پرش به محتوا

سنت الهی: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی شیعه
Bazeli (بحث | مشارکت‌ها)
بدون خلاصۀ ویرایش
Roohish (بحث | مشارکت‌ها)
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱: خط ۱:
'''سنت الهی''' اصطلاحی قرآنی و به معنای روش‌ها و قوانین [[خدا|خداوند]] در اداره امور هستی. سنت‌ها در نزد اندیشمندان اسلامی دارای ویژگی‌هایی چون جامعیت، ثبات و ضابطه‌مندی بوده و به تعبیر [[قرآن]] غیرقابل تبدیل و تحویل‌ناپذیرند.
'''سنت الهی''' اصطلاحی قرآنی و به معنای روش‌ها و قوانین [[خدا|خداوند]] در اداره امور هستی. سنت‌ها در نزد اندیشمندان اسلامی دارای ویژگی‌هایی چون جامعیت، ثبات و ضابطه‌مندی بوده و به تعبیر [[قرآن]] غیرقابل تبدیل و تحویل‌ناپذیرند.


به باور اندیشمندان [[مسلمان]]، سنت‌های الهی بنا به ظرف تحقق آن، به سنت‌های اخروی و سنت‌های دنیوی و بنا به تأثیر عملکرد انسان، به سنت‌های مطلق و سنت‌های مشروط تقسیم می‌شوند. [[استدراج|سنت استدراج]]، [[سنت نصرت مؤمنان]]، [[اتمام حجت|سنت اتمام حجت]] از جمله سنت‌هایی است که در قرآن بدان اشاره شده است.
به باور اندیشمندان [[مسلمان]]، سنت‌های الهی بنا به ظرف تحقق آن، به سنت‌های اخروی و سنت‌های دنیوی و بنا به تأثیر عملکرد انسان، به سنت‌های مطلق و سنت‌های مشروط تقسیم می‌شوند. [[استدراج|سنت استدراج]]، [[سنت نصرت مؤمنان]]، [[اتمام حجت|سنت اتمام حجت]] از جمله سنت‌هایی است که در قرآن بدان اشاره شده است.
خط ۱۰: خط ۱۰:


==مفهوم‌شناسی سنت الهی==
==مفهوم‌شناسی سنت الهی==
اندیشمندان اسلامی، منظور از سنت‌الهی را روش‌ها و ضوابطی در افعال خداوند می‌دانند که امور عالم بر پایه آنها اداره می‌‌شود.<ref>مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، ۱۳۶۸ش، ص۴۲۵؛ صدر، سنتهای تاریخ در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۲.</ref> [[عبدالله جوادی آملی]]، فیلسوف، فقیه و مفسر شیعه، سنت الهی را ناظر به نظم در قوانین خلقت و هندسه ربوبیت می‌داند که به مدد عقل تجربی و عقل فلسفی قابل یافتن است.<ref>جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۹ش، ج۱۵، ص۵۸۷.</ref>
اندیشمندان اسلامی، منظور از سنت‌الهی را روش‌ها و ضوابطی در افعال خداوند می‌دانند که امور عالم بر پایه آنها اداره میشود.<ref>مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، ۱۳۶۸ش، ص۴۲۵؛ صدر، سنتهای تاریخ در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۲.</ref> [[عبدالله جوادی آملی]]، فیلسوف، فقیه و مفسر شیعه، سنت الهی را ناظر به نظم در قوانین خلقت و هندسه ربوبیت می‌داند که به مدد عقل تجربی و عقل فلسفی قابل یافتن است.<ref>جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۹ش، ج۱۵، ص۵۸۷.</ref>


از نظر محققان، مفهوم سنت الهی در یک شبکه معنایی در قرآن، با واژگانی چون «أمر»، «إراده»، «قول»، «حکم»، «جعل»، «کتب»، «فرض»، «قضا»، «قدر» مرتبط است.<ref>نیک‌زاد الحسینی، شبکه معنایی سنن الهی در قرآن کریم، ۱۳۹۲ش، ص۴۵.</ref> به گفته محققان، سنت‌های الهی از دو جهت بسیار فراگیرند، اول از جهت تنوع روش‌ها و تدابیر الهی و دیگری از جهت شمول در پهنه هستی به طوری که هیچ موجودی از حکومت سنت‌های الهی خارج نبوده و در هر موقعیتی یک یا چند سنت بر او حکومت می‌کند.<ref>آقاجانی، ویژگی‌ها و انواع سنت‌های الهی در تدبیر جوامع، ۱۳۹۳ش، ص۳۴.</ref>
از نظر محققان، مفهوم سنت الهی در یک شبکه معنایی در قرآن، با واژگانی چون «أمر»، «إراده»، «قول»، «حکم»، «جعل»، «کتب»، «فرض»، «قضا»، «قدر» مرتبط است.<ref>نیک‌زاد الحسینی، شبکه معنایی سنن الهی در قرآن کریم، ۱۳۹۲ش، ص۴۵.</ref> به گفته محققان، سنت‌های الهی از دو جهت بسیار فراگیرند، اول از جهت تنوع روش‌ها و تدابیر الهی و دیگری از جهت شمول در پهنه هستی به طوری که هیچ موجودی از حکومت سنت‌های الهی خارج نبوده و در هر موقعیتی یک یا چند سنت بر او حکومت می‌کند.<ref>آقاجانی، ویژگی‌ها و انواع سنت‌های الهی در تدبیر جوامع، ۱۳۹۳ش، ص۳۴.</ref>
==اهمیت و جایگاه==
==اهمیت و جایگاه==
برخی معتقدند، از آنجایی که سنت‌های الهی ناظر به چگونگی فعل خدا و رابطه او با بندگان است، بارزترین مظهر [[اثبات خدا|اثبات وجود خدا]] و [[توحید]] به شمار آمده و از این رو به میزانی که فرد و جامعه از این سنت‌ها آگاهی داشته باشند، به همان میزان «[[معرفت الله]]» برایشان نهادینه می‌گردد.<ref>دیالمه، [https://ensani.ir/fa/article/361268/بررسی-سنت-اجتماعی-مداوله-و-اهداف-آن-در-قرآن- بررسی سنت اجتماعی مداوله و اهداف آن در قرآن کریم]، ص۲۱۰.</ref> همچنانکه به گفته قرآن، رویگردانی از سنت‌های الهی [[خسران]] را در پی دارد.<ref>نگاه کنید به [[آیه ۸۵ سوره غافر]]</ref>
برخی معتقدند، از آنجایی که سنت‌های الهی ناظر به چگونگی فعل خدا و رابطه او با بندگان است، بارزترین مظهر [[اثبات خدا|اثبات وجود خدا]] و [[توحید]] به شمار آمده و از این رو به میزانی که فرد و جامعه از این سنت‌ها آگاهی داشته باشند، به همان میزان «[[معرفت الله]]» برایشان نهادینه می‌گردد.<ref>دیالمه، [https://ensani.ir/fa/article/361268/بررسی-سنت-اجتماعی-مداوله-و-اهداف-آن-در-قرآن- بررسی سنت اجتماعی مداوله و اهداف آن در قرآن کریم]، ص۲۱۰.</ref> همچنانکه به گفته قرآن، رویگردانی از سنت‌های الهی [[خسران]] را در پی دارد.<ref>نگاه کنید به [[آیه ۸۵ سوره غافر]]</ref>


