدرسان حوزه علمیه، فعالیت‌های مذهبی-سیاسی انجام می‌دادند و از حامیان اصلی نهضت امام خمینی بودند. این تشکل بعدها به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم مشهور شد.

• بعد از بازداشت امام خمینی در قیام ۱۵ خرداد، تلگرامی مبنی بر حمایت از امام خمینی با عنوان مرجعیت، تنظیم و به امضای علما رساند و همین مسأله باعث دستگیری چند روزه منتظری شد.

منتظری بعد از درگذشت سید محمود طالقانی، امام جمعه تهران شد.

• عید نوروز سال ۱۳۴۵ش، پس از دستگیری محمد منتظری به دلیل پخش اعلامیه، ساواک پدرش را نیز بازداشت کرده و هفت ماه زندانی شد.

• در سال ۱۳۴۶ش جهت زیارت عتبات عالیات و ملاقات با امام خمینی راهی عراق شد، اما هنگام بازگشت از عراق دستگیر و روانه زندان گردید، که پس از حدود پنج ماه به مسجدسلیمان تبعید شد.

• در سال ۱۳۴۷ش و به‌دنبال سخنرانی در خطبه‌های نمازجمعه نجف‌آباد دستگیر و به سه سال زندان و در دادگاه تجدیدنظر به یک سال و نیم زندان محکوم شد و به زندان قصر انتقال داده شد.

• در سال ۱۳۴۹ش، منتظری دستگیر و به نجف‌آباد تبعید شد. در سال ۱۳۵۲ش او به سه سال تبعید در طبس محکوم شد. در اواسط سال ۱۳۵۳ش حکومت پهلوی به تبعید مجدد وی تصمیم گرفت و او را از طبس به خلخال و بعد از مدتی به سقز منتقل کرد.

• در تیر ۱۳۵۴ش از تبعیدگاه سقز به زندانی در تهران منتقل کردند و به ده سال زندان محکوم شد. اما پس از گذراندن حدود سه سال و نیم از دوران محکومیت به همراه سید محمود طالقانی در ۸ آبان ۱۳۵۷ش از زندان آزاد شد.

پس از انقلاب

با تشکیل شورای انقلاب در دی ۱۳۵۷ش، منتظری به عضویت این شورا درآمد و در انتخابات خبرگان قانون اساسی، به‌عنوان یکی از نمایندگان تهران انتخاب شد و به ریاست مجلس خبرگان برگزیده شد. بعد از درگذشت سید محمود طالقانی، امام خمینی در ۲۱ شهریور ۱۳۵۸ش، منتطری را به امامت جمعه تهران منصوب کرد و تا دی ۱۳۵۸ش (بازگشتش به قم) این منصب را بر عهده داشت.

منتظری با موافقت امام خمینی شورای مدیریت حوزه علمیه قم را تأسیس کرد. همچنین مجمع نمایندگان طلاب حوزه با پیام امام و با پیگیری‌های او تشکیل شد. تاسیس مرکز جهانی علوم اسلامی ویژه طلاب غیرایرانی، تاسیس مدارس علمیه رسول اکرم(ص)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و بعثت، تأسیس مدرسه عالی تخصصی فقه، تأسیس مدارس علمیه در خارج کشور و بازسازی و گسترش مدرسه دارالشفاء قم از اقدامات منتظری در حوزه‌های علمیه بود.

قائم‌مقام رهبری

منتظری، در ۲۵ تیر سال ۱۳۶۴ش از سوی نمایندگان مجلس خبرگان رهبری به‌عنوان قائم‌مقام رهبری انتخاب شد. برخی معتقدند این انتخاب بدون مشورت با امام خمینی صورت گرفت. در آن زمان مسؤلیتی با این عنوان در قانون اساسی وجود نداشت.

