فحشا
فَحشا هرگونه رفتار یا سخنی است که زشتی آن بسیار بزرگ و از گناهان کبیره باشد. تطبیق فحشا بر عمل زنا نیز به دلیل زشتی بسیار زیاد آن است. واژه فحشا و مشتقات آن ۲۲ بار در قرآن به کار رفته که گاهی به نوع دعوت شیطان و گاهی درباره احکام فقهی آن است؛ همچنین در قرآن درباره چگونگی رهایی از فحشا توصیه‌هایی شده است.
پژوهشگران دینی و اجتماعی، خودداری از انفاق و گسترش فقر، کسب منفعت و تبعیت از شیطان را به عنوان مهمترین عوامل رواج فحشا در جامعه برشمرده‌اند. در مقابل، برای کاهش فحشا و اثرات آن در جامعه راهکارهایی پیشنهاد شده است؛ از جمله پرداخت واجبات مالی دینی و انفاق مال جهت کاهش سطح فقر در جامعه، آموزش فکری و فرهنگی و انجام عبادات به‌ویژه نماز.
در متون دینی به‌ویژه در قرآن، احکامی در ارتباط با فحشا و مرتکبان آن صادر شده است. حرمت نسبت دادن فحشا به مردم، حرمت اشاعه فحشا و لزوم شهادت چهار شاهد بر ارتکاب گناه زنا به عنوان مهمترین مصداق فحشا، از جمله این احکام است.
تعریف و جایگاه
فحشا را به معنای هرگونه سخن یا کاری دانسته‌اند که زشتی آن بسیار بزرگ و آشکار باشد[۱] یا بدی آن از حد بگذرد.[۲] مفسران نیز فحشا را به معانی مختلفی چون گناهی که حد برای آن مشخص شده،[۳] زشت‌ترین نوع گناه،[۴] گناه آشکار و یا گناهان کبیره دانسته‌اند.[۵] به گفته پژوهشگران یکسان دانستن واژه فحشا با گناه زنا تصوری نادرست است؛ زیرا فحشا به معنای تجاوز از حد و اندازه است؛[۶] به همین دلیل، یا شامل همه انواع گناه می‌شود[۷] و یا فقط شامل گناهان و اعمالی می‌شود که زشتی‌شان بزرگ است.[۸] گناه زنا نیز چون قبح آن خیلی بزرگ است، به عنوان آشکارترین مصداق فحشا نام برده شده[۹] و به زناکار فاحشه می‌گویند.[۱۰]
بر اساس آنچه در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی آمده، مشتقات واژه فحشا ۲۲ بار در قرآن به کار رفته که گاه به نوع دعوت شیطان اشاره دارد و گاه درباره احکام فقهی مرتکبین فحشا است. همچنین راه‌های توبه و زمینه‌های رهایی از فحشا در قرآن ذکر شده و بر این نکته تأکید شده که خدا به فحشا امر نمی‌کند و اشاعه‌کنندگان آن را به عذاب سختی وعده می‌دهد.[۱۱] در داستان‌های قرآنی نیز به داستان‌هایی درباره رواج فحشا در میان اقوامی چون قوم یهود در داستان بلعم باعورا اشاره شده که عده زیادی از آنان را به نابودی و هلاکت کشاند.[۱۲]
زمینه‌های گسترش
عواملی چون گسترش فقر و کسب منفعت از فحشا به عنوان زمینه‌ها و عوامل گسترش فحشا معرفی شده‌اند.
