کوفه

کوفه از شهرهای عراق و دومین شهری است که مسلمانان آن را ساختند. امام علی(ع) در سال ۳۶ق این شهر را به‌ عنوان مرکز خلافت خود برگزید و در همین شهر به شهادت رسید. بیشتر شیعیان در قرن نخست از شهر کوفه بودند. از مکان‌های مهم این شهر، مسجد کوفه و مسجد سهله است. علومی همچون فقه، حدیث و نحو در کوفه رونق فراوان داشته است.

عراق

امامان مدفون	امام علی(ع) • امام حسین(ع) • امام کاظم(ع) • امام جواد(ع) • امام هادی(ع) • امام عسکری(ع)
وقایع مهم تاریخی	جنگ جمل • جنگ صفین • جنگ نهروان • صلح امام حسن(ع) • واقعه کربلا • قیام مختار • قیام توابین • قیام زید بن علی • جنگ ایران و عراق • انتفاضه شعبانیه • سقوط حکومت بعثی • حمله داعش
شهرهای مذهبی	کوفه • نجف • کربلا • سامرا • حله
اماکن زیارتی
حرم امام علی(ع) حرم امام حسین(ع) حرم کاظمین حرم عباس بن علی قبرستان وادی السلام مسجد سهله مسجد کوفه مسجد حنانه مسجد براثا طفلان مسلم
مراجع تقلید	شیخ مرتضی انصاری • میرزای شیرازی • سید محمدکاظم طباطبایی یزدی • محمدتقی شیرازی • سید محسن طباطبائی حکیم • سید محمد صدر • سید ابوالقاسم خویی • سید علی سیستانی • سید محمدسعید حکیم • بشیر نجفی • محمداسحاق فیاض
روحانیان سیاستمدار	مهدی خالصی • سید محمدباقر صدر • سید مقتدی صدر • سید محمدباقر حکیم • سید عبدالعزیز حکیم • سید عمار حکیم • محمد خالصی‌زاده • سید یاسین موسوی
حوزه‌های علمی	حوزه علمیه نجف • حوزه علمیه کربلا • حوزه علمیه بغداد • حوزه علمیه سامرا • حوزه علمیه حله
خاندان‌های شیعی	خاندان ابن فرات • آل ابی الجعد • آل ابی الجهم • آل ابی ساره • آل ابی شعبه • آل ابی سبره • آل ابی صفیه • آل اعین • آل حیان تغلبی • آل یقطین • آل خرسان • خاندان بحرالعلوم • خاندان ابن نما • آل بریدی • آل خاقانی • آل ثوابه • خاندان جواهری • خاندان حرزالدین • خاندان حکیم
پایتخت‌ها	بابل (دوران باستان) • مدائن (دوره ساسانیان) • کوفه (دوره بنی‌هاشم) • سامرا (دوره بنی‌عباس) • بغداد (دوره بنی‌عباس) • حله (دوره مزیدیان) • بغداد (پایتخت کنونی)
تشکل‌های شیعی	حزب الدعوة الاسلامیة • مجلس اعلای اسلامی عراق • جنبش صدر • جماعة العلماء فی النجف الاشرف
حکومت‌های شیعی	حمدانیان • مزیدیان • آل بویه • صفویان
مدفونان	مدفونان در نجف • مدفونان در کربلا • مدفونان در کاظمین • مدفونان در بغداد • مدفونان در کوفه • مدفونان در سامرا
سایت‌ها	سایت رسمی دولت عراق • سایت حزب الدعوه

کوفه در واقعه کربلا نقش داشت؛ امام حسین(ع) با توجه به نامه‌های کوفیان عازم این شهر شد همچنین بخش زیادی از سپاهی که در کربلا با امام حسین جنگید، از کوفه بودند. امام صادق(ع) در آغاز حکومت عباسیان چند بار به این شهر سفر کرد و در مدتی که در آن اقامت داشت به تدریس پرداخت.

در روایات شیعه، جایگاه والایی برای این شهر ترسیم شده و مرکز حکومت حضرت مهدی(عج) پس از ظهور دانسته شده است.

اهمیت شهر کوفه بیشتر به دو قرن نخست هجری برمی‌گردد چراکه پس از آشکار شدن مرقد امیرمومنان(ع) و گسترش شهر نجف، به تدریج از اهمیت و جایگاه کوفه کاسته و به اهمیت و جایگاه نجف افزوده شد.

تاریخچه

ساخت اولیه

بنابر روایات، منطقه کوفه در زمان‌های پیش از اسلام، آباد و مسکونی بوده و بعدها ویران شده است. طبق روایتی، حضرت نوح (ع) در کوفه کشتی خود را ساخت و قوم نوح در کوفه بت‌هایی گذاشته بودند.

شهر کوفه در عصر اسلامی از نو بازسازی شد. این منطقه محل اردوی دائم سپاهیان مسلمان در جریان فتوحات اسلامی بود. وقتی عمر بن خطاب دریافت که سپاهیان عرب در این منطقه به حال افسردگی افتاده‌اند به سعد بن ابی وقاص در سال ۱۵ یا ۱۷ یا ۱۹ق دستور داد تا در آن حوالی جایی را برای اقامت مسلمانان در نظر بگیرد که با مزاج آنان سازگار باشد. بدین ترتیب کوفه در نیم فرسخی غرب فرات و یک فرسخی شمال شرقی حیره (شهری آباد که مرکز حکومت آل مَنذَر) بنا شد که در فاصله دو فرسخی شمال آن، نُخیله و در هشت فرسخی شمال غربی آن کربلا قرار داشت. از اولین اقدامات سعد، ساخت مسجد کوفه و دارالاماره بود که این دو را در بخش مرتفع کوفه بنا نهاد.