محققان مسلمان، کشف سنت‌های الهی در زندگی بشر را در جهت معنایابی برای حوادث در طول زندگی ضروری دانسته و معتقدند آگاهی از سنت‌های الهی به عنوان قوانین ثابت، قدرت پیش‌بینی و مدیریت رخدادهای فردی و اجتماعی را به انسان داده و آثار تربیتی بسیاری دارد.<ref>نیک‌زاد الحسینی، شبکه معنایی سنن الهی در قرآن کریم، ۱۳۹۲ش، ص۱.</ref>
محققان مسلمان، کشف سنت‌های الهی در زندگی بشر را در جهت معنایابی برای حوادث در طول زندگی ضروری دانسته و معتقدند آگاهی از سنت‌های الهی به عنوان قوانین ثابت، قدرت پیش‌بینی و مدیریت رخدادهای فردی و اجتماعی را به انسان داده و آثار تربیتی بسیاری دارد.<ref>نیک‌زاد الحسینی، شبکه معنایی سنن الهی در قرآن کریم، ۱۳۹۲ش، ص۱.</ref>
خط ۲۸: خط ۲۸:
سنت‌های الهی جایگاهی ویژه در تدابیر سیاسی و اجتماعی حاکمان [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی ایران]] دارد به طوری که برخی بر این باورند که منطق مقاومت [[سید روح‌الله موسوی خمینی|امام خمینی]] بنیانگذار [[نظام جمهوری اسلامی ایران]]، منطبق بر سنت‌های مطرح شده در قرآن بوده<ref>خامنه‌ای، [https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=3129&npt=12 بیانات در مراسم سی‌امین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه‌الله)]</ref> و سخنان کوبنده وی علیه [[ایالات متحده آمریکا|آمریکا]]، حتی پیش از شروع مبارزاتش علیه [[نظام شاهنشاهی]]، معلول بصیرتی است که از اعتماد به سنت‌های الهی سرچشمه گرفته است.<ref>خامنه‌ای، [https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=3129&npt=12 بیانات در مراسم دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه امام‌حسین(ع)]</ref>
سنت‌های الهی جایگاهی ویژه در تدابیر سیاسی و اجتماعی حاکمان [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی ایران]] دارد به طوری که برخی بر این باورند که منطق مقاومت [[سید روح‌الله موسوی خمینی|امام خمینی]] بنیانگذار [[نظام جمهوری اسلامی ایران]]، منطبق بر سنت‌های مطرح شده در قرآن بوده<ref>خامنه‌ای، [https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=3129&npt=12 بیانات در مراسم سی‌امین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه‌الله)]</ref> و سخنان کوبنده وی علیه [[ایالات متحده آمریکا|آمریکا]]، حتی پیش از شروع مبارزاتش علیه [[نظام شاهنشاهی]]، معلول بصیرتی است که از اعتماد به سنت‌های الهی سرچشمه گرفته است.<ref>خامنه‌ای، [https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=3129&npt=12 بیانات در مراسم دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه امام‌حسین(ع)]</ref>


[[سید علی حسینی خامنه‌ای|سیدعلی خامنه‌ای]] دومین رهبر جمهوری اسلامی ایران، در کلام خود، مسائلی چون پاسداشت ارزش‌ها، تحقّق عزت، قدرت و [[مقاومت]]، [[معنویت]]، [[عقلانیت]]، [[عدالت اجتماعی|عدالت]]، [[بصیرت]]، [[دشمن‌شناسی]] و تحقق پیشرفت در جامعه را در گرو انطباق با سنت‌های الهی می‌داند.<ref>خیری، [https://www.sid.ir/paper/1029000/fa کارکردهای اجتماعی سنن الهی از دیدگاه مقام معظم رهبری سیدعلی خامنه ای دام عزه]، ص۹.</ref> او، عدم درک درست دشمنان اسلام از سنت‌های الهی را سبب شکست‌های پیاپی ایشان در محاسبات و نقشه‌هایشان دانسته و بر این باور است که هر کجا که مسلمانان در عرصه‌های سیاسی و نظامی به پیروزی رسیده‌اند، به جهت انطباق با یکی از سنت‌های الهی در پیروزی بوده است و هر کجا کارشان به شکست کشیده، سنت الهی شکست به جهت برخی رفتارها، بر ایشان حاکم شده است.<ref>خامنه‌ای، [https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=3129&npt=12#117928 بیانات در دیدار رئیس و مسئولان قوه قضائیه].</ref>
[[سید علی حسینی خامنه‌ای|سیدعلی خامنه‌ای]] دومین رهبر جمهوری اسلامی ایران، در کلام خود، مسائلی چون پاسداشت ارزش‌ها، تحقّق عزت، قدرت و [[مقاومت]]، [[معنویت]]، [[عقلانیت]]، [[عدالت اجتماعی|عدالت]]، [[بصیرت]]، [[دشمن‌شناسی]] و تحقق پیشرفت در جامعه را در گرو انطباق با سنت‌های الهی می‌داند.<ref>خیری، [https://www.sid.ir/paper/1029000/fa کارکردهای اجتماعی سنن الهی از دیدگاه مقام معظم رهبری سیدعلی خامنه‌ای دام عزه]، ص۹.</ref> او، عدم درک درست دشمنان اسلام از سنت‌های الهی را سبب شکست‌های پیاپی ایشان در محاسبات و نقشه‌هایشان دانسته و بر این باور است که هر کجا که مسلمانان در عرصه‌های سیاسی و نظامی به پیروزی رسیده‌اند، به جهت انطباق با یکی از سنت‌های الهی در پیروزی بوده است و هر کجا کارشان به شکست کشیده، سنت الهی شکست به جهت برخی رفتارها، بر ایشان حاکم شده است.<ref>خامنه‌ای، [https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=3129&npt=12#117928 بیانات در دیدار رئیس و مسئولان قوه قضائیه].</ref>


[[عبدالله جوادی آملی]] نیز بر این باور است که بنا بر سنت غیرقابل تغییر الهی در به خاک مذلت کشاندن کسانی که همچون [[فرعون|فرعونیان]]، طغیان و سرکشی را از حد گذارنده‌اند، [[ایالات متحده آمریکا]]، هر روز به ساعت پایان قدرت خود نزدیکتر می‌شود.<ref>جوادی آملی،
[[عبدالله جوادی آملی]] نیز بر این باور است که بنا بر سنت غیرقابل تغییر الهی در به خاک مذلت کشاندن کسانی که همچون [[فرعون|فرعونیان]]، طغیان و سرکشی را از حد گذارنده‌اند، [[ایالات متحده آمریکا]]، هر روز به ساعت پایان قدرت خود نزدیکتر می‌شود.<ref>جوادی آملی،
[https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/3251/نگاهي-%C2«Ù‚رآني%C2»-به-تبعات-هجوم-آمريكا-به-عراق نگاهی «قرآنی» به تبعات هجوم آمریکا به عراق].</ref>
[https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/3251/نگاهی-%C2«Ù‚رآني%C2»-به-تبعات-هجوم-آمريكا-به-عراق نگاهی «قرآنی» به تبعات هجوم آمریکا به عراق].</ref>


==مجرای سنت‌های الهی==
==مجرای سنت‌های الهی==
خط ۴۲: خط ۴۲:
==ویژگی سنت‌های الهی==
==ویژگی سنت‌های الهی==
اندیشمندان اسلامی با توجه به آیات قرآن، برای سنت‌های خداوند ویژگی‌هایی را برشمرده‌اند که از آن جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد:
اندیشمندان اسلامی با توجه به آیات قرآن، برای سنت‌های خداوند ویژگی‌هایی را برشمرده‌اند که از آن جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد:
*فراگیری و جامعیت: به این معنا که با توجه به [[آیه ۳۸ سوره احزاب]]، سنت‌های الهی نسبت به هیچ زمان، مکان و شرایطی استثناء پذیر نبوده و همه را به یک نحو در بر می‌گیرد.
*فراگیری و جامعیت: به این معنا که با توجه به [[آیه ۳۸ سوره احزاب]]، سنت‌های الهی نسبت به هیچ زمان، مکان و شرایطی استثناء پذیر نبوده و همه را به یک نحو در برمی‌گیرد.
*تغییرناپذیری و ثبات: به این معنا که با توجه به [[آیه ۴۳ سوره فاطر]]، سنت‌های الهی نه تغییر می‌کنند و نه چیز دیگری جای آنها را می‌گیرد.
*تغییرناپذیری و ثبات: به این معنا که با توجه به [[آیه ۴۳ سوره فاطر]]، سنت‌های الهی نه تغییر می‌کنند و نه چیز دیگری جای آنها را می‌گیرد.
*مجازات جمعی‏ (مربوط به [[سنت عذاب الهی]]): به این معنا که با توجه به [[آیه ۲۵ سوره انفال]]، جریان سنت الهی تنها دامن فرد خطاکار را نمی‌گیرد بلکه جامعه ای که نسبت به آن بی‌تفاوت بوده و سکوت اختیار کرده‌اند را نیز تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.
*مجازات جمعی (مربوط به [[سنت عذاب الهی]]): به این معنا که با توجه به [[آیه ۲۵ سوره انفال]]، جریان سنت الهی تنها دامن فرد خطاکار را نمی‌گیرد بلکه جامعه‌ای که نسبت به آن بی‌تفاوت بوده و سکوت اختیار کرده‌اند را نیز تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.
*بی‌طرفی و ضابطه مندی: به این معنا که با توجه به [[آیه ۱۴۰ سوره آل عمران]]، هر جامعه ای که از سنت‌های الهی آگاهی یابد، می‌تواند آن را در جهت اهداف خود بکار بسته و هر که از آن تخلف کند، شکست خواهد خورد. نظیر شکست مسلمانان در [[غزوه احد|جنگ احد]] که به جهت عدم تبعیت از فرماندهی وعدم استقامت ایشان رخ داد.<ref>وفا، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۱–۱۲۵</ref>
*بی‌طرفی و ضابطه‌مندی: به این معنا که با توجه به [[آیه ۱۴۰ سوره آل عمران]]، هر جامعه‌ای که از سنت‌های الهی آگاهی یابد، می‌تواند آن را در جهت اهداف خود بکار بسته و هر که از آن تخلف کند، شکست خواهد خورد. نظیر شکست مسلمانان در [[غزوه احد|جنگ احد]] که به جهت عدم تبعیت از فرماندهی وعدم استقامت ایشان رخ داد.<ref>وفا، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۱–۱۲۵</ref>