خودداری از انفاق مال و گسترش فقر
به باور پژوهشگران اجتماعی، فقر از جمله عوامل زمینه‌ساز بروز انحرافات اجتماعی و اخلاقی و فحشا است؛[۱۳] البته به گفته آنها رابطه مستقیمی بین این دو پدیده وجود ندارد؛ ولی بین آنها هم‌بستگی وجود دارد.[۱۴] در متون دینی نیز گسترش فقر در اثر خودداری از انفاق مال را باعث رواج فحشا در جامعه دانسته‌اند.[۱۵] به گفته مفسران ذیل آیه ۲۶۸ سوره بقره، شیطان با ترساندن انسان‌ها از گرفتار شدن به فقر، آنها را از انفاق بازمی‌دارد و این بازداشتن از انفاق باعث رسوخ ملکه بُخل در انسان‌ها شده و به تدریج واجبات مالی را نیز پرداخت نمی‌کند.[۱۶] علامه طباطبایی عدم پرداخت واجبات مالی مانند زکات را عامل فقرِ مستمندان و به دنبال آن ترس از هلاکت و باعث رواج جنایت و فحشا می‌داند.[۱۷] البته برخی مفسران مانند مغنیه و مکارم شیرازی بر این باورند که فحشا در آیه ۲۶۸ سوره بقره، همان صفت ناپسند بخل و خساست است که باعث ترک طاعت خدا و کسب مال از طریق نامشروع می‌شود.[۱۸]
کسب منفعت
محمدجواد مغنیه یکی از عوامل اصلی گسترش فحشا را کسب درآمد از آن می‌داند. به گفته او، علت اصلی مخالفت یهودیان مدینه با پیامبر اسلام(ص) و همراهی آنان با مشرکان در توطئه علیه اسلام، در خطر افتادن تجارت و کسب سود آنها از فروش شراب، رباخواری، مراکز فحشا و چراگاه‌های پرورش خوک بود.[۱۹]
راهکارهای پیشگیری
راهکارهای برخورد با فحشا و گناهان و جلوگیری از رواج آن در جامعه هم در متون دینی به آن پرداخته شده و هم پژوهشگران اجتماعی و فرهنگی به دنبال راهکار برای آن بوده‌اند. این راهکارها گاه جنبه سلبی داشته مانند بی‌اثر کردن زمینه‌های بروز فحشا و گاه جنبه ایجابی داشته مانند ارائه توصیه‌های اخلاقی و دینی.
کاهش فقر
کاهش فقر از راهکارهای مهم برای مقابله با فحشا معرفی شده است.[۲۰] تحسین تلاش برای کسب روزی حلال در روایات، پرداخت واجبات مالی مانند زکات و خمس و انفاق از جمله این راهکارها دانسته شده است.[۲۱]
آموزش فکری و فرهنگی
مکارم شیرازی در تفسیر نمونه ذیل آیه ۵۸ سوره نور می‌گوید برای از بین بردن زمینه‌های مفاسد اجتماعی چون فحشا و فساد جنسی، تنها توسل به اجرای حدود و تازیانه زدن منحرفان کافی نیست؛ بلکه به مجموعه‌ای از امور از جمله آموزش فکری و فرهنگی، آمیخته به آداب اخلاقی و عاطفی و همچنین آموزش‌های صحیح اسلامی و ایجاد محیط اجتماعی سالم قبل از اجرای حدود نیاز است. او لزوم اذن گرفتن دیگران مانند فرزندان و خدمت‌گزاران برای ورود به خلوت‌گاه زن و شوهر را از جمله این آموزش‌ها ذکر می‌کند که در آیه استیذان بدان اشاره شده است. به گفته او اگرچه سوره نور درباره برخورد با فحشاء، با مجازات تازیانه برای مردان و زنان زناکار شروع کرده، ولی در کنار آن به مسائل دیگر مانند فراهم آوردن وسائل ازدواج سالم، رعایت حجاب اسلامی، نهی از چشم‌چرانی و تحریم متهم ساختن افراد به آلودگی ناموسی پراخته است.[۲۲]
پرداختن به امور عبادی به‌ویژه نماز
بر پایه آموزه‌های قرآن و روایات، انجام عبادت خدا به‌ویژه خواندن نماز به عنوان مهمترین عامل تقرب به خدا، می‌تواند خاصیت بازدارندگی از فحشا و منکر داشته باشد.[۲۳] به گفته برخی پژوهشگران دینی ذیل آیه ۴۵ سوره عنکبوت، حقیقت نماز با فحشا در تضاد است و به طور طبیعی اگر نمازگزار به حقیقت نماز دست پیدا کند، از فحشا و منکر بازداشته می‌شود.[۲۴]
احکام فقهی
در متون دینی به‌ویژه در قرآن، احکامی در ارتباط با فحشا و مرتکبان آن صادر شده است. البته این احکام بیشتر ناظر بر گناه زنا به عنوان مهمترین مصداق فحشا صادر شده است. لزوم شهادت چهار شاهد بر ارتکاب گناه زنا، آزار دادن مرتکبان زنا و فحشا، تهمت زنا از بزرگ‌ترین گناهان، حرمت اشاعه فحشا، عدم جواز اجبار کنیزان پاکدامن به فحشا و حرمت نسبت دادن فحشا به مردم از جمله این احکام است.
