خلف وعده
خُلفِ وعده یا بدقولی به معنای وفا نکردن به وعده است؛ امری که در قرآن و روایات اسلامی نکوهش شده است. این مفهوم در برابر وفای به عهد قرار دارد و با نقض پیمانهای رسمی تفاوت دارد. بر اساس آموزههای اسلامی، خداوند هرگز خلف وعده نمیکند و اهلبیت(ع) نیز وفای به وعده را امری لازم میدانستند. در روایات نبوی، تخلف از وعده از نشانههای منافق به شمار آمده است.
با وجود تأکیدهای اخلاقی فراوان بر نکوهش خلف وعده، دیدگاه مشهور فقیهان شیعه آن است که خلف وعده از نظر فقهی حرام نیست، بلکه مکروه بهشمار میآید. استدلال آنان، سیره متشرعه است؛ زیرا افراد متشرع، حتی در عصر معصومان، گاه خلف وعده میکردهاند و آن را گناه تلقی نمیکردهاند. با این حال، فقیهان تصریح کردهاند که اگر شخص از آغاز قصد عمل نکردن به وعده را داشته باشد، این رفتار مصداق دروغ بوده و حرام است.
اهمیت
محققان شیعه در فقه و اخلاق به بررسی خلف وعده پرداختهاند.[۱] در آیات قرآن و روايات اهلبيت(ع)، مؤمن واقعى كسى معرفی شده كه به وعدههای خود وفادار باشد و خُلف وعده نکند.[۲] کلینی، محدث شیعی در کتاب کافی بابی را به موضوع خلف وعده اختصاص داده است.[۳] در روایتی که از پیامبر(ص) نقل شده ایمان به خدا و روز قیامت دارد با وفای به وعده ملازم دانسته شده[۴] و تخلف از وعده از نشانههای منافق شمرده شده است. مهدی نراقی این روایت را ناظر به کسی میداند که از آغاز قصد عمل به وعده را نداشته یا بدون عذر به وعدهاش عمل نکند.[۵]
در روایتی از امام صادق(ع)، وعده مؤمن به مؤمن به منزله نذری لازم شمرده شده که کفاره ندارد و تخلف از آن، نافرمانی خدا و موجب غضب الهی معرفی شده و مصداق آیه ۲ سوره صف دانسته شده استنیز .[۶] امام علی(ع) در نامه به مالک اشتر وی را از خلف وعده برحذر داشته و آن را موجب خشم خدا و مردم معرفی میکند و به آیه ۳ سوره صف استاند میکند.[۷]
مفهومشناسی
خُلف وعده به معنای وفادار نبودن به تعهدی است که فرد بهصورت یکجانبه و با اختیار در قبال دیگری بر عهده گرفته و از انجام آن خودداری میکند.[۸] از این مفهوم با تعبیر بدقولی نیز یاد میشود.[۹] خلف وعده در برابر وفای به عهد قرار دارد.[۱۰]
تفاوت با عهدشکنی
خلف وعده مفهومی متمایز از عهدشکنی است. محققان عهدشکنی را از گناهان کبیره دانستهاند.[۱۱] از نظر فقهی، عهد به پیمانی گفته میشود که بنده با خداوند برای انجام یا ترک عملی برقرار میکند.[۱۲] در نظر پژوهشگران نقض عهد به پایبند نبودن به قرارداد رسمی اشاره دارد، درحالیکه خلف وعده به وفانکردن به تعهد غیرقراردادی است.[۱۳]
محال بودن تخلف از وعده الهی
به گفته مرتضی مطهری بنابر اجماع مسلمانان، خداوند هرگز خلف وعده نمیکند. معتزله بر این باورند که خداوند همانگونه که به وعدههای خود وفا میکند، به وعیدهای خود نیز پایبند است و تخلف از آن را نیز محال و قبیح میدانند.[۱۴] وعده خدا به معنای نويد پاداش و وعيد او به معنای تهديد به كيفر است.