===عدم تبدیل و عدم تحویل در سنت الهی===
===عدم تبدیل و عدم تحویل در سنت الهی===
خط ۵۹: خط ۵۹:
برخی از اندیشمندان مسلمان، سنت‌های الهی را بنا به ظرف تحقق آن، به دو دسته سنت‌های اخروی و دنیوی تقسیم کرده‌اند<ref>سلیمی، [https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/12367/سنت-های-الهی-در-قرآن سنت‌های الهی در قرآن]، ص۲۵.</ref> و سنت‌های دنیوی را نیز به دو دسته سنت‌های مطلق و سنت‌های مشروط تقسیم کرده‌اند و منظور ایشان از سنت‌های مطلق، آن دسته از سنت‌هایی است که متأثر و معلول رفتار انسان نیست. نظیر [[سنت هدایت|سنت هدایت عام]]، (مطابق با آیه [[۳۶ سوره نحل]]، [[آیه ۲۰۸ سوره شعراء]]) و [[سنت امتحان|سنت امتحان مردم]]، (مطابق با [[آیه ۱۵۵ سوره بقره]] و [[آیه ۸۵ سوره طه]]) که بر همگان جاری می‌گردد.
برخی از اندیشمندان مسلمان، سنت‌های الهی را بنا به ظرف تحقق آن، به دو دسته سنت‌های اخروی و دنیوی تقسیم کرده‌اند<ref>سلیمی، [https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/12367/سنت-های-الهی-در-قرآن سنت‌های الهی در قرآن]، ص۲۵.</ref> و سنت‌های دنیوی را نیز به دو دسته سنت‌های مطلق و سنت‌های مشروط تقسیم کرده‌اند و منظور ایشان از سنت‌های مطلق، آن دسته از سنت‌هایی است که متأثر و معلول رفتار انسان نیست. نظیر [[سنت هدایت|سنت هدایت عام]]، (مطابق با آیه [[۳۶ سوره نحل]]، [[آیه ۲۰۸ سوره شعراء]]) و [[سنت امتحان|سنت امتحان مردم]]، (مطابق با [[آیه ۱۵۵ سوره بقره]] و [[آیه ۸۵ سوره طه]]) که بر همگان جاری می‌گردد.


منظور از سنت‌های مشروط نیز آن دسته از سنت‌هایی است که در قبال عملکرد انسان، جاری می‌شود. نظیر [[سنت نصرت مؤمنان]]‏، (مطابق با [[آیه ۴۷ سوره روم]]) و [[سنت استخلاف]]{{یاد|به معنای جایگزینی قومی به جای قومی دیگر در بهره‌مندی از نعمات و مواهب الهی.}}(مطابق با [[آیه ۵۴ سوره مائده]] و [[آیه ۳۸ سوره محمد]]).<ref>وفا، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۸–۱۳۴.</ref>
منظور از سنت‌های مشروط نیز آن دسته از سنت‌هایی است که در قبال عملکرد انسان، جاری می‌شود. نظیر [[سنت نصرت مؤمنان]]، (مطابق با [[آیه ۴۷ سوره روم]]) و [[سنت استخلاف]]{{یاد|به معنای جایگزینی قومی به جای قومی دیگر در بهره‌مندی از نعمات و مواهب الهی.}}(مطابق با [[آیه ۵۴ سوره مائده]] و [[آیه ۳۸ سوره محمد]]).<ref>وفا، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۸–۱۳۴.</ref>