راه اثبات فحشا و جزای آن
در چند آیه قرآن از جمله آیه ۱۵ سوره نساء و آیه ۴ سوره نور، راه اثبات فحشا را به شهادت چهار نفر از مؤمنان دانسته است؛ که به گفته فقها باید عادل باشند.[۲۵] در ادامه این آیات، به مسئله کیفر مرتکبان فحشا پرداخته شده است.[۲۶]
حرمت نسبت دادن فحشا به مردم
نسبت فحشا دادن به مردم و بی‌آبرو کردن آنها، در آیاتی از سوره نور به شدت نهی شده و گناهی بزرگ معرفی و مجازات سنگینی برای اتهام واردکنندگان تعیین شده است.[۲۷] این نهی شدید و تعیین مجازات برای اتهام فحشا را به دلیل پیامدهای ناگواری می‌دانند که برای زندگی خانوادگی و اجتماعی افراد در پی دارد.[۲۸] همچنین با اینکه در جُرم‌هایی مانند قتل دو شاهد کافی است، به دلیل اهمیت حفظ آبروی افراد در جامعه، برای اثبات عمل فحشا، وجود چهار شاهد را لازم دانسته‌اند.[۲۹]
حرمت اشاعه فحشا
اشاعه فحشا را هرگونه گفتار و کرداری دانسته‌اند که موجب ترویج و یا کمک به انتشار گناهان کبیره در بین مؤمنان شود.[۳۰] در آیه ۱۹ سوره نور نه تنها برای اشاعه کنندگان فحشا، حتی کسانی که در دل این عمل را دوست دارند، ولو اینکه اقدامی نکرده‌اند، وعده عذاب دردناک در دنیا و آخرت داده است.[۳۱] در روایات، اشاعه کننده فحشاء همچون انجام دهنده آن معرفی شده است.[۳۲]
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات، ۱۴۰۴ق، ص۳۷۳-۳۷۴.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۴۶۰.
- ↑ مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۵۹.
- ↑ معینی، «فاحشه/فحشاء/فواحش»، ص۱۵۳۱.
- ↑ جوهری، الصحاح، ذیل واژه.
- ↑ سیدکریمی، «معناشناسی واژه فحشا از منظر تفاسیر»، ص۹۶-۹۷.
- ↑ قمی، فرهنگ واژگان قرآن کریم، ذیل واژه.
- ↑ مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۵۴۵.
- ↑ سیدکریمی، «معناشناسی واژه فحشا از منظر تفاسیر»، ص۹۷.
- ↑ معینی، «فاحشه/فحشاء/فواحش»، ص۱۵۳۱-۱۵۳۲.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۹، ص۸۵؛ اسدی و صفری، «بلعم باعورا»، ج۶، ص۶۰.
- ↑ شفق، «ارتباط فقر با انحراف»، سایت پژوهش‌های معنوی.
- ↑ اسفدیاری، «فقر و انحرافات اجتماعی»، ص۴۷.
- ↑ الطبرانی، التفسیر الکبیر، ۲۰۰۸م، ج۱، ص۴۸۴؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۴۲۵-۴۲۶.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۶۵۸؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۳۹۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۳۹۴.