تأسیس شهر کوفه از ضروریات راهبردی بود که فتوحات عصر خلیفه دوم آن را ایجاب می‌نمود. زمانی که نیروی رزمی عرب به فرماندهی سعد بن ابی وقاص به سرزمین ایران رسید، نیاز به یک خط ارتباطی بین مدینه (مرکز دولت اسلامی) و میدان جنگ احساس می‌شد و لازم بود که سپاه مسلمانان یک نقطه اتکا و پایگاه نظامی ثابت در نزدیکی میدان جنگ داشته باشد. بدین رو عمر فرمان داد در منطقه عمومی کوفه، پایگاه نظامی ثابتی ساخته شود و بدین سان، رفته رفته شهر کوفه گسترش و رونق یافت. اکثر مهاجرین اولیه کوفه چه عرب و چه فارس دسته‌های نظامی بودند که در اغلب موارد بدون خانواده‌هایشان آمدند و به عنوان ارتش استوار آماده عمل، زندگی می‌کردند.

• ترکیب جمعیتی

کوفه از همان آغازِ تأسیس، شهر عربی اصیلی مثل مکه، مدینه و حتی دمشق نبود؛ بلکه ترکیب قبیله‌ای فوق‌العاده ناهمگونی داشت. در ابتدای تأسیس کوفه تعداد افرادی که از نواحی دوردست آمده بودند، در حدود پانزده تا بیست هزار نفر بودند. به دستور عمر بن خطاب جمعیت کوفه به هفت گروه تقسیم شد:

1. کنانه با هم‌پیمانانشان
2. قضاعه، غسان بجیله، خثعم، کنده، حضرموت و اَزد از قبایل یمنی.
3. مذحج، حِمْیر، هَمدان و هم پیمانان آنها
4. تمیم، رهاب و هوزان
5. اسد، غطفان، محارب، نمر، ضبیعه و تغلب
6. ایاد، عک، عبدالقیس، اهل الحجر و حمراء
7. قبیله یمنی طی.

این ترکیب قبایل تا زمان حضرت علی وجود داشت و ایشان با گروه‌بندی جدیدی ترکیب کوفه را تغییر داد و آخرین تغییرات را زیاد بن ابیه در سال ۵۰ هجری در قبایل کوفه ایجاد کرد.

بیشتر قبیله‌های عرب که در زمان گسترش قلمرو اسلام در کوفه ساکن شدند از یمن بودند و بیشتر قبیله‌های یمنی به ویژه قبیله هَمدان از شیعیان علی بودند. ماسنیون می‌گوید: قبیله هَمدان قبیله‌ای بزرگ و مهم و نیرومند و توانا بود و افراد آن از شیعیان سرسخت حضرت علی (ع) بودند و همچنین قبیله طی یکی از قوی‌ترین قبایل حامی حضرت علی (ع) در جنگ‌های جمل و صفین، در ابتدای شکل‌گیری کوفه حاضر بود.

اشعریون از شیعیان حضرت علی(ع) که اصالت یمنی داشتند از قبایلی بودند که به کوفه مهاجرت کردند. این قبیله به خاطر سختگیری‌های حجاج بن یوسف نسبت به شیعیان، از کوفه به قم مهاجرت کردند و قم را مرکزی برای سکونت و ترویج تشیع در ایران قرار دادند.

از منظری دیگر شهر کوفه از دو عنصر متفاوت عرب‌ها و پارسیان شکل گرفت که می‌توان گروه عرب را عنصر مؤسس و فارسیان را عنصر اساسی درجه دوم نامید.

• دارالاماره کوفه

هنگامی که به فرمان سعد بن ابی وقاص شهر کوفه را می‌ساختند قصری نیز برای وی در جهت جنوب شرقی مسجد بنا کردند و آن را قصر طَمار (جای بلند) نام دادند و پس از سعد اقامتگاه خاص خلفا، ملوک و امرا بود.

مسلم بن عقیل را به فرمان عبیدالله بن زیاد از بالای همین قصر به زیر انداختند. کاروان اسرای کربلا و سر مقدس امام حسین (ع) را نیز در دارالاماره نزد عبیدالله بن زیاد بردند و حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع) در این مکان با عبیدالله بن زیاد گفتگو کردند. دارالاماره محل اقامت مختار ثقفی نیز بود و در این مکان سر قاتلین حادثه عاشورا را نزد مختار آوردند. این قصر به فرمان عبدالملک بن مروان در سال ۷۱ق تخریب شد.

دوره خلافت امیرمومنان

کوفه پس از تأسیس به‌ علّت‌ آب و هوای خوش و نزدیکی به فرات و وضعیت اقـتصادی خوبی که از راه غنایم‌ و خراج‌ سرزمین‌های فتح شده کسب نموده بود، پذیرای سیل‌ مهاجرت اقوام و گـروه‌های مـختلف از سـرتاسر قلمرو اسلامی آن روز گردید.‌ این‌ مهاجرت‌ها به‌خصوص در سال ۳۶ قمری که‌ حضرت‌ علی‌(ع) ایـن شهر را پایتخت کشور‌ اسلامی‌ قرار دادند شدّت بیشتری به خود گرفت بـه گـونه‌ای کـه تنها تعداد‌ سپاهیان‌ کوفی آن حضرت در‌ جنگ صفین را بالغ بر ۶۵هزار نفر‌ ذکـر‌ کـرده‌اند کـه با احتساب خانواده آنان و نیز افرادی که در جنگ شرکت‌ نکرده‌اند،‌ به‌راحتی مـی‌توان بـه رقم ۱۵۰‌ هزار‌ نفر‌ دست یافت. گذشته از آنکه برخی گزارش‌ها شمار لشکریان حـضرت در جـنگ صفین را ۹۰ هزار گفته‌اند.

