خلف وعده
خُلف وعده، به معنای وفانکردن به وعده، مورد نکوهش شدید آیات و روایات واقع شده است. خلف وعده که گاهی با عبارت بدقولی نیز شناخته میشود، در برابر وفای به عهد قرار دارد و با عهدشکنی و شکستن پیمان رسمی متفاوت است. خداوند هرگز خلف وعده نمیکند، چنانکه اهل بیت(ع) نیز عمل به وعدههای خود را لازم میدانستند. از پیامبر(ص) نقل شده هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید به وعده خود وفادار باشد.
با اینکه از نظر اخلاقی بر وفای به وعده بسیار تأکید شده و خلف وعده به لحاظ اخلاقی حرام بهشمار میآید، ولی مطابق دیدگاه مشهور فقیهان شیعه، خلف وعده حرام نیست و تنها کراهت شدید دارد. دلیل فقیهان بر این فتوا، سیره قطعی متشرعه است؛ چرا که افراد متشرع (حتی در زمان معصوم) گاهی خلف وعده میکنند و آن را گناه نمیدانند. با این حال، به نظر فقها اگر کسی از اول نیت داشته باشد که به وعدهاش عمل نکند، این کار نوعی دروغ و کار حرامی است.
اهمیت
محققان شیعی در فقه و اخلاق به بررسی خلف وعده پرداختهاند.[۱] آیات قرآن و روايات اهل بيت(ع)، مؤمن واقعى را كسى مىداند كه وفای به عهد كند و خُلف وعده نداشته باشد.[۲] کلینی، محدث مشهور شیعی در کتاب کافی بابی را به موضوع خلف وعده اختصاص داده است.[۳] از پیامبر(ص) نقل شده هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید هر گاه وعده داد به آن وفادار باشد.[۴] همچنین ایشان تخلف از وعدهها را یکی از نشانههای شخص منافق شمرده است. مهدی نراقی، حدیثشناس شیعی این روایت را مربوط به کسی میداند که از اول قصد عملیکردن وعده را نداشته یا بدون عذر به وعدهاش عمل نکند، ولی اگر عذر داشت منافق و گناهکار نیست.[۵]
آیه ۵۴ سوره مریم، حضرت اسماعیل را با ویژگی وعدههای صادقش معرفی میکند. در تفسیر این آیه، صدق و راستی در خبرها و وعدهها شرط اساسی برای رسیدن به مقام پیامبری به شمار رفته تا وحی بدون کاستی به مردم برسد.[۶]
در روایت امام صادق(ع) وعده مؤمن به مؤمن مانند نذری لازم و بدون کفاره است، هر که تخلف کند از فرمان خدا تخلف کرده و گرفتار غضب او شده است و مصداق آیه ۲ سوره صف قرار میگیرد.[۷] امام علی(ع) در نامه به مالک اشتر وی را از خلف وعده پرهیز داده و آن را موجب خشم خدا و مردم معرفی میکند و در دلیل این سخن به آیه ۳ سوره صف اشاره دارد.[۸]
مفهومشناسی
هر گاه فردی از روی اختیار به کاری که به صورت یکجانبه در قبال دیگران برعهده گرفته، وفادار نباشد و آن را انجام ندهد مرتکب خلف وعده شده است.[۹] خلف وعده با تعبیر بدقولی نیز شناخته میشود.[۱۰] خلف وعده در برابر وفای به عهد قرار دارد.[۲] برخی از قرآنپژوهان بر این باورند که واژه وعد به معنی ایجاد امید در فردی برای انجام کاری یا رسیدن به خواستهای از طریق صحبتکردن است.[۱۱]
تفاوت با عهدشکنی
خلف وعده مفهومی متفاوت از عهدشکنی دارد. محققان عهدشکنی را در شمار گناهان کبیره[۱۲] آورده و از نظر فقهی، عهد را به معنای پیمانی دانستهاند که بنده با پروردگار خود برای انجام یا ترک عملی تنظیم میکند.[۱۳] در نظر پژوهشگران نقض عهد به معنای پایبندنبودن به یک قرارداد رسمی است، درحالیکه خلف وعده به معنای وفانکردن به یک وعده میباشد.[۱۴]
ممنوعیت خلف وعده درباره خدا و اهلبیت(ع)
وعده خدا به معنى نويد پاداش است و وعيد به معنى تهديد به كيفر است. به گزارش مرتضی مطهری بنابر اتفاقنظر و اجماع همه مسلمانان، خدا وعده خلافی نمیکند و این خلف وعده محال است. معتزله معتقدند خدا علاوه بر وعده به وعید خود نیز وفا میکند و تخلف از آن هم محال و قبیح است.[۱۵]