برخی از محققان مسلمان، با توجه به آیات قرآن کریم، سنت‌های الهی را در سه دسته کلی تقسیم‌بندی کرده و برای هر دسته آیاتی را برشمرده‌اند:
برخی از محققان مسلمان، با توجه به آیات قرآن کریم، سنت‌های الهی را در سه دسته کلی تقسیم‌بندی کرده و برای هر دسته آیاتی را برشمرده‌اند:
خط ۷۱: خط ۷۱:
در اینجا به برخی از سنت‌های الهی که در آیات قرآن بدان پرداخته شده است، اشاره می‌شود:
در اینجا به برخی از سنت‌های الهی که در آیات قرآن بدان پرداخته شده است، اشاره می‌شود:
*سنت املاء: به معنای مهلت دادن خداوند به [[ظالم|ظالمان]] است تا آنکه شاید [[توبه]] کنند ولی غالباً به ضرر ایشان تمام شده و بار [[گناه|گناهان]] ایشان بیشتر می‌شود. (مطابق با [[آیه ۱۷۸ سوره آل عمران]] و [[آیه ۴۵ سوره قلم]])<ref>جمعی از نویسندگان، معارف قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۵.</ref>
*سنت املاء: به معنای مهلت دادن خداوند به [[ظالم|ظالمان]] است تا آنکه شاید [[توبه]] کنند ولی غالباً به ضرر ایشان تمام شده و بار [[گناه|گناهان]] ایشان بیشتر می‌شود. (مطابق با [[آیه ۱۷۸ سوره آل عمران]] و [[آیه ۴۵ سوره قلم]])<ref>جمعی از نویسندگان، معارف قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۵.</ref>
*[[استدراج|سنت استدراج‏]]: به معنای مهلت الهی به ظالمان با نعمت‌های مداوم مادی است که سبب [[غفلت]] ایشان شده و آنان را به تدریج به [[عذاب الهی|عذاب]] نزدیکتر می‌کند. (مطابق با آیات ۱۸۲–۱۸۳ [[سوره اعراف]]، [[آیه ۵۵ سوره توبه]]، [[آیه ۸۵ سوره توبه]]).<ref>جمعی از نویسندگان، معارف قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۵.</ref>
*[[استدراج|سنت استدراج]]: به معنای مهلت الهی به ظالمان با نعمت‌های مداوم مادی است که سبب [[غفلت]] ایشان شده و آنان را به تدریج به [[عذاب الهی|عذاب]] نزدیکتر می‌کند. (مطابق با آیات ۱۸۲–۱۸۳ [[سوره اعراف]]، [[آیه ۵۵ سوره توبه]]، [[آیه ۸۵ سوره توبه]]).<ref>جمعی از نویسندگان، معارف قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۵.</ref>
*[[سنت نصرت مؤمنان]]: به معنای آنکه زیست مومنانه سبب نزول [[برکت|برکات]] آسمان و زمین برای [[مؤمن|مؤمنان]] بوده و یاری خداوند را در حساس‌ترین برهه‌های زندگی در پی دارد. (مطابق با [[آیه ۹۶ سوره اعراف]]، [[آیه ۴ سوره فتح]]، [[آیه ۲۵ سوره توبه]]، [[آیه ۴۰ سوره توبه]]، [[آیه ۱۲۴ سوره آل عمران]]).<ref>جمعی از نویسندگان، معارف قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۰.</ref>
*[[سنت نصرت مؤمنان]]: به معنای آنکه زیست مومنانه سبب نزول [[برکت|برکات]] آسمان و زمین برای [[مؤمن|مؤمنان]] بوده و یاری خداوند را در حساس‌ترین برهه‌های زندگی در پی دارد. (مطابق با [[آیه ۹۶ سوره اعراف]]، [[آیه ۴ سوره فتح]]، [[آیه ۲۵ سوره توبه]]، [[آیه ۴۰ سوره توبه]]، [[آیه ۱۲۴ سوره آل عمران]]).<ref>جمعی از نویسندگان، معارف قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۰.</ref>
*سنت اتمام حجت: بدین معنا که خداوند مردم را بی‌خبر و قبل از [[اتمام حجت]] به جهت ظلمشان هلاک نمی‌سازد. (مطابق با [[آیه ۱۳۱ سوره انعام]] و [[آیه ۱۵ سوره اسراء]]).<ref>علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص۳۵۵.</ref>
*سنت اتمام حجت: بدین معنا که خداوند مردم را بی‌خبر و قبل از [[اتمام حجت]] به جهت ظلمشان هلاک نمی‌سازد. (مطابق با [[آیه ۱۳۱ سوره انعام]] و [[آیه ۱۵ سوره اسراء]]).<ref>علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص۳۵۵.</ref>
*[[امتحان الهی|سنت امتحان]] (سنت ابتلاء): بدین معنا که خداوند همه انسان‌ها را در حیات دنیویشان به سختی و خوشی امتحان می‌کند. (مطابق با [[آیه ۲ سوره عنکبوت]] و [[آیه ۳۵ سوره انبیاء]]).<ref>علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۶، ص۹۹.</ref>
*[[امتحان الهی|سنت امتحان]] (سنت ابتلاء): بدین معنا که خداوند همه انسان‌ها را در حیات دنیویشان به سختی و خوشی امتحان می‌کند. (مطابق با [[آیه ۲ سوره عنکبوت]] و [[آیه ۳۵ سوره انبیاء]]).<ref>علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۶، ص۹۹.</ref>
*[[سنت هدایت]]: بدین معنا که خداوند نسبت به سرنوشت بندگان خویش بی‌تفاوت نبوده و برای [[هدایت]] ایشان [[پیامبران]] و هادیانی را فرو فرستاده است. (مطابق با آیه ۱۳۳ و ۱۳۴ [[سوره طه]]، [[آیه ۴۷ سوره یونس]]، [[آیه ۱۶ سوره نحل]]، و [[آیه ۲۴ سوره فاطر]].<ref>دایرة المعارف قرآن کریم، ج‏۴، ص۲۶۳.</ref>
*[[سنت هدایت]]: بدین معنا که خداوند نسبت به سرنوشت بندگان خویش بی‌تفاوت نبوده و برای [[هدایت]] ایشان [[پیامبران]] و هادیانی را فرو فرستاده است. (مطابق با آیه ۱۳۳ و ۱۳۴ [[سوره طه]]، [[آیه ۴۷ سوره یونس]]، [[آیه ۱۶ سوره نحل]]، و [[آیه ۲۴ سوره فاطر]].<ref>دایرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص۲۶۳.</ref>
*[[سنت عذاب]]: بدین معنا که افراد و جوامع ظالم، بر اثر ناسپاسی، دچار هلاکت و [[عذاب الهی]] خواهند شد. (مطابق با [[آیه ۵۹ سوره کهف]]، [[آیه ۱۱ سوره انبیاء]]، [[آیه ۱۱۷ سوره هود]]، [[آیه ۱۱۲ سوره نحل]]).<ref>دایرة المعارف قرآن کریم، ج‏۴، ص۲۶۳.</ref>
*[[سنت عذاب]]: بدین معنا که افراد و جوامع ظالم، بر اثر ناسپاسی، دچار هلاکت و [[عذاب الهی]] خواهند شد. (مطابق با [[آیه ۵۹ سوره کهف]]، [[آیه ۱۱ سوره انبیاء]]، [[آیه ۱۱۷ سوره هود]]، [[آیه ۱۱۲ سوره نحل]]).<ref>دایرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص۲۶۳.</ref>
*[[سنت اصلاح]]: بدین معنا که خداوندروزی هر کس را طبق حالش به او عطا می‌کند.(مطابق با [[آیه ۲۷ سوره شوری]]).<ref>علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۵۶.</ref> و اگر در مواردی، روزی طاغیان در این دنیا زیاد است، به جهت حاکم شدن سنت‌های دیگری چون سنت امتحان و استدارج است.<ref>علامه طباطبایی، ترجمه المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۵۶.</ref>
*[[سنت اصلاح]]: بدین معنا که خداوندروزی هر کس را طبق حالش به او عطا می‌کند.(مطابق با [[آیه ۲۷ سوره شوری]]).<ref>علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۵۶.</ref> و اگر در مواردی، روزی طاغیان در این دنیا زیاد است، به جهت حاکم شدن سنت‌های دیگری چون سنت امتحان و استدارج است.<ref>علامه طباطبایی، ترجمه المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۵۶.</ref>
*[[امداد غیبی|سنت امداد]]: به معنای کمک خداوند به همه انسانها (چه مؤمن و چه غیر مؤمن) برای رسیدن به اهدافشان است. (مطابق با آیه [[۲۰ سوره شوری]] و [[آیه ۲۰ سوره اسراء]])<ref>وفا، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، ۱۳۸۲ش، ص۱۳۰.</ref>
*[[امداد غیبی|سنت امداد]]: به معنای کمک خداوند به همه انسانها (چه مؤمن و چه غیر مؤمن) برای رسیدن به اهدافشان است. (مطابق با آیه [[۲۰ سوره شوری]] و [[آیه ۲۰ سوره اسراء]])<ref>وفا، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، ۱۳۸۲ش، ص۱۳۰.</ref>
خط ۹۳: خط ۹۳:
*سنت حاکمیت صالحان (مطابق با [[آیه ۱۰۵ سوره انبیاء]] و [[آیه ۵۵ سوره نور]])
*سنت حاکمیت صالحان (مطابق با [[آیه ۱۰۵ سوره انبیاء]] و [[آیه ۵۵ سوره نور]])
*سنت تعلق آینده به پرهیزکاران (مطابق با [[آیه ۱۲۸ سوره اعراف]])
*سنت تعلق آینده به پرهیزکاران (مطابق با [[آیه ۱۲۸ سوره اعراف]])
*سنت غلبه اسلام بر سایر ادیان (مطابق با [[آیه ۳۳ سوره توبه]]، [[آیه ۲۸ سوره فتح]])<ref>فاضلیان، [https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/12945/پيوند-سنت‌هاي-الهي-با-مهدويتپیوند سنت‌های الهی با مهدویت].</ref>
*سنت غلبه اسلام بر سایر ادیان (مطابق با [[آیه ۳۳ سوره توبه]]، [[آیه ۲۸ سوره فتح]])<ref>فاضلیان، [https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/12945/پیوند-سنت‌های-الهی-با-مهدویتپیوند سنت‌های الهی با مهدویت].</ref>