منتظری در این دوران برای انجمن اسلامی دانشجویان خارج کشور نماینده تعیین کرد، هیأت‌هایی به کشورهای مختلف جهت معرفی اهداف انقلاب اسلامی ایران اعزام کرد. ائمه جمعه برخی از شهرها، قضات‌ قوه‌ قضائیه‌، نمایندگانی برای دانشگاه‌ها تعیین و به‌مناسبت اعیاد گروهی از زندانیان‌ را عفو می‌کرد. دانشگاه امام الصادق(ع) با همراهی او شکل گرفت، طلاب و مبلغان را جهت تدریس معارف اسلامی به دانشگاه‌ها اعزام کرد، ستاد مرکزی جهت تقسیم اراضی زیر نظر او شکل گرفت، دادگاه عالی انقلاب در قم با نظارت او تشکیل شد.

به پیشنهاد او از ۱۲ تا ۱۷ ربیع‌الاول به هفته وحدت و روز نیمه شعبان به عنوان روز جهانی مستضعفین نامگذاری شد.

عزل از قائم‌مقامی

نامه امام خمینی به منتظری

امام خمینی در فروردین ۱۳۶۸ش در نامه‌ای به منتظری، او را فاقد صلاحیت و مشروعیت رهبری نظام جمهوری اسلامی دانست و دلیل آن را سپردن نظام به دست لیبرال‌ها و از طریق آنان به منافقین عنوان کرد. امام در این نامه سوگند یاد کرد که از همان ابتدا با قائم‌مقامی منتظری مخالف بوده است اما رأی نمایندگان مجلس خبرگان را پذیرفته است. منتظری در پاسخ به این نامه، در نامه‌ای به امام از عدم آمادگی خود برای قائم‌مقامی سخن گفت که مورد موافقت امام خمینی قرار گرفت.

یک سال پس از انتخاب به قائم‌مقام رهبری، منتظری به دستگیری سید مهدی هاشمی برادر داماد خود و همچنین به اعدام برخی از زندانیان سیاسی که اکثراً از منافقین بودند اعتراض کرد. در تابستان سال ۱۳۶۷ش نامه‌نگاری‌های او با امام خمینی و برخی سخنرانی‌های انتقادی او موجب اختلافات منتظری و امام خمینی و سران جمهوری اسلامی ایران شد. برخی از این اختلافات و تفاوت نگاه‌ها در کتاب خاطرات آیت‌الله منتظری، خاطرات محمد محمدی ری‌شهری و رنجنامه سید احمد خمینی آمده است.

ری‌شهری درباره دستگیری سید مهدی هاشمی و عدم همکاری منتظری گفته است: «ما برای این که با پشتوانه قوی جلو برویم، موضوع را با امام در میان گذاشتیم و از ایشان سؤال کردیم که آیا اجازه می‌دهید اقدامات لازم را انجام دهیم یا خیر. امام فرمودند: جلو بروید و ببینید ماجرا چیست. ما تصور می‌کردیم آقای منتظری در این موضوع با ما همراه شوند و در جهت رسیدگی به اقدامات غیرقانونی این افراد با ما همکاری داشته باشند...، اما وقتی این موضوع را با ایشان مطرح کردیم، دیدم آقای منتظری خیلی عادی برخورد می‌کنند و به نوعی کار‌های این افراد را توجیه می‌کند. ایشان گفتند مدارک را به من بدهید. مدارک را به ایشان دادیم و بعد‌ها متوجه شدیم آقای منتظری مدارک را به سید مهدی هاشمی تحویل داده تا از جریان پرونده‌ها باخبر باشد.»

به‌دنبال عزل منتظری، نام و عکس‌های او از کتب درسی، ادارات دولتی و معابر عمومی جمع شد. در ۲۳ آبان سال ۱۳۷۶ش منتظری در سخنرانی ۱۳ رجب، بر محدود بودن قدرت رهبری تأکید کرد و به عملکرد برخی از نهادهای نظام اعتراض نمود که با تجمعات و اعتراضات برخی از علمای حوزه علمیه قم مواجه شد.