قرآن در آیههای ۳۱ سوره رعد و ۶ سوره روم از تخلفناپذیری وعده الهی خبر میدهد. علامه طباطبایی معتقد است خلف وعده به دلیل نقص در اراده، علم یا قدرت و یا ضرورت و ناچاری اتفاق میافتد. از آنجا که خداوند از هر کاستی و ناچاری منزّه است، پس خلف وعده او هم محال است.[۱۶] در آیه ۲۲ سوره ابراهیم، تصویری از روز قیامت ارائه میشود که در آن شیطان به خلف وعدههای خود به مردم در دنیا اعتراف میکند و وعده خدا را حق و راست میخواند.[۱۷] امام رضا(ع) در روایتی بیان میکند اهلبيت، وعدههاى خود را مانند بدهى و دِين لازم میشمردند، چنانكه رسول خدا نیز چنين بود.[۱۸]
حکم فقهی خلف وعده
خلف وعده به نظر مشهور در میان فقیهان شیعه حرام نيست،[۱۹] گرچه كراهت شديد دارد.[۲۰] البته اگر فرد از اول و هنگام وعدهدادن قصد وفاى به آن را نداشته باشد در اين صورت، بسیارى از فقيهان آن را حرام دانسته[۲۱] و مصداق دروغ و فریب خواهد بود.[۲۲]
حسین مظاهری از مراجع تقلید خلف وعده را در پنج دسته تقسیم کرده و تنها یک نوع آن را حرام نمیداند. او تخلّف از عقود و شروط لازمالإجرا در فقه و همچنین تخلفات زیانآور مانند وعدههایی که تخلف از آنها منجر به ضرر مالی، ضرر آبرویی یا تضییع عمر دیگری شود را حرام شمرده و تنها خلف وعدههایی که هیچگونه ضرر مالی، آبرویی یا اتلاف عمری به دنبال ندارد را جایز میداند.[۲۳] اگر متن وعده مشروط به شرطی بود که هنوز محقق نشده میتوان از آن تخلف کرد. علاوه بر این، پیشآمدن عذر شرعی مثل فراموشی و رضایت فردی که به او وعده داده میشود را از موارد جواز خلف وعده برشمردهاند.[۲۴]
اگر اصل آنچه وعده داده شده حرام باشد، مثل وعده بر پرداخت ربا یا قماربازی و مانند آن، عمل بر طبق چنین وعدهای حرام است.[۲۵] فقیهان امامیه در موضوع دادن وعدههای دروغ به زن و خانواده اختلافنظر دارند، برخی آن را حرام و برخی جایز دانستهاند.[۲۶]
دلیل حکم به جواز خلف وعده
بسیاری از فقیهان بر پایهٔ ظاهر آیات و روایات، وفای به عهد را بر مکلفان واجب و تخلف از وعده را حرام دانستهاند،[۲۷] اما در فتوا کراهت خلف وعده دادهاند. ابوالقاسم خویی از مراجع تقلید با توجه به مواجهه و عملکرد دینداران که خلف وعده را مجاز میدانند، ظاهر آیات و روایات را بر حرمت حمل نمیکند. او نتیجه میگیرد که خلف وعده مکروه و وفای به آن مستحب است.[۲۸]
خلف وعده در اخلاق
خلف وعده در جايگاه احكام اخلاقى و آداب اجتماعى را حرام دانستهاند، اگرچه در جايگاه احكام فقهى و حقوقى جايز شمرده شود.[۲۹] کسی که بر خلاف وعدهاش عمل کند و مرتکب این رذیله شود مستحق نکوهش عاقلان قرار میگیرد.[۳۰] مهدی نراقی، محقق معارف اخلاقی در کتاب جامع السعادات برای نجات از عواقب خلف وعده پیشنهادی دارد. به اعتقاد وی باید هنگام وعدهدادن از وعده حتمی پرهیز شود. برای نمونه وعدهدهنده میتواند از ابتدا آن را منوط به خواست خدا و مانند آن نماید.[۳۱]
پانویس
- ↑ محمدیان، «جواز خلف وعده در ترازوی فقه و اخلاق»، ص۲۶.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ مظاهری، توضیح المسائل، ۱۳۸۹ش، ص۴۰۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۶۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۶۳.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ج۲، ص۳۴۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۳، ص۹۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۶۳.