برخی نیز سنت‌های استخلاف، امتحان، تمحیص، املاء و استدراج را با توجه به آیات قرآن و [[حدیث|روایات]] در پیوندی استوار با مسئله مهدویت، [[غیبت امام مهدی(عج)|غیبت امام زمان(عج)]] و [[انتظار فرج]] دانسته‌اند.<ref>فرهمند، [https://ensani.ir/fa/article/78307/مهدویت-و-سنّت-های-الهی-در-قرآن مهدویت و سنت‌های الهی در قرآن]، ص۱۲۷–۱۵۴.</ref>
برخی نیز سنت‌های استخلاف، امتحان، تمحیص، املاء و استدراج را با توجه به آیات قرآن و [[حدیث|روایات]] در پیوندی استوار با مسئله مهدویت، [[غیبت امام مهدی(عج)|غیبت امام زمان(عج)]] و [[انتظار فرج]] دانسته‌اند.<ref>فرهمند، [https://ensani.ir/fa/article/78307/مهدویت-و-سنّت-های-الهی-در-قرآن مهدویت و سنت‌های الهی در قرآن]، ص۱۲۷–۱۵۴.</ref>
خط ۱۰۸: خط ۱۰۸:
* ایروانی، جواد، [https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/16315/اعجاز-قرآن-در-سنت‌های-اجتماعی اعجاز قرآن در سنتهای اجتماعی]، قرآن و علم، دوره ۷، ش۱۳، ۱۳۹۲ش.
* ایروانی، جواد، [https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/16315/اعجاز-قرآن-در-سنت‌های-اجتماعی اعجاز قرآن در سنتهای اجتماعی]، قرآن و علم، دوره ۷، ش۱۳، ۱۳۹۲ش.
* جمعی از نویسندگان، معارف قرآن، تهران، پژوهشکده تحقیقات اسلامی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۷ش.
* جمعی از نویسندگان، معارف قرآن، تهران، پژوهشکده تحقیقات اسلامی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۷ش.
* جمعی از نویسندگان مرکز فرهنگ و معارف قرآن‏، دایرة المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۲ش.
* جمعی از نویسندگان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایرة المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۲ش.
* جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، نشر اسراء، ۱۳۹۹ش.
* جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، نشر اسراء، ۱۳۹۹ش.
* جوادی آملی، عبدالله، [https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/3251/نگاهي-%C2«Ù‚رآني%C2»-به-تبعات-هجوم-آمريكا-به-عراق نگاهی «قرآنی» به تبعات هجوم آمریکا به عراق]، تاریخ درج مطلب: ۱۳۸۸/۰۱/۲۷ش، تاریخ بازدید ۱۸ فروردین ۱۴۰۳ش.
* جوادی آملی، عبدالله، [https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/3251/نگاهی-%C2«Ù‚رآني%C2»-به-تبعات-هجوم-آمريكا-به-عراق نگاهی «قرآنی» به تبعات هجوم آمریکا به عراق]، تاریخ درج مطلب: ۱۳۸۸/۰۱/۲۷ش، تاریخ بازدید ۱۸ فروردین ۱۴۰۳ش.
* خامنه‌ای، سیدعلی، [https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=3129&npt=12#117928 بیانات در دیدار رئیس و مسئولان قوه قضائیه]، تاریخ درج مطلب: ۱۴۰۱/۰۴/۰۷ش، تاریخ بازدید ۱۸ فروردین ۱۴۰۳ش.
* خامنه‌ای، سیدعلی، [https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=3129&npt=12#117928 بیانات در دیدار رئیس و مسئولان قوه قضائیه]، تاریخ درج مطلب: ۱۴۰۱/۰۴/۰۷ش، تاریخ بازدید ۱۸ فروردین ۱۴۰۳ش.
* خامنه‌ای، [https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=3129&npt=12 بیانات در مراسم دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه امام‌حسین(ع)]، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۸/۰۷/۲۱ش، تاریخ بازدید ۱۸ فروردین ۱۴۰۳ش.
* خامنه‌ای، [https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=3129&npt=12 بیانات در مراسم دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه امام‌حسین(ع)]، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۸/۰۷/۲۱ش، تاریخ بازدید ۱۸ فروردین ۱۴۰۳ش.
* خامنه‌ای، سیدعلی، [https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=3129&npt=12 بیانات در مراسم سی‌امین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه‌الله)]، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۸/۰۳/۱۴ش، تاریخ بازدید: ۱۸ فروردین ۱۴۰۳ش.
* خامنه‌ای، سیدعلی، [https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=3129&npt=12 بیانات در مراسم سی‌امین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه‌الله)]، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۸/۰۳/۱۴ش، تاریخ بازدید: ۱۸ فروردین ۱۴۰۳ش.
* خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، دوستان، ۱۳۹۳ش.
* خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، دوستان، ۱۳۹۳ش.
* خیری، حسین، کارکردهای اجتماعی سنن الهی از دیدگاه مقام معظم رهبری سیدعلی خامنه ای دام عزه، ش۳، دوره ۱۰، سال۱۴۰۱ش.
* خیری، حسین، کارکردهای اجتماعی سنن الهی از دیدگاه مقام معظم رهبری سیدعلی خامنه‌ای دام عزه، ش۳، دوره ۱۰، سال۱۴۰۱ش.
* دیالمه، نیکو، [https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/24159/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%D9%8A-%D8%B3%D9%86%D8%AA-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%D9%8A-%D9%85%D8%AF%D8%A7%D9%88%D9%84%D9%87-%D9%88-%D8%A7%D9%87%D8%AF%D8%A7%D9%81-%D8%A2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B) بررسی سنت اجتماعی مداوله و اهداف آن در قرآن کریم (با تأکید بر آیه ۱۴۰ و۱۴۱ آل عمران)]، مطالعات تفسیری، ش۲۶، ۱۳۹۵ش،
* دیالمه، نیکو، [https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/24159/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%D9%8A-%D8%B3%D9%86%D8%AA-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%D9%8A-%D9%85%D8%AF%D8%A7%D9%88%D9%84%D9%87-%D9%88-%D8%A7%D9%87%D8%AF%D8%A7%D9%81-%D8%A2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B) بررسی سنت اجتماعی مداوله و اهداف آن در قرآن کریم (با تأکید بر آیه ۱۴۰ و۱۴۱ آل عمران)]، مطالعات تفسیری، ش۲۶، ۱۳۹۵ش،
* سلیمی، مهدی، [https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/12367/سنت-های-الهی-در-قرآن سنت‌های الهی در قرآن]، مجله رشد آموزش معارف اسلامی، ش۶۰، ۱۳۸۵ش.
* سلیمی، مهدی، [https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/12367/سنت-های-الهی-در-قرآن سنت‌های الهی در قرآن]، مجله رشد آموزش معارف اسلامی، ش۶۰، ۱۳۸۵ش.
خط ۱۲۱: خط ۱۲۱:
* صدر، سید محمدباقر، سنت‌های تاریخ در قرآن، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۹۳ش.
* صدر، سید محمدباقر، سنت‌های تاریخ در قرآن، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۹۳ش.
* صدری فر، نبی الله، تحلیل، مقایسه و نقد دیدگاه مفسران دربارهٔ «سنّت تغییر» (ذیل آیهٔ ۱۱ سورهٔ رعد)، پژوهشنامه معارف قرآنی، ش۳۳، تابستان ۱۳۹۷ش.
* صدری فر، نبی الله، تحلیل، مقایسه و نقد دیدگاه مفسران دربارهٔ «سنّت تغییر» (ذیل آیهٔ ۱۱ سورهٔ رعد)، پژوهشنامه معارف قرآنی، ش۳۳، تابستان ۱۳۹۷ش.
* علامه طباطبایی، سیدمحمدحسین. المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامع ه مدرسین حوزه علمیه ق م، ۱۴۱۷ق.
* علامه طباطبایی، سیدمحمدحسین. المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامع ه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۷ق.
* فاضلیان، نفیسه سادات، [https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/12945/پيوند-سنت‌هاي-الهي-با-مهدويتپیوند سنت‌های الهی با مهدویت]، انتظار، ش۳۰، پاییز ۱۳۸۸ش.
* فاضلیان، نفیسه سادات، [https://quran.isca.ac.ir/fa/Article/Detail/12945/پیوند-سنت‌های-الهی-با-مهدویت پیوند سنت‌های الهی با مهدویت]، انتظار، ش۳۰، پاییز ۱۳۸۸ش.
* فرهمند، مهناز، مهدویت و سنت‌های الهی در قرآن، نشریه سفینه، ش۱۰، ۱۳۸۵ش.
* فرهمند، مهناز، مهدویت و سنت‌های الهی در قرآن، نشریه سفینه، ش۱۰، ۱۳۸۵ش.
* محصص، مرضیه، [https://ensani.ir/fa/article/375681/سنت-الهی-و-قلمرو-کیفر-گروهی سنت الهی و قلمرو کیفر گروهی]، بینات، ش۸۹–۹۰، ۱۳۹۵ش.
* محصص، مرضیه، [https://ensani.ir/fa/article/375681/سنت-الهی-و-قلمرو-کیفر-گروهی سنت الهی و قلمرو کیفر گروهی]، بینات، ش۸۹–۹۰، ۱۳۹۵ش.
خط ۱۲۸: خط ۱۲۸:
* مصباح یزدی، محمد تقی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی. شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، ۱۳۹۱ش.
* مصباح یزدی، محمد تقی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی. شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، ۱۳۹۱ش.
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۶۸ ش.
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۶۸ ش.
* مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۷۴ش.
* مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران،‌ دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۷۴ش.
* مکارم شیرازی، ناصر، یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ‏، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۸۶ش.
* مکارم شیرازی، ناصر، یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، تهران،‌ دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۸۶ش.
* نیک‌زاد الحسینی، فاطمه‌سادات، شبکه معنایی سنن الهی در قرآن کریم، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد، رشته علوم حدیث، تهران، دانشگاه قرآن و حدیث، ۱۳۹۲ش.
* نیک‌زاد الحسینی، فاطمه‌سادات، شبکه معنایی سنن الهی در قرآن کریم، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد، رشته علوم حدیث، تهران، دانشگاه قرآن و حدیث، ۱۳۹۲ش.
* وفا، جعفر، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، تهران، اداره آموزش‌های عقیدتی سیاسی سپاه، ۱۳۸۲ش.
* وفا، جعفر، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، تهران، اداره آموزش‌های عقیدتی سیاسی سپاه، ۱۳۸۲ش.
{{پایان}}
{{پایان}}