مهمترین رخداد در این دوره انتقال پایتخت اسلامی از مدینه به کوفه بود. پس از حرکت پیمان‌شکنان (اصحاب جمل) به سوی بصره، امام علی در سال ۳۶ق با هزار مرد جنگی اهل مدینه، به سوی عراق حرکت کرد. ده یا دوازده هزار نفر از اهالی کوفه نیز برای مقابله با پیمان‌شکنان، به سپاه امام علی پیوستند. امام پس از پیروزی در برابر اصحاب جمل، به کوفه رفت و آنجا را مرکز خلافت اسلامی قرار داد.

علت انتخاب کوفه به عنوان پایتخت

• از نظر اقتصادی مدینه و محیط حجاز تحمل رویارویی با عراق یا شام را نداشت، ولی عراق مهمترین منبع درآمد منطقه بود.
• مدینه از نظر نیروی انسانی کشش یک جنگ تمام عیار با شام را نداشت، ولی کوفه از نظر کثرت جمعیت و نزدیکی به مناطق پرجمعیت، توانایی مقابله با هر تجاوزی را داشت.
• مردم مدینه به ویژه برخی از اصحاب، علاقه‌ای به امام نداشتند و خود را برتر از آن می‌دانستند که سخن امام را بشنوند. ولی بین امیرالمؤمنین(ع) و مردم کوفه علاقه‌ متقابل وجود داشت.
• روحیه رفاه طلبی که مردم مدینه در دوره خلفای پیشین به آن مبتلا شده بودند، جایی برای روحیه جنگی باقی نگذاشته بود و در طول بیست و پنج سالی که از رحلت پیامبر(ص) می‌گذشت به تدریج مردم از آن تحول معنوی و الهی که در اثر تعلیمات آن حضرت، پیدا کرده بودند، دور شدند.
• تعداد اصحاب با سابقه پیغمبر(ص) در کوفه بیش از هر نقطه دیگر عالم اسلام بود.
• کوفه از نظر جغرافیایی تقریبا در قلب جهان اسلام آن روزگار قرار داشت و بر ایران، حجاز، شام، و مصر مشرف بود.

فرمانداران کوفه از ابتدای تاسیس تا شهادت امام علی(ع).

فرماندار	دوره فرمانداری
سعد بن ابی وقاص	در ابتدای تاسیس کوفه، عمر بن خطاب وی را به حکومت این شهر منصوب کرد؛ عثمان نیز مدتی او را در این سمت منصوب وسپس او را عزل کرد.
مغیرة بن شعبه	عمر بن خطاب او را منصوب و عثمان او را عزل کرد، چون معاویه عهده‌دار خلافت شد، مغیرة را به حکومت کوفه گمارد و او پیوسته در کوفه بود تا این که در سال ۵۰ قمری در گذشت.
عمار بن یاسر	عمر او را به زمامداری کوفه گمارد.
ولید بن عقبه	عثمان در سال ۲۵ قمری پس از سعد بن ابی وقاص، او را به حکومت گمارد.
سعید بن العاص	عثمان بعد از بر کنار کردن ولید بن عقبه او را به حکومت کوفه منصوب کرد و مردم کوفه در سال ۳۴ قمری او را بیرون کردند و خواستند ابو موسی اشعری حاکم کوفه شود، لذا نامه‌ای به عثمان نوشتند. او نیز ابو موسی اشعری را منصوب کرد.
ابو موسی اشعری	در سال ۱۷ قمری عمر، او را به حکومت بصره گمارد و چون عثمان به زمامداری رسید، وی را در این مقام ابقا و سپس عزل کرد. ابو موسی به کوفه رفت. مردم کوفه پس از اینکه سعید بن العاص را اخراج کردند، از عثمان خواستند تا ابو موسی را به زمامداری کوفه بگمارد، عثمان نیز او را به حکومت کوفه منصوب کرد. ابو موسی تا زمان کشته شدن عثمان در کوفه باقی ماند، چون حضرت علی (ع) به خلافت رسید، او را در این منصب ابقا فرمود و پس از مدتی جنگ جمل پیش آمد و حضرت علی (ع) شخصی را نزد مردم کوفه فرستاد تا از آن‌ها بخواهد ایشان را در جنگ جمل یاری کنند. ولی ابو موسی از آنها خواست تا از جنگ خودداری کنند لذا حضرت علی (ع) او را از کار بر کنار کرد.
عقبه بن عمرو	حضرت علی (ع) وی را جانشین خود در کوفه قرار داد و هنگامی که به جنگ صفین رفت او را عزل کرد.
عمارة بن شهاب	در سال ۳۶ قمری کارگزار حضرت علی (ع) در کوفه بود.

دوره اموی

در دوره اموی با توجه به فتوحاتی که از سمت ایران و ماوراءالنهر انجام گرفت، شهر کوفه به عنوان پایگاه سیاسى - نظامى حکومت اموی در بین‏‌النهرین و به عنوان مرکزى براى کنترل و نظارت بر این بخش‌ها مطرح شد تا جایی که حاکم عراقین (بصره و کوفه)، حاکم اصلى ایران به شمار می‌آمد. به همین دلیل اهمیت نظامى - سیاسى و در نتیجه رونق اقتصادى کوفه در این دوره با توجه به فتوحات افزایش یافت. تاثیر این رونق اقتصادى در دوران حکومت خالد بن عبدالله قسرى بر عراق نمایان گردید، به گونه‌اى که به دستور او بازارهاى زیادى ساخته و براى هر صنفى از بازرگانان، غرفه‌هایی در نظر گرفته شد و اجاره این اماکن تجارى برای امور سربازان بود چراکه در آن زمان ده هزار مرد جنگى در کوفه به سر می‌بردند.