- ↑ سید رضی، نهجالبلاغه (صبحی صالح)، ۱۴۱۴ق، ص۴۴۴.
- ↑ انصاری، الموسوعة الفقهیة المیسره، ۱۴۱۵ق، ج۱۳، ص۵۸۴ ـ ۵۸۵؛ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۲۶۲.
- ↑ «خلف وعده یا بدقولی»، سایت آیتالله سیستانی.
- ↑ میرلوحی، ترادف در قرآن کریم، ۱۳۹۲ش، ص۲۹۳ش.
- ↑ دستغیب، گناهان کبیره، ۱۳۷۵ش، ص۳۲۷ و ۳۳۱.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۴۹۹.
- ↑ غضنفری، اخلاق در قرآن و سنت حاوی یکصد نکته اخلاقی، ۱۳۹۲ش، ج۲، ص۱۹۳.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۷۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۲ش، ج۱۶، ص۱۵۶.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۶ش، ج۴، ص۲۷۶.
- ↑ ابنشعبه حرانی، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۴۴۶.
- ↑ شیخ انصاری، المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۵.
- ↑ خویی، منهاج الصالحين، ۱۴۱۰ق، بخش ۱،ص۱۰؛ محمدیان، «جواز خلف وعده در ترازوی فقه و اخلاق»، ص۳۰.
- ↑ محمدیان، «جواز خلف وعده در ترازوی فقه و اخلاق»، ص۳۱.
- ↑ زنجانی، کتاب نکاح، ۱۴۱۹ق، ج۱۸، ص۵۹۱۶.
- ↑ مظاهری، توضیح المسائل، ۱۳۸۹ش، ص۴۰۸ ـ ۴۰۹.
- ↑ «خلف وعده یا بدقولی»، سایت آیتالله سیستانی.
- ↑ «خلف وعده یا بدقولی»، سایت آیتالله سیستانی.
- ↑ همدانی، «شمول ادله حرمت دروغ نسبت به خانواده و بستگان»، ص۱۰۶ ـ ۱۰۷.
- ↑ خویی، مصباح الفقاهه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۹۳؛ مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۴۸۹.
- ↑ خویی، مصباح الفقاهه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۹۳.
- ↑ شبیری، کتاب نکاح، ۱۳۸۳ش، ج۴، ص۱۱۲۴.
- ↑ محمدیان، «جواز خلف وعده در ترازوی فقه و اخلاق»، ص۳۶.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ج۲، ص۳۴۲.
منابع
- ابنشعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- انصاری، محمدعلی، الموسوعة الفقهیة المیسره، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، نشر ناهید و دوستان، ۱۳۷۷ش.
- «خلف وعده یا بدقولی»، سایت آیتالله سیستانی، تاریخ بازدید: ۲۷ مهر ۱۴۰۴ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهه، مقرر: محمدعلی توحیدی، بیجا، بینا، بیتا.
- خویی، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحين، قم، مدینة العلم، ۱۴۱۰ق.
- دستغیب، سید عبدالحسین، گناهان کبیره، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، چاپ نهم، ۱۳۷۵ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهجالبلاغه (صبحی صالح)، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- شبیری زنجانی، سید موسی، کتاب نکاح، قم، مؤسسه پژوهشی رایپرداز، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- شیخ انصاری، مرتضی، المکاسب، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۵۲ش.
- غضنفری، علی، اخلاق در قرآن و سنت حاوی یکصد بحث قرآنی(ج۲)، تهران، دانشکده علوم قرآنی، ۱۳۹۲ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- محمدیان، علی، «جواز خلف وعده در ترازوی فقه و اخلاق»، در پژوهشنامه اخلاق، شماره ۵۰، زمستان ۱۳۹۹ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۷۶ش.
- مظاهری، حسین، توضیح المسائل، اصفهان، مؤسسه فرهنگی الزهراء، ۱۳۸۹ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسه امام على بن ابى طالب(ع)، ۱۳۷۷ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- میرلوحی، سیدعلی، ترادف در قرآن کریم، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیتا.
- همدانی، مصطفی، «شمول ادله حرمت دروغ نسبت به خانواده و بستگان»، در فصلنامه فقه، سال ۲۲، شماره ۲، تابستان ۱۳۹۴ش.