نسخهٔ ‏۱۵ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۰۷:۰۳

سنت الهی اصطلاحی قرآنی و به معنای روش‌ها و قوانین خداوند در اداره امور هستی. سنت‌ها در نزد اندیشمندان اسلامی دارای ویژگی‌هایی چون جامعیت، ثبات و ضابطه‌مندی بوده و به تعبیر قرآن غیرقابل تبدیل و تحویل‌ناپذیرند.

به باور اندیشمندان مسلمان، سنت‌های الهی بنا به ظرف تحقق آن، به سنت‌های اخروی و سنت‌های دنیوی و بنا به تأثیر عملکرد انسان، به سنت‌های مطلق و سنت‌های مشروط تقسیم می‌شوند. سنت استدراج، سنت نصرت مؤمنان، سنت اتمام حجت از جمله سنت‌هایی است که در قرآن بدان اشاره شده است.

برخی از محققان، علم به سنت‌های الهی را در میزان نهادینه کردن معرفت خدا و ظهور توحید در جامعه ضروری دانسته و برخی دیگر به جهت آگاهی از قوانین ثابت هستی، آن را در جهت مدیریت رخدادهای فردی و اجتماعی با اهمیت تلقی کرده‌اند.

برخی بر این باورند که رهبران نظام جمهوری اسلامی ایران از همان آغاز، راهبری سیاسی و اجتماعی خود را بر مبنای سنت‌های الهی ترسیم کرده و انطباق با سنت‌های الهی را برای رسیدن به پیروزی ضروری دانسته‌اند.

برخی ظهور امام زمان(عج) و مهدویت را تبلور سنت‌های الهی دانسته و معتقدند که سنت‌هایی چون ولایت صالحان، پیروزی نهایی حق بر باطل و جانشینی مستضعفان در این مسئله محقق خواهد شد.

مفهوم‌شناسی سنت الهی

اندیشمندان اسلامی، منظور از سنت‌الهی را روش‌ها و ضوابطی در افعال خداوند می‌دانند که امور عالم بر پایه آنها اداره میشود.[۱] عبدالله جوادی آملی، فیلسوف، فقیه و مفسر شیعه، سنت الهی را ناظر به نظم در قوانین خلقت و هندسه ربوبیت می‌داند که به مدد عقل تجربی و عقل فلسفی قابل یافتن است.[۲]

از نظر محققان، مفهوم سنت الهی در یک شبکه معنایی در قرآن، با واژگانی چون «أمر»، «إراده»، «قول»، «حکم»، «جعل»، «کتب»، «فرض»، «قضا»، «قدر» مرتبط است.[۳] به گفته محققان، سنت‌های الهی از دو جهت بسیار فراگیرند، اول از جهت تنوع روش‌ها و تدابیر الهی و دیگری از جهت شمول در پهنه هستی به طوری که هیچ موجودی از حکومت سنت‌های الهی خارج نبوده و در هر موقعیتی یک یا چند سنت بر او حکومت می‌کند.[۴]

اهمیت و جایگاه

برخی معتقدند، از آنجایی که سنت‌های الهی ناظر به چگونگی فعل خدا و رابطه او با بندگان است، بارزترین مظهر اثبات وجود خدا و توحید به شمار آمده و از این رو به میزانی که فرد و جامعه از این سنت‌ها آگاهی داشته باشند، به همان میزان «معرفت الله» برایشان نهادینه می‌گردد.[۵] همچنانکه به گفته قرآن، رویگردانی از سنت‌های الهی خسران را در پی دارد.[۶]

محققان مسلمان، کشف سنت‌های الهی در زندگی بشر را در جهت معنایابی برای حوادث در طول زندگی ضروری دانسته و معتقدند آگاهی از سنت‌های الهی به عنوان قوانین ثابت، قدرت پیش‌بینی و مدیریت رخدادهای فردی و اجتماعی را به انسان داده و آثار تربیتی بسیاری دارد.[۷]

عبدالله جوادی آملی، سنت الهی را شایسته عنوان علمی مستقل می‌داند که قابلیت آن را دارد که در چهره‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و … ظهور یابد اما دانش سکولار به جهت گسستگی از مبدأ و معاد به جای آن نشسته در مواردی به زیان بشر رفتار می‌کند.[۸]

سید محمد باقر صدر، فقیه و متفکر شیعه، بر این باور است که سنت‌های الهی با هدف قرآن که کتاب نجات و هدایت انسان به سوری نور است، پیوندی تنگاتنگ دارد؛ چرا که توجه به این قوانین به صورت مستقیم در تغییر و دگرگون سازی عملی جامعه و فرد بسیار مؤثر است.[۹]

برخی از محققان سنت‌های الهی، خصوصاً سنت‌های اجتماعی را بستر مناسبی برای یافتن وجهی دیگر از اعجاز قرآن دانسته‌اند.[۱۰]

حکمرانی، منطبق با سنت‌های الهی

سنت‌های الهی جایگاهی ویژه در تدابیر سیاسی و اجتماعی حاکمان جمهوری اسلامی ایران دارد به طوری که برخی بر این باورند که منطق مقاومت امام خمینی بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران، منطبق بر سنت‌های مطرح شده در قرآن بوده[۱۱] و سخنان کوبنده وی علیه آمریکا، حتی پیش از شروع مبارزاتش علیه نظام شاهنشاهی، معلول بصیرتی است که از اعتماد به سنت‌های الهی سرچشمه گرفته است.[۱۲]

سیدعلی خامنه‌ای دومین رهبر جمهوری اسلامی ایران، در کلام خود، مسائلی چون پاسداشت ارزش‌ها، تحقّق عزت، قدرت و مقاومت، معنویت، عقلانیت، عدالت، بصیرت، دشمن‌شناسی و تحقق پیشرفت در جامعه را در گرو انطباق با سنت‌های الهی می‌داند.[۱۳] او، عدم درک درست دشمنان اسلام از سنت‌های الهی را سبب شکست‌های پیاپی ایشان در محاسبات و نقشه‌هایشان دانسته و بر این باور است که هر کجا که مسلمانان در عرصه‌های سیاسی و نظامی به پیروزی رسیده‌اند، به جهت انطباق با یکی از سنت‌های الهی در پیروزی بوده است و هر کجا کارشان به شکست کشیده، سنت الهی شکست به جهت برخی رفتارها، بر ایشان حاکم شده است.[۱۴]

عبدالله جوادی آملی نیز بر این باور است که بنا بر سنت غیرقابل تغییر الهی در به خاک مذلت کشاندن کسانی که همچون فرعونیان، طغیان و سرکشی را از حد گذارنده‌اند، ایالات متحده آمریکا، هر روز به ساعت پایان قدرت خود نزدیکتر می‌شود.[۱۵]