نقش کوفه در واقعه کربلا

مقالهٔ اصلی: نامه‌های کوفیان به امام حسین

پس از مرگ معاویه در سال ۶۰ هجری قمری، بسیاری از مردم و بزرگان کوفه نامه‌هایی به امام حسین(ع) نوشتند و ایشان را به کوفه دعوت کردند تا حکومت این شهر را در دست گیرد. با افزایش تعداد نامه‌ها، امام حسین به طرف کوفه حرکت کرد ولی ابن زیاد که والی کوفه شده بود، با تهدید و تطمیع، مردم را از گرد مسلم بن عقیل نماینده امام حسین پراکنده کرد و از سوی دیگر سپاه کوفه را به فرماندهی عمر بن سعد برای مقابله با امام فرستاد. و بدین ترتیب واقعه کربلا رخ داد.

• ترکیب جمعیتی کوفه در زمان قیام امام حسین:

1. شیعیان: شیعیان عادی که درصد قابل توجهی از جمعیت کوفه را تشکیل می‌دادند، هرچند علاقمند به اهل بیت بودند، ولی رفتار تند زیاد و پسرش عبیدالله با شیعیان، ترس در دل آنها انداخته بود به گونه‌ای که تا احتمال پیروزی در حادثه‌ای نمی‌دادند، مشارکت نمی‌کردند.
2. هواداران بنی امیه: رهبری طرفداران حزب اموی در کوفه بر عهده افرادی مانند عمرو بن حجاج، یزید بن حرث، عمرو بن حریث، عبدالله بن مسلم، عمر بن سعد بود.
3. عده‌ای تحت تاثیر تبلیغات خوارج قرار گرفته و بدون اینکه جزو آنان باشند، در حال تردید به سر می‌بردند.
4. الحمراء: به گفته طبری اینان ۲۰ هزار مرد مسلح کوفی بودند که دارای نژادی مخلوط از اولاد بردگان و موالی بودند این گروه در عصر امام حسن(ع)و امام حسین(ع)مردمی حامل سلاح و جنگجو بودند که در برابر مزد به هر جنایتی تن می‌دادند و شمشیر برنده‌ای در دست جباران بودند اینان با استقبال از فتنه‌ها و آشوبها به قدری بر شوکت و قدرت خود افزوده بودند و حتی شهر کوفه را به آنها نسبت می‌دادند و می‌گفتند "کوفةالحمراء"
5. بی تفاوت‌ها: بیشترین سهم مردم کوفه در کربلا از آن افراد بی‌تفاوت بود که قصدی جز دنیا خواهی نداشتند اینها هرچند امام را دعوت کردند ولی چون احتمال پیروزی ندادند وعده و وعیدهای ابن زیاد را پذیرفته و به سپاه یزیدیان ملحق شدند.

قیام‌های شیعی در کوفه

در سخت‌ترین شرایط در دوران اموی، یک چهارم تا یک سوم ساکنان کوفه بر مذهب تشیع بوده‌اند. این امر سبب شده بود تا دولت اموی نظارت بیشتری بر این شهر داشته و همیشه آماده سرکوبی شورش‌های احتمالی در آن باشد. در این دوره چند قیام شیعی بر ضد بنی‌امیه در این شهر رخ داد:

• قیام توابین

مقالهٔ اصلی: قیام توابین

شیعیان کوفه که پس از شهادت حسین بن علی(ع) احساس پشیمانی می‌کردند تصمیم گرفتند با انتقام گرفتن از قاتلان آن حضرت و جانبازی در این راه، کوتاهی خود را جبران کنند. از این رو به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی در تدارک سپاه و نیرو برآمدند و یک سال پس از مرگ یزید در سال ۶۵ قمری با شعار یا لثارات الحسین کنار قبر امام حسین(ع) جمع شدند و سپس راهی مقابله با سپاه شام شدند. توابین در ابتدا توانستند تلفات سنگینی بر شامیان وارد آورند، اما با کشته شدن سلیمان و شمار زیادی از نیروها، جنگ به سود عبیدالله خاتمه یافت و باقیمانده توابین نیز به کوفه بازگشتند.

• قیام مختار

مقالهٔ اصلی: قیام مختار

مختار که در زمان قیام توابین در زندان زبیریان به سر می‌برد، به طور سرّی نامه‌ای برای باقیمانده توابین فرستاد. آنان پس از خواندن نامه به او پیغام دادند که برای قیامی مجدد آماده‌اند.مختار پس از آزادی، دعوت خود را علنی کرد و بسیاری از بزرگان شیعه در کوفه از وی حمایت کردند. مختار با شعار یا لثارات الحسین و یا منصور أمِت به مقر حکومت کوفه حمله کرد و والی ابن زبیر را اخراج نمود و حکومت شیعی تشکیل داد. از جمله اقدامات مهم مختار در مدتی که حکومت کوفه در دستش بود، کشتن شمار زیادی از قاتلان امام حسین(ع) بود.