قرآن در آیههای ۳۱ سوره رعد و ۶ سوره روم از تخلفناپذیری وعده الهی خبر میدهد. علامه طباطبایی خلف وعده را ناشی از نقص در اراده، علم یا قدرت و یا حالت اضطرار میداند و از آنجا که خداوند از هر نقص و اضطرای منزّه است، تحقق خلف وعده درباره او را محال میشمارد.[۱۵] در آیه ۲۲ سوره ابراهیم، تصویری از روز قیامت ارائه میشود که در آن شیطان به خلف وعدههای خود در دنیا اعتراف میکند و وعده خدا را حق میخواند.[۱۶] بر اساس روایتی از امام رضا(ع)، اهلبيت وعدههاى خود را همانند بدهى و دين لازمالوفا میشمردند، چنانكه رسول خدا نیز چنين بود.[۱۷]
حکم فقهی خلف وعده
خلف وعده در نظر مشهور در میان فقیهان شیعه حرام نيست،[۱۸] اما كراهت شديد دارد.[۱۹] با این حال، اگر فرد از ابتدا و هنگام وعده دادن قصد وفای به آن را نداشته باشد، بسیاری از فقیهان عمل او را حرام دانسته[۲۰] و مصداق دروغ و فریب میدانند.[۲۱]
حسین مظاهری، از مراجع تقلید، خلف وعده را در پنج دسته تقسیم کرده و تنها یک نوع آن را جایز میداند. وی تخلف از عقود و شروط لازمالاجرا و نیز وعدههایی که موجب ضرر مالی، آسیب آبرویی یا اتلاف عمر دیگران میشود را حرام میشمارد. تنها خلف وعدههایی که هیچگونه ضرر مالی، آبرویی یا اتلاف عمری ندارند، جایز شمرده میشوند.[۲۲] همچنین اگر وعده مشروط به شرطی باشد که هنوز محقق نشده یا پیشآمدن عذر شرعی مانند فراموشی یا رضایت فردی وجود داشته باشد، خلف وعده جایز است.[۲۳]
در صورتی که وعدهای به انجام کار حرام مانند پرداخت ربا یا قمار مربوط باشد، عمل بر طبق آن وعده نیز حرام است.[۲۴] فقیهان امامیه در مورد وعده دروغ به زن و خانواده اختلافنظر دارند، برخی آن را حرام و برخی جایز دانستهاند.[۲۵]
دلیل جواز خلف وعده
برخی از فقیهان بر پایه ظاهر آیات و روایات، تخلف از وعده را حرام دانستهاند،[۲۶] با این حال به کراهت خلف وعده فتوا دادهاند. سید ابوالقاسم خویی از مراجع تقلید، با توجه به سیره و رفتار متشرعان که گاهی خلف وعده را مجاز میدانند، خلف وعده را مکروه میداند.[۲۷]
خلف وعده در اخلاق
از دیدگاه اخلاقی و اجتماعی، خلف وعده ناپسند شمرده شده[۲۸]و کسی که به وعده خود عمل نکند، مستحق نکوهش است.[۲۹] در جامع السعادات توصیه شده برای پیشگیری از آثار منفی خلف وعده، هنگام وعدهدادن از وعده قطعی پرهیز شود و آن را به خواست خدا یا شرایط دیگر منوط سازند.[۳۰]
پانویس
- ↑ محمدیان، «جواز خلف وعده در ترازوی فقه و اخلاق»، ص۲۶.
- ↑ مظاهری، توضیح المسائل، ۱۳۸۹ش، ص۴۰۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۶۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۶۳.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ج۲، ص۳۴۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۶۳.
- ↑ سید رضی، نهجالبلاغه (صبحی صالح)، ۱۴۱۴ق، ص۴۴۴.
- ↑ انصاری، الموسوعة الفقهیة المیسره، ۱۴۱۵ق، ج۱۳، ص۵۸۴ ـ ۵۸۵؛ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۲۶۲.