مجرای سنت‌های الهی

محققان بر این باورند که در قرآن، اجرای سنت‌های الهی، گاهی همچون آیه ۲۳ سوره فتح به خود خداوند نسبت داده شده، گاهی همچون آیه ۷۷ سوره اسراء به پیامبران و گاهی نیز همچون آیه ۱۳ سوره حجر به مردم.[۱۶]

برخی نیز گستره مجاری سنت الهی را شامل تمام اسباب طبیعی و فوق طبیعی می‌دانند که مشیت و اراده خداوند به نحو مستقیم یا غیر مستقیم از آن جاری می‌شود.[۱۷]

محمدتقی مصباح یزدی، فیلسوف و مفسر شیعه، معتقد است خداوند سنت‌هایی که از مجاری دیگر در عالم هستی جاری می‌شود را از آن جهت به خود نسبت داده است تا انسان‌ها را با توحید افعالی بیشتر آشنا سازد.[۱۸]

ویژگی سنت‌های الهی

اندیشمندان اسلامی با توجه به آیات قرآن، برای سنت‌های خداوند ویژگی‌هایی را برشمرده‌اند که از آن جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد:

  • فراگیری و جامعیت: به این معنا که با توجه به آیه ۳۸ سوره احزاب، سنت‌های الهی نسبت به هیچ زمان، مکان و شرایطی استثناء پذیر نبوده و همه را به یک نحو در برمی‌گیرد.
  • تغییرناپذیری و ثبات: به این معنا که با توجه به آیه ۴۳ سوره فاطر، سنت‌های الهی نه تغییر می‌کنند و نه چیز دیگری جای آنها را می‌گیرد.
  • مجازات جمعی (مربوط به سنت عذاب الهی): به این معنا که با توجه به آیه ۲۵ سوره انفال، جریان سنت الهی تنها دامن فرد خطاکار را نمی‌گیرد بلکه جامعه‌ای که نسبت به آن بی‌تفاوت بوده و سکوت اختیار کرده‌اند را نیز تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.
  • بی‌طرفی و ضابطه‌مندی: به این معنا که با توجه به آیه ۱۴۰ سوره آل عمران، هر جامعه‌ای که از سنت‌های الهی آگاهی یابد، می‌تواند آن را در جهت اهداف خود بکار بسته و هر که از آن تخلف کند، شکست خواهد خورد. نظیر شکست مسلمانان در جنگ احد که به جهت عدم تبعیت از فرماندهی وعدم استقامت ایشان رخ داد.[۱۹]

عدم تبدیل و عدم تحویل در سنت الهی

قرآن در آیه ۴۳ سوره فاطر، سنت‌های الهی را غیرقابل تبدیل و غیرقابل تحویل می‌داند که از نظر مرتضی مطهری، متفکر و روحانی شیعه، عدم تبدیل بدان معنا است که نَسخ نشده و سنت دیگری جای آن را نمی‌گیرد و عدم تبدیل آن است که در اجزاء آن تغییر صورت نمی‌پذیرد.[۲۰]

علامه طباطبایی، مفسر و فیلسوف شیعه، بر این باور است که تبدیل سنّت این است که عافیت و نعمت به جای عذاب واقع گردد و تحویل سنّت آن است که عذاب از قومی به قومی دیگر منتقل شود.[۲۱]

برخی از محققان معتقدند که همنشینی مکرر واژه «سنت» با واژه‌های «قَبل» و «اوّلین» در قرآن کریم،[یادداشت ۱] به این معنا اشاره دارد که آنچه بر گذشتگان جاری بوده، غیرقابل تغییر بوده و عیناً بر آیندگان نیز جاری خواهد شد.[۲۲] از این رو قرآن کریم با توجه به آیه ۱۳۷ سوره آل عمران، از مردم انتظار دارد که در زمین سیر کرده و با نظر به عاقبت پیشینیان، سنتهای الهی را کشف کنند.[۲۳]

ناصر مکارم شیرازی، فقیه و مفسر شیعه، پایداری سنت‌های الهی را در هر دو جهت تکوین و تشریع دانسته[۲۴] و علامه طباطبایی معتقد است، دلیل عدم تبدیل و تحویل در این سنت‌ها، با توجه به آیه ۵۶ سوره هود به جهت بر طریقه مستقیم بودن خداوند و عدم تبعیض و استثناء در افعال او است.[۲۵]

اقسام سنت‌های الهی

برخی از اندیشمندان مسلمان، سنت‌های الهی را بنا به ظرف تحقق آن، به دو دسته سنت‌های اخروی و دنیوی تقسیم کرده‌اند[۲۶] و سنت‌های دنیوی را نیز به دو دسته سنت‌های مطلق و سنت‌های مشروط تقسیم کرده‌اند و منظور ایشان از سنت‌های مطلق، آن دسته از سنت‌هایی است که متأثر و معلول رفتار انسان نیست. نظیر سنت هدایت عام، (مطابق با آیه ۳۶ سوره نحل، آیه ۲۰۸ سوره شعراء) و سنت امتحان مردم، (مطابق با آیه ۱۵۵ سوره بقره و آیه ۸۵ سوره طه) که بر همگان جاری می‌گردد.

منظور از سنت‌های مشروط نیز آن دسته از سنت‌هایی است که در قبال عملکرد انسان، جاری می‌شود. نظیر سنت نصرت مؤمنان، (مطابق با آیه ۴۷ سوره روم) و سنت استخلاف[یادداشت ۲](مطابق با آیه ۵۴ سوره مائده و آیه ۳۸ سوره محمد).[۲۷]

برخی از محققان مسلمان، با توجه به آیات قرآن کریم، سنت‌های الهی را در سه دسته کلی تقسیم‌بندی کرده و برای هر دسته آیاتی را برشمرده‌اند:

  1. سنت خداوند در هدایت به سنت‌های صحیح (نظیر آیه ۲۶ سوره نساء)
  2. سنت خداوند در شکستن سنت‌های باطل (نظیر آیات ۳۷–۳۸ سوره احزاب)
  3. سنت خداوند در عذاب پیشینیان (نظیر آیه ۱۳۷ سوره آل عمران، آیه ۵۵ سوره کهف، آیات ۶۰–۶۲ سوره احزاب)[۲۸]

برخی از محققان در تقسیمی دیگر، سنت‌های الهی را ابتدا به سنت‌های تکوینی و سنت‌های تشریعی تقسیم کرده و در سنت‌های تشریعی که ناظر بر نظام انسانی است به دو دسته سنت‌های فردی و سنت‌های اجتماعی اشاره دارند.[۲۹]

نمونه‌هایی از سنت‌های الهی در قرآن

در اینجا به برخی از سنت‌های الهی که در آیات قرآن بدان پرداخته شده است، اشاره می‌شود:

برخی سنت‌های الهی دیگر عبارتند از: سنت الهی در اسباب و مسببات، سنت مکر، سنت الهی دربارهٔ رزق بندگان، سنت الهی دربارهٔ ایمان، تقوا و عمل صالح، سنت ترف و مترفین و….[۴۳]

مهدویت، تبلور سنت‌های الهی

برخی از محققان بر این باورند که مسئله مهدویت در عقاید مسلمانان با مسئله سنت‌های الهی رابطه تنگاتنگ داشته و اندیشه مهدویت در دل خود تلفیقی از تحقق چندین سنت الهی است که عبارتند از:

برخی نیز سنت‌های استخلاف، امتحان، تمحیص، املاء و استدراج را با توجه به آیات قرآن و روایات در پیوندی استوار با مسئله مهدویت، غیبت امام زمان(عج) و انتظار فرج دانسته‌اند.[۴۵]