• قیام زید بن علی

مقالهٔ اصلی: قیام زید بن علی

زید فرزند امام سجاد(ع)، با هدف امر به معروف و نهی از منکر و خونخواهی امام حسین(ع) و با شعار یا منصور أمت قیام کرد.در حدود پانزده هزار نفر اطراف او را گرفتند و او را به قیام بر ضد بنی امیه تشویق کردند ولی در نهایت او را یاری نکردند و زید با اصابت کردن تیری به پیشانی‌اش به شهادت رسید.

فرمانداران کوفه از شهادت امام علی(ع) تا قیام مختار.

فرمانداران	دوره فرمانداری
زیاد ابن ابیه	معاویه او را به حکومت بصره و کوفه گمارد، و تازمان مرگ در سال ۵۳ قمری عهده‌دار حکومت آنجا بود.
ضحاک بن قیس	در سال ۵۳ قمری معاویه پس از مرگ زیاد بن ابیه، او را منصوب کرد. او نیز رفت و مردم را به بیعت با عبدالله بن زبیر دعوت کرد و با مروان بن حکم جنگید و در سال ۶۵ قمری در مرج راهط کشته شد.
سعد بن زید	او از قبیله خزاعه بود. معاویه، او را منصوب کرد.
عبد الرحمن بن عبدالله	وی فرزند ام حکم، خواهر معاویه بن ابی سفیان بود. دایی‌اش معاویه در سال ۵۷ قمری او را به حکومت کوفه منصوب کرد. او اخلاق پسندیده‌ای نداشت لذا مردم کوفه او را بیرون کردند.
نعمان بن بشیر	وی آخرین کسی به شمار می‌رود که از سوی معاویه بن ابی سفیان، عهده‌دار زمامداری کوفه شد. وی در سال ۶۵ قمری به قتل رسید.
عبید الله بن زیاد	یزید بن معاویه زمانی او را به حکومت کوفه منصوب کرد، که در سال ۶۰ قمری مسلم بن عقیل به منظور دعوت مردم برای یاری رساندن امام حسین (ع) به کوفه آمد.
عمرو بن حریث	وی از سوی زیاد بن ابیه، عهده‌دار حکومت کوفه شد و هر گاه زیاد از کوفه بیرون می‌رفت، او را جانشین خود قرار می‌داد، وی جانشین عبیدالله بن زیاد نیز بود.
عامر بن مسعود	او پس از مرگ یزید به انتخاب مردم کوفه، زمامداری کوفه را به دست گرفت، تا اینکه عبدالله بن زبیر به عنوان خلیفه تعیین شد. و وی از طرف عبدالله بن زبیر به حکومت کوفه منصوب شد.
عبد الله بن یزید	وی از سوی عبدالله بن زبیر به حکومت مکه رسید، سپس زمامداری کوفه را به وی واگذار کرد.
عبدالله بن مطیع	عبدالله بن زبیر او را به حکومت کوفه منصوب کرد، و مختار او را از کوفه بیرون کرد وی به مکه بازگشت.
مختار بن ابوعبید ثقفی	با شکست عبدالله بن مطیع حاکم کوفه شد و هر گاه مختار به مداین می‌رفت سائب بن مالک اشعری را به حکومت کوفه می‌گمارد.
مصعب بن زبیر	در ۶۷ ه‍.ق عبدالله بن زبیر او را به حکمرانی بصره گمارد، سپس با شکست دادن مختار حکمرانی کوفه را نیز به او واگذار کرد.

دوره عباسی

نقل شده امام صادق(ع) در سال‌های آغازین حکومت عباسی، از سوی سفاح و منصور به عراق احضار شده و مدتی در کوفه اقامت داشته و در این فرصت، به تدریس و تبیین معارف اسلامی و مقابله با عقاید غلات پرداخته است.

کوفه در این دوره، به تدریج اهمیت‏ سیاسى، نظامى و به دنبال آن، اقتصادى خود را از دست داد. در عصر عباسى دوم با تضعیف قدرت سیاسى بنى عباس، شهر کوفه در پی حملات قبایل بدوى و غارتگر عربستان، بویژه قرامطه و طوایف شمر و خفاجه، به شدت آسیب دید و تخریب گردید. ابن جبیر سفرنامه‏ نویس مسلمان که در سال ۵۸۰ق، شهر کوفه را از نزدیک مشاهده کرده، درباره آن گفته است:

کوفه شهرى است‏ بزرگ و کهن‏ساز که ویرانى بسیارى بر آن دست‏ یافته و ویرانه‏‌هایش بیش از آبادى‏‌هاى آن است. یکى از اسباب ویرانى کوفه وجود قبیله خفاجه در همسایگى شهر است که همواره بدان گزند رسانند.

حکومت‏‌هایى مانند آل‏ بویه و سلجوقیان نیز تمایلى به بازسازى و توسعه شهر کوفه نداشتند، بویژه آن‏که اهمیت‏ سیاسى، نظامى، اقتصادى و حتى مذهبى کوفه در مقیاس بسیار وسیع‏تر به شهر بغداد که در سال ۱۴۵ق به وسیله منصور عباسی ساخته شده بود منتقل گردید.

جنبش‌های شیعی در کوفه

• قیام ابن طباطبا

محمد بن ابراهیم بن طباطبا از نوادگان امام حسن(ع) بود که از مدینه به کوفه آمد و به کمک ابوالسرایا که یکی از فرماندهان شورشی و ناراضی عباسیان و از زیر دستان هرثمه بن اعین بود، سپاهی تشکیل داد. آنان در سال ۱۹۹ هجری قمری به کوفه حمله کردند و این شهر را تصرف کردند. شعار آنان در این قیام الرضا من آل محمد بود.