- ↑ «خلف وعده یا بدقولی»، سایت آیتالله سیستانی.
- ↑ مظاهری، توضیح المسائل، ۱۳۸۹ش، ص۴۰۸.
- ↑ دستغیب، گناهان کبیره، ۱۳۷۵ش، ص۳۲۷ و ۳۳۱.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۴۹۹.
- ↑ غضنفری، اخلاق در قرآن و سنت حاوی یکصد نکته اخلاقی، ۱۳۹۲ش، ج۲، ص۱۹۳.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۷۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۲ش، ج۱۶، ص۱۵۶.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۶ش، ج۴، ص۲۷۶.
- ↑ ابنشعبه حرانی، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۴۴۶.
- ↑ شیخ انصاری، المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۵.
- ↑ خویی، منهاج الصالحين، ۱۴۱۰ق، بخش ۱،ص۱۰؛ محمدیان، «جواز خلف وعده در ترازوی فقه و اخلاق»، ص۳۰.
- ↑ محمدیان، «جواز خلف وعده در ترازوی فقه و اخلاق»، ص۳۱.
- ↑ زنجانی، کتاب نکاح، ۱۴۱۹ق، ج۱۸، ص۵۹۱۶.
- ↑ مظاهری، توضیح المسائل، ۱۳۸۹ش، ص۴۰۸ ـ ۴۰۹.
- ↑ «خلف وعده یا بدقولی»، سایت آیتالله سیستانی.
- ↑ «خلف وعده یا بدقولی»، سایت آیتالله سیستانی.
- ↑ همدانی، «شمول ادله حرمت دروغ نسبت به خانواده و بستگان»، ص۱۰۶ ـ ۱۰۷.
- ↑ خویی، مصباح الفقاهه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۹۳؛ مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۴۸۹.
- ↑ خویی، مصباح الفقاهه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۹۳.
- ↑ شبیری، کتاب نکاح، ۱۳۸۳ش، ج۴، ص۱۱۲۴.
- ↑ محمدیان، «جواز خلف وعده در ترازوی فقه و اخلاق»، ص۳۶.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ج۲، ص۳۴۲.
منابع
- ابنشعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- انصاری، محمدعلی، الموسوعة الفقهیة المیسره، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، نشر ناهید و دوستان، ۱۳۷۷ش.
- «خلف وعده یا بدقولی»، سایت آیتالله سیستانی، تاریخ بازدید: ۲۷ مهر ۱۴۰۴ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهه، مقرر: محمدعلی توحیدی، بیجا، بینا، بیتا.
- خویی، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحين، قم، مدینة العلم، ۱۴۱۰ق.
- دستغیب، سید عبدالحسین، گناهان کبیره، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، چاپ نهم، ۱۳۷۵ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهجالبلاغه (صبحی صالح)، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- شبیری زنجانی، سید موسی، کتاب نکاح، قم، مؤسسه پژوهشی رایپرداز، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- شیخ انصاری، مرتضی، المکاسب، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۵۲ش.
- غضنفری، علی، اخلاق در قرآن و سنت حاوی یکصد بحث قرآنی(ج۲)، تهران، دانشکده علوم قرآنی، ۱۳۹۲ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- محمدیان، علی، «جواز خلف وعده در ترازوی فقه و اخلاق»، در پژوهشنامه اخلاق، شماره ۵۰، زمستان ۱۳۹۹ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۷۶ش.
- مظاهری، حسین، توضیح المسائل، اصفهان، مؤسسه فرهنگی الزهراء، ۱۳۸۹ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسه امام على بن ابى طالب(ع)، ۱۳۷۷ش.
- میرلوحی، سیدعلی، ترادف در قرآن کریم، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیتا.
- همدانی، مصطفی، «شمول ادله حرمت دروغ نسبت به خانواده و بستگان»، در فصلنامه فقه، سال ۲۲، شماره ۲، تابستان ۱۳۹۴ش.