پانویس

  1. مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، ۱۳۶۸ش، ص۴۲۵؛ صدر، سنتهای تاریخ در قرآن، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۲.
  2. جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۹ش، ج۱۵، ص۵۸۷.
  3. نیک‌زاد الحسینی، شبکه معنایی سنن الهی در قرآن کریم، ۱۳۹۲ش، ص۴۵.
  4. آقاجانی، ویژگی‌ها و انواع سنت‌های الهی در تدبیر جوامع، ۱۳۹۳ش، ص۳۴.
  5. دیالمه، بررسی سنت اجتماعی مداوله و اهداف آن در قرآن کریم، ص۲۱۰.
  6. نگاه کنید به آیه ۸۵ سوره غافر
  7. نیک‌زاد الحسینی، شبکه معنایی سنن الهی در قرآن کریم، ۱۳۹۲ش، ص۱.
  8. جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۹۹ش، ج۱۵، ص۵۸۶.
  9. صدر، سنت‌های اجتماعی و فلسفه تاریخ در مکتب قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۸۲.
  10. دیالمه، بررسی سنت اجتماعی مداوله و اهداف آن در قرآن کریم، ۱۳۹۵ش، ص۲۰۸؛ ایروانی، اعجاز قرآن در سنتهای اجتماعی.
  11. خامنه‌ای، بیانات در مراسم سی‌امین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه‌الله)
  12. خامنه‌ای، بیانات در مراسم دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه امام‌حسین(ع)
  13. خیری، کارکردهای اجتماعی سنن الهی از دیدگاه مقام معظم رهبری سیدعلی خامنه‌ای دام عزه، ص۹.
  14. خامنه‌ای، بیانات در دیدار رئیس و مسئولان قوه قضائیه.
  15. جوادی آملی، نگاهی «قرآنی» به تبعات هجوم آمریکا به عراق.
  16. وفا، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۱.
  17. خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۱۲۲۱.
  18. مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، ۱۳۹۱ش، ص۴۲۶.
  19. وفا، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۱–۱۲۵
  20. مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۶۸ش، ج ۱، ص۱۳۵.
  21. علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج ۱۷، ص۵۸.
  22. نیک‌زاد الحسینی، شبکه معنایی سنن الهی در قرآن کریم، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۴.
  23. نیک‌زاد الحسینی، شبکه معنایی سنن الهی در قرآن کریم، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۹.
  24. مکارم شیرازی، یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، ۱۳۸۶ش، ص۵۹۴.
  25. علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۷، ص۵۸.
  26. سلیمی، سنت‌های الهی در قرآن، ص۲۵.
  27. وفا، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، ۱۳۸۲ش، ص۱۲۸–۱۳۴.
  28. نیک‌زاد الحسینی، شبکه معنایی سنن الهی در قرآن کریم، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۴.
  29. محصص، سنت الهی و قلمرو کیفر گروهی، ص۲۴۹.
  30. جمعی از نویسندگان، معارف قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۵.
  31. جمعی از نویسندگان، معارف قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۵.
  32. جمعی از نویسندگان، معارف قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۰.
  33. علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص۳۵۵.
  34. علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۶، ص۹۹.
  35. دایرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص۲۶۳.
  36. دایرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص۲۶۳.
  37. علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۵۶.
  38. علامه طباطبایی، ترجمه المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۵۶.
  39. وفا، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، ۱۳۸۲ش، ص۱۳۰.
  40. صدری فر، تحلیل، مقایسه و نقد دیدگاه مفسران دربارهٔ «سنّت تغییر»، ص۹۶.
  41. علامه طباطبائی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص۳۵۵.
  42. دیالمه، بررسی سنت اجتماعی مداوله و اهداف آن در قرآن کریم، ص۲۱۱.
  43. نگاه کنید به خرمشاهی، بهاء الدین. دانشنامهٔ قرآن، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۱۲۲۱–۱۲۳۱.
  44. فاضلیان، سنت‌های الهی با مهدویت.
  45. فرهمند، مهدویت و سنت‌های الهی در قرآن، ص۱۲۷–۱۵۴.

یادداشت

  1. نظیر «سُنَّتُ الْأَوَّلین» در آیه ۳۸ سوره انفال و «سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْل» در آیه ۶۲ سوره احزاب.
  2. به معنای جایگزینی قومی به جای قومی دیگر در بهره‌مندی از نعمات و مواهب الهی.

منابع

  • آقاجانی، نصرالله، ویژگی‌ها و انواع سنت‌های الهی در تدبیر جوامع، اسلام، سال دوم، ش۳، زمستان ۱۳۹۳ش.
  • ایروانی، جواد، اعجاز قرآن در سنتهای اجتماعی، قرآن و علم، دوره ۷، ش۱۳، ۱۳۹۲ش.
  • جمعی از نویسندگان، معارف قرآن، تهران، پژوهشکده تحقیقات اسلامی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۷ش.
  • جمعی از نویسندگان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایرة المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۲ش.
  • جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، نشر اسراء، ۱۳۹۹ش.
  • جوادی آملی، عبدالله، نگاهی «قرآنی» به تبعات هجوم آمریکا به عراق، تاریخ درج مطلب: ۱۳۸۸/۰۱/۲۷ش، تاریخ بازدید ۱۸ فروردین ۱۴۰۳ش.
  • خامنه‌ای، سیدعلی، بیانات در دیدار رئیس و مسئولان قوه قضائیه، تاریخ درج مطلب: ۱۴۰۱/۰۴/۰۷ش، تاریخ بازدید ۱۸ فروردین ۱۴۰۳ش.
  • خامنه‌ای، بیانات در مراسم دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه امام‌حسین(ع)، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۸/۰۷/۲۱ش، تاریخ بازدید ۱۸ فروردین ۱۴۰۳ش.
  • خامنه‌ای، سیدعلی، بیانات در مراسم سی‌امین سالگرد رحلت امام خمینی (رحمه‌الله)، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۸/۰۳/۱۴ش، تاریخ بازدید: ۱۸ فروردین ۱۴۰۳ش.
  • خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، دوستان، ۱۳۹۳ش.
  • خیری، حسین، کارکردهای اجتماعی سنن الهی از دیدگاه مقام معظم رهبری سیدعلی خامنه‌ای دام عزه، ش۳، دوره ۱۰، سال۱۴۰۱ش.
  • دیالمه، نیکو، بررسی سنت اجتماعی مداوله و اهداف آن در قرآن کریم (با تأکید بر آیه ۱۴۰ و۱۴۱ آل عمران)، مطالعات تفسیری، ش۲۶، ۱۳۹۵ش،
  • سلیمی، مهدی، سنت‌های الهی در قرآن، مجله رشد آموزش معارف اسلامی، ش۶۰، ۱۳۸۵ش.
  • صدر، سید محمدباقر، سنت‌های اجتماعی و فلسفه تاریخ در مکتب قرآن، ترجمه حسین منوچهری، تهران، رجا، ۱۳۶۹ش.
  • صدر، سید محمدباقر، سنت‌های تاریخ در قرآن، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۹۳ش.
  • صدری فر، نبی الله، تحلیل، مقایسه و نقد دیدگاه مفسران دربارهٔ «سنّت تغییر» (ذیل آیهٔ ۱۱ سورهٔ رعد)، پژوهشنامه معارف قرآنی، ش۳۳، تابستان ۱۳۹۷ش.
  • علامه طباطبایی، سیدمحمدحسین. المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامع ه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۷ق.
  • فاضلیان، نفیسه سادات، پیوند سنت‌های الهی با مهدویت، انتظار، ش۳۰، پاییز ۱۳۸۸ش.
  • فرهمند، مهناز، مهدویت و سنت‌های الهی در قرآن، نشریه سفینه، ش۱۰، ۱۳۸۵ش.
  • محصص، مرضیه، سنت الهی و قلمرو کیفر گروهی، بینات، ش۸۹–۹۰، ۱۳۹۵ش.
  • مصباح یزدی، محمدتقی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۸ش.
  • مصباح یزدی، محمد تقی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی. شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، ۱۳۹۱ش.
  • مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۶۸ ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران،‌ دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۷۴ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، تهران،‌ دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۸۶ش.
  • نیک‌زاد الحسینی، فاطمه‌سادات، شبکه معنایی سنن الهی در قرآن کریم، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد، رشته علوم حدیث، تهران، دانشگاه قرآن و حدیث، ۱۳۹۲ش.
  • وفا، جعفر، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، تهران، اداره آموزش‌های عقیدتی سیاسی سپاه، ۱۳۸۲ش.