• قیام علی بن زید و عیسی بن جعفر

این دو که علوی و از تبار امام حسن مجتبی(ع) بودند، در سال ۲۵۵ هجری در کوفه قیام کردند. معتز، سپاهی بزرگ به فرماندهی سعید بن صالح معروف به حاجب را به سوی آنها فرستاد و این قیام را سرکوب کرد.

• قیام علی بن زید بن حسین

وی از نوادگان امام حسین(ع) بود و در زمان مهتدی عباسی در کوفه قیام کرد. شاه بن میکال با سپاهی بزرگ به مقابله او رفت ولی شکست خورد. وقتی معتمد عباسی به قدرت رسید، کیجور ترکی را به سوی او فرستاد. علی بن زید پس از چندی تعقیب و گریز در سال ۲۵۷ هجری قمری کشته شد.

• پیدایش قرامطه

مقالهٔ اصلی: قرامطه

بیشتر گزارش‌های تاریخی، ریشه پیدایش قرامطه را به فعالیت‌های یکی از داعیان و پیروان اسماعیلیه به نام حمدان بن اشعث مشهور به قرمط نسبت می‌دهند که فعالیت تبلیغی خود را در کوفه آغاز کرد. در سال ۳۱۷ق قرامطه با حمله به مکه، حجرالاسود را همراه خود بردند. در سال ۳۳۹ق در جریان بازگرداندن حجرالاسود به مکه، ابتدا آن را به کوفه آوردند و به ستون هفتم مسجد کوفه آویختند تا مردم آن را ببینند.

موقعیت کنونی

امروزه کوفه از نظر اداری، در استان نجف قرار گرفته و از بخش‌های تابع شهر نجف (در شمال شرق این شهر) به شمار می‌آید. جمعیت این شهر بیش از ۳۰۰ هزار نفر است.

اهمیت شهر کوفه بیشتر به دو قرن نخست هجری برمی‌گردد و پس از آشکار شدن مرقد امیرمومنان و گسترش شهر نجف، رفته رفته از اهمیت و جایگاه کوفه کاسته و به اهمیت و جایگاه نجف افزوده شد.

شیعیان کوفه

خاندان‌های علمی

خاندانهای علمی شیعه در کوفه در قرون نخست هجری عبارتند از:

• آل ابی شعبه
• آل اعین
• آل ابی صفیه
• آل ابی اراکه
• آل ابی جعد
• آل ابی الجهم
• آل ابی ساره
• آل نعیم ازدی
• آل حیان تغلبی
• بنی حر جعفی
• بنی الیاس بجلی کوفی
• بنی عبد ربه
• بنی ابی سبره
• بنی سوقه
• بنی نعیم صحاف
• بنی عطیه،
• بنی رباط
• بنی فرقد
• بنی دراج
• بنی عمار بجلی

گرایش‌ها و فرقه‌ها

خوارج، کیسانیه و زیدیه از فرقه‌هایی هستند که در این شهر شکل گرفتند.

اتهام بی‌وفایی کوفیان

یکی از اتهاماتی که در مورد کوفیان مطرح شده، بی‌وفایی آنان است تا جایی که عباراتی همچون «الکوفی لایوفی:کوفیان وفا نمی‌کنند» و «اغدر من‌ کوفی: فریبکارتر از کوفی» معروف شده است.

برخی پژوهشگران این اتهام را ناشی از ویژگی «تابع احساسات بودن» در مردم کوفه دانسته‌اند که به عنوان نمونه می‌توان به موضع احساسی کوفیان در قبال مسلم بن عقیل و همچنین قیام مختار ثقفی اشاره کرد.

برخی نیز این اتهام را مبالغه‌آمیز و با هدف مخدوش کردن چهره شیعیان و کوفه به عنوان شهری شیعی دانسته‌اند، افزون بر آنکه بخش زیادی از جمعیت کوفه، شیعه نبوده‌اند.

در عین حال برخی معتقدند در برهه‌ای از تاریخ، صفات زشت مردم کوفه و در برهه‌ای دیگر صفات نیک آنها بروز پیدا کرده است، هرچند صفات منفی کوفیان پیامدهای ناگواری در قرن نخست داشته است.

اماکن مقدس

مسجد کوفه

مسجد کوفه

مقالهٔ اصلی: مسجد کوفه

از اولین مکان‌هایی که سعد بن ابی وقاص در کوفه بنا نهاد مسجد کوفه بود. این مسجد جایگاه خطابه‌ها و قضاوت‌های حضرت علی (ع) بود که اکنون جایگاه قضاوت آن حضرت به نام دکة القضا معروف است. و آن حضرت با ضربه شمشیر ابن ملجم مرادی در این مکان مجروح و به شهادت رسید.

مسجد کوفه بر دیگر مساجد به جز مسجدالحرام و مسجدالنبی (ص) فضیلت دارد و مرکز قضاوت امام زمان (عج) خواهد بود. مسافر می‌تواند نماز را در مسجد کوفه تمام یا شکسته بخواند.

مسجد سهله

مقالهٔ اصلی: مسجد سهله

این مسجد در قرن اول هجری توسط قبایل عرب کوفه و در فاصله حدود دو کیلومتری شمال غربی مسجد کوفه ساخته شده است. این مسجد یکی از کهن‌ترین مساجد منتسب به امام دوازدهم شیعیان است و بنابر برخی روایات، محل زندگی ایشان پس از ظهور، همین مکان است.