- ↑ مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۲۰؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۳۶-۳۳۷.
- ↑ مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۵۵.
- ↑ اسفندیاری، «فقر و انحرافات اجتماعی»، ص۷۲-۷۳.
- ↑ شاهرودی، «مقابله شریعت با فقر، فساد و تبعیض»، ص۱۵۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۴، ص۵۸۰.
- ↑ شاهرودی و قاسمی، «بازدارندگی نماز از فحشا و منکر...»، ص۱۰۳
- ↑ شاهرودی و قاسمی، «بازدارندگی نماز از فحشا و منکر...»، ص۱۲۲.
- ↑ بروجردی، منابع فقه شیعه، ۱۴۲۹ق، ج۳۰، ص۶۴۳؛ بهجت، جامع المسائل، ۱۴۲۶ق، ج۵، ص۲۷۸.
- ↑ خراسانی، «آیات نام‌دار»، ص۳۷۹؛ سیدکریمی، «تعزیر»، ص۶۴۴.
- ↑ سوره نور، آیات ۴ و ۱۵ و ۲۳.
- ↑ دشتی، «آبرو»، ص۶۲-۶۳.
- ↑ فاضل مقداد، کنز العرفان، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۳۴۷-۳۴۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۴، ص۴۰۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیرنمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۴، ص۴۰۳.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۴ق، ج۱۲، ص۲۸۵.
منابع
- اسفندیاری، اسماعیل، «فقر و انحرافات اجتماعی؛ زمینه یا انگیزه؟!»، فصلنامه مطالعات راهبردی زنان، شماره ۲۱، ۱۳۸۳ش.
- الجوهری، اسماعیل، الصحاح تاج اللغه، تحقیق احمد عطار، بیروت، چاپ و نشر دارالعلم للملابین، ۱۴۰۷ق.
- الطبرانی، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر، اردن،دار الکتاب الثقافی، ۲۰۸۸م.
- بروجردی، سید حسین، منابع فقه شیعه، مترجم، مهدی حسینیان قمی، محمدحسین صبوری، تهران، انتشارات فرهنگ سبز، ۱۴۲۹ق.
- بهجت، محمدتقی، جامع المسائل، قم، دفتر معظم له، ۱۴۲۶ق.
- حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.
- حسینی شاهرودی، سید محمد، «مقابله شریعت با فقر، فساد و تبعیض»، فصلنامه حصون، شماره ۴، ۱۳۸۳ش.
- خراسانی، علی،«آیات نام‌دار»، در دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- دشتی، سید محمود، «آبرو»، در دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، قم، دفتر نشر الکتاب، ۱۴۰۴ق.
- سیدکریمی، سید عباس، «معناشناسی واژه فاحشه از منظر تفاسیر»، در فصلنامه حسنا، سال دوم، شماره ۵ و ۶، ۱۳۹۸ش.
- سیدکریمی، سید عباس، «تعزیر»، در دائرة المعارف قرآن کریم، ج۷، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- شاهرودی، محمدرضا، قاسمی شوب، محمد، «بازدارندگی نماز از فحشا و منکر با تکیه بر آیه ۴۵ سوره عنکبوت (معنا و مبنا)»، دوفصلنامه تفسیر پژوهی، شماره ۱۲، ۱۳۹۸ش.
- شفق، غلامرضا، «ارتباط فقر با انحراف»، مندرج در سایت پژوهش‌های معنوی، تاریخ درج ۲۴ آذر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید، ۲۶ آذر ۱۴۰۱ش.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت،دار المعرفة، ۱۴۱۲ق.
- فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران، نشر مرتضوی، ۱۳۷۳ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش.
- قمی، شیخ عباس، فرهنگ واژگان قرآن کریم، محقق غلامحسین انصاری، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۹۵ش.
- معینی، محسن، «فاحشه/فحشاء/ فواحش»، در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، نشر دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
- مغنیه، محمدجواد، الکاشف فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتاب الاسلامی، ۱۳۷۱ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۳ش.