مسجد صعصعه بن صوحان

مقالهٔ اصلی: مسجد صعصعه بن صوحان

مساجد ملعونه: مساجدی هستند که به منظور مقابله با حضرت علی و به صورت مسجد ضرار بنا شده بود. در روایتی از امام باقر چنین آمده است که چهار مسجد نیز بعد از شهادت امام حسین به شکرانه پیروزی لشکر کوفه بر آن حضرت تجدید بنا شد از این رو این مساجد لعن مضاعف دارند. از این مساجد ملعونه هم اکنون هیچ اثری باقی نمانده است.

1. مسجد اشعث بن قیس کندی
2. مسجد جریر بن عبدالله بجلی
3. مسجد سماک بن مخزومه
4. مسجد شبث بن ربعی
5. مسجد تیم
6. مسجد ثقیف
7. مسجدی در الحمراء

مرقد یاران ائمه

• میثم تمار

مرقد میثم تمار در چند صد متری مسجد کوفه و در کنار خیابان اصلی کوفه - نجف قرار دارد.

• مسلم بن عقیل
• هانی بن عروه

مرقد مسلم بن عقیل و هانی بن عروه و مختار ثقفی در کنار مسجد کوفه است.

علم و هنر در کوفه

فقه

در اواخر عمر امام صادق(ع)، مکتب فقه شیعی از مدینه به کوفه منتقل شد و، حیات فقهی جدیدی در کوفه شکل گرفت. در کتاب تاریخ الکوفة آمده است امام صادق(ع) در زمان حکومت سفاح به کوفه رفت و برای دو سال در آنجا در بین بنی‌عبدالقیس منزل گزید. در این مدت شیعیان از هر طرف به نزد وی می‌آمدند و از علوم او بهره می‌گرفتند. از محمد بن معروف هلالی نقل شده است که برای ملاقات امام صادق به حیره رفت ولی به دلیل کثرت جمعیتی که بر گرد امام بود نتوانست با ایشان ملاقات کند. حسن وشاء می‌گوید: من مسجد کوفه را از نزدیک دیدم که حدود نهصد شیخ در آن می‌گفتند: «حَدَّثنی جعفر بن محمد(ع)».

ویژگی‌های مکتب فقهی کوفه

• در این دوره به امر تدوین و نوشتن حدیث اهمیت خاصی مبذول می‌شد. آغاز نوشتار و تدوین حدیث به زمان امام باقر(ع) می‌رسد و در زمان امام صادق(ع) به اوج خود رسید. امام صادق(ع) شدیداً اصحاب خویش را به ضبط و نوشتن احادیث ترغیب می‌فرمود. ابوبصیر می‌گوید: امام صادق(ع) فرمودند: (احادیث و علوم را) بنویسید. همانا شما نمی‌توانید علوم را حفظ کنید، مگر از طریق نگارش و کتابت آن.
• در این دوره مسائل جدید و مستحدثه فراوانی به وجود آمدند که از قرآن کریم برای آن جوابی نمی‌یافتند، و آنچه که فقهای اهل سنت از روایات و اخبار در دست داشتند، پاسخ گو نبود و وضعیت جامعه و تبلیغات آن روز به گونه‌ای نبود که مردم به اهل بیت(ع)، مراجعه کنند. از این رو، فقهای اهل سنت به قیاس، استحسان، رأی و ظن روی آوردند.
• در این دوره بین نقل راویان اختلاف پیش آمد. روایات بسیاری از ائمه اطهار(ع) نقل شد و گاه در یک موضوع واحد، دو روایت متعارض نقل می‌شد. از این رو، برخی راویان از ائمه اطهار(ع) راهی برای شناخت حدیث درست از نادرست درخواست می‌کردند. روایاتی که تحت عنوان اخبار علاجیه وجود دارد، برای حل تعارض این گونه اخبار است.
• در این دوره ملاک‌های اجتهاد و استنباط احکام شرعی مانند استصحاب، برائت، احتیاط، تخییر، قاعده طهارت، قاعده ید، اباحه و حلیت از سوی ائمه(ع) بیان شد. در مواردی راویان به مناطق دور سفر می‌کردند که برای پرسش‌های مطرح شده نمی‌توانستند با امام(ع) در تماس باشند. از این رو، با استفاده قواعد و اصول فقهی به اجتهاد استنباط احکام شرعی پرداختند.

حدیث

آغاز مدرسه حدیثی اهل سنّت در کوفه به عصر فتوحات و تأسیس این شهر، در عصر خلیفه دوّم باز می‌گردد. پس از تأسیس کوفه و مهاجرت برخی از صحابه پیامبر(ع) به این شهر، حدیث نبوی در آنجا گسترش یافت و محافل درسی در زمینه‌های حدیث و تفسیر منعقد شد. مدرسه حدیث کوفه در مقابل مدرسه حدیث مدینه لحاظ می‌شود.

ویژگی‌های مکتب حدیثی کوفه:

• پویایی و عقل گرایی: حضور شیعیان در کنار مخالفان در این ناحیه و درگیری‌های فقهی کلامی، خود به خود این مکتب حدیثی را به سمت نوعی پویایی و نشاط حرکت می‌داد.
• کثرت محدّثان کوفی و نقش ائمه(ع) : در زمینه تعداد محدّثان شیعی ساکن در کوفه، روایاتی در دست است که حاکی از کثرت قابل توجه راویان شیعی در این حوزه حدیثی، پس از استقرار تشیع در آن است. نخستین گروه از شاگردان امام باقر را برخی از شیعیان کوفه می‌یابیم که در رأس آن‌ها می‌توان از خاندان اعین نام برد. برادران اعین عامل تبلیغ و نشر تعالیم اهل بیت(ع) در کوفه بودند. مراوده‌های شیعیان کوفه با امام صادق(ع) در مدینه نیز ادامه یافت و مشایخ شیعی از کوفه به صورت فردی یا گروهی به محضر آن حضرت رفته و کسب حدیث می‌نمودند. گذری به فهرست اصحاب امام ششم در رجال شیخ طوسی نیز مؤید این نکته است که راویان آن حضرت در درجه اوّل کوفی بوده‌اند و گاه ده‌ها نام را در اصحاب آن حضرت ذکر می‌کند که وصف مشترک همه آن‌ها «کوفی» است.
• حضور امام صادق و وکلای ائمه(ع) در کوفه: هجرت دو ساله امام صادق(ع) به کوفه در عصر ابوالعباس سفّاح،و گستردن بساط تربیت شاگردان در این شهر، با توجه به تازه کار بودن دولت بنی عباس و اهتمام آن به تثبیت کامل حاکمیت خود، و عدم توجه کافی به فعالیت‌های امام صادق(ع) موجب آن گردید که این دو سال برای محدّثان شیعی و حتی برای برخی از محدّثان غیرشیعی، به دوران پربرکتی تبدیل شود. درباره همین دو سال است که بنا به نقلی، ابوحنیفه این واقعیت را نسبت به خودش بر زبان رانده که: «لولا السنتان لهلک النعمان.»
• تدوین اصول و کتب حدیثی: از جمله ویژگی‌های مهمّ مکتب حدیثی کوفه، پرداختن محدّثان این حوزه به تدوین و کتابت منابع حدیثی است که از نظر کمی و کیفی قابل توجه است و بخش عمده‌ای از ۶۶۰۰ کتابی که شیخ حر عاملی در آخر فائده چهارم از وسائل الشیعه، تدوین آن‌ها را به قدمای شیعه اثنی عشری که معاصر ائمه(ع) بوده‌اند نسبت می‌دهد، توسط محدّثان کوفی تدوین گشته است. ثمره همین کتابهای مدوّن، پیدایش «اصول اربعمأة» بود. البته این مجموعه‌های مدوّن در ابتدا شکل مجموعه‌های روایی شخصی داشت که یک راوی مجموع مسموعات حدیثی خود را یک جا جمع کرده بود که بعدها تبویب گشته و شکل منظَّم تری به خود گرفت.

نحو

در نحو دو مکتب عمده وجود دارد: مکتب بصره و مکتب کوفه. از ابتدای کار این دو مکتب اختلافات زیادی بین بزرگان آنها به وجود آمد. سید محسن امین در اعیان الشیعه می‌گوید بانیان اول علم نحو در بصره و کوفه، علمای شیعه بودند که این دانش را در این دو سرزمین بسط و نشر دادند.

بخشی از سوره فاطر به خط کوفی متعلق به اواخر قرن هشتم میلادی (دوم هجری)

پیشوای نحو و لغت در مکتب کوفه کسائی است که آگاهترین مردم آن دیار در این دانش بوده است.

به خاطر اینکه کوفی ها، با بنی عباس در قیام علیه بنی امیه همکاری کردند بنی عباس از کوفی‌ها در مقابل بصری‌ها حمایت می‌کردند و از علمای کوفی برای تربیت فرزندان خویش دعوت به عمل می‌آوردند.

خط کوفی

خط کوفی به خط زاویه‌دار و مسطحی می‌گویند که زاویه‌های آن مایل به تربیع (چهارگوش) و مسطحات آن، زوایای مستقیم دارد. این خط ده‌ها سال خط غالب عرب به شمار می‌رفت و قرآن‌ها و نامه‌ها با آن نوشته می‌شد و همچنین با این خط، روی سکه‌های درهم و دینار ضرب می‌شد. حروف خط کوفی در آغاز بدون نقطه و بدون حرکت‌های اعرابی نگاشته می‌شد و به سبب آنکه حافظان و قاریان قرآن فراوان بودند و آن را سینه به سینه از پیامبر گرفته بودند اشتباه و خطا کمتر در آن رخ می‌داد اما پس از نیمه اول قرن اول که اعراب با اقلیت‌های دیگر به شدت مختلط شده بودند کم کم خطا و اشتباه در قرائت قرآن نمودار شد لذا ابوالاسود دوئلی برای سهولت قرائت قرآن به وسیله نقطه ها، نگارش فتحه، ضمه و کسره را ابداع کرد.

شهر کوفه در روایات

در منابع حدیثی، روایات متعددی درباره جایگاه و اهمیت کوفه آمده است از جمله:

• امام صادق(ع) از قول امیرمومنان نقل می‌کند:مکه حرم خدا، مدینه حرم رسول خدا و کوفه حرم من است، هیچ ستمگری در صدد ایجاد حادثه در آن بر نمی‌آید، جز اینکه خداوند او را ریشه‌کن می‌کند.
• امام حسن عسکری(ع) فرمود: جای پایی در کوفه، برای من از خانه‌ای در مدینه محبوب‌تر است.

همچنین در بخش دیگری از روایات به موقعیت کوفه پس از ظهور امام زمان(ع) اشاره شده و این شهر پایتخت آن حضرت معرفی شده است.

پیوند به بیرون

• بررسی انتخاب کوفه به عنوان مرکز خلافت اسلامی
• جغرافیای تاریخی کوفه
• کوفه و تحولات سیاسی صدر اسلام
• مردم کوفه از زبان امیرالمؤمنان علی(ع)
• سایت مسجد کوفه
• حوزه علمیه کوفه و تالیفات پیرامون مهدویت