آیه ۳۸ سوره محمد
 تصویر آیه ۳۸ سوره محمد | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | محمد |
| شماره آیه | ۳۸ |
| جزء | ۲۶ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | بخل، سنت استبدال |
| آیات مرتبط | آیه ۱۳۳ سوره نساء، آیه ۵۴ سوره مائده، آیه ۱۳۳ سوره انعام، آیه ۳۹ سوره توبه، آیه ۵۷ سوره هود |
آیه ۳۸ سوره محمد، آخرین آیه سوره محمد است و از نکوهش بخیلان نسبت به انفاق در راه خدا و جایگزینی انسان‌های شایسته به جای افراد ناشایست سخن می‌گوید.
متن و ترجمه آیه
هَا أَنْتُمْ هَٰؤُلَاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَمِنْکُمْ مَنْ یَبْخَلُ ۖ وَمَنْ یَبْخَلْ فَإِنَّمَا یَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ ۚ وَاللَّهُ الْغَنِیُّ وَأَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ ۚ وَإِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَیْرَکُمْ ثُمَّ لَا یَکُونُوا أَمْثَالَکُمْ
آری، شما همان گروهی هستید که برای انفاق در راه خدا دعوت می‌شوید، بعضی از شما بخل می‌ورزند؛ و هر کس بخل ورزد، نسبت به خود بخل کرده است؛ و خداوند بی‌نیاز است و شما همه نیازمندید؛ و هرگاه سرپیچی کنید، خداوند گروه دیگری را جای شما می‌آورد پس آنها مانند شما نخواهند بود (و سخاوتمندانه در راه خدا انفاق می‌کنند).[۱]
نکوهش بخیلان
آیه ۳۸ سوره محمد، آخرین آیه این سوره و بیانگر دلبستگی شدید مردم به مسائل مالی، ملامت و سرزنش دل‌بستگان به اموال و تشویق به ترک این وابستگی است.[۲] در آیه ۳۶ سوره محمد آمده: خداوند از شما اموالتان را طلب نمی‌کند، اما در این آیه کسانی که اموالشان را انفاق نمی‌کنند، مذمت شده‌اند که به نظر ناسازگار می‌آید.[۳] برخی مفسران گفته‌اند منظور آیه ۳۶ سوره محمد این است که خداوند همه اموالتان را طلب نمی‌کند.[۴] علامه طباطبایی، مفسر شیعه، معتقد است آیه ۳۸ سوره محمد دلیل و شاهدی بر آیه ۳۷ سوره محمد است که در آن آمده اگر خداوند همه اموالتان را طلب کند بخل می‌ورزید؛ یعنی اینک که خداوند جزئی از اموالتان را طلب کرده، بعضی از شما بخل ورزیده‌اید، پس چگونه خواهد بود اگر همه اموالتان را طلب کند؟[۵] اما مکارم شیرازی، مفسر شیعه، آیه ۳۶ سوره محمد را به معنای طلب همه اموال نمی‌داند و معتقد است ناسازگاری بین دو آیه با ادامه آیه ۳۸ برطرف می‌گردد که بیان می‌کند آنچه خدا از شما طلب کرده، در حقیقت برای خود شماست و خدا و پیامبرش از همگان بی‌نیازند.[۶] برخی از مفسران نیز پاسخ‌های دیگری به این مسئله داده‌اند از جمله این که منظور آیه ۳۶ این است که در مقابل رسالت، اجری از مردم درخواست نمی‌گردد.[۷]
جایگزینی افراد شایسته
در قسمت پایانی آیه ۳۸ سوره محمد، خداوند به مسلمانان هشدار می‌دهد که اگر از نعمت حمایت و یاوری پیامبر(ص) که برعهده‌تان قرار داده شده، روی گردانید، خداوند این مأموریت را بر عهده کسان دیگری قرار خواهد داد که مانند شما کوتاهی نخواهند کرد.[۸] جایگزینی گروهی به جای گروه دیگر، از سنّت‌های الهی است که از آن، به سنت استخلاف یا استبدال تعبیر می‌شود.[۹] نظیر این هشدار، در آیه ۱۳۳ سوره نساء،[۱۰] آیه ۵۴ سوره مائده،[۱۱] آیه ۱۳۳ سوره انعام،[۱۲] آیه ۳۹ سوره توبه،[۱۳] و آیه ۵۷ سوره هود[۱۴] نیز آمده است. در برخی روایات منظور از افراد برگزیده‌ای که خداوند آنان را جایگزین برخی مسلمانان ضعیف می‌کند، موالیان،[یادداشت ۱] ایرانیان،[یادداشت ۲] و اهل یمن[۱۷] معرفی شده‌اند.
یادداشت
- ↑ موالی جمع مولی به معنای غلام است. در عرف صدر اسلام، به عجم‌ها یعنی غیرعرب‌هایی گفته می‌شد که با پیمان بستن با قبایل عرب در شمار قبیله آنها در می آمدند. («نقش موالی در تشیع؛ موالی چه کسانی بودند و چه نقشی در تشیع داشتند؟»[۱۵]
- ↑ در روایات با عبارتی مانند فرزندان فارس، یا افرادی از قبیله سلمان فارسی آمده است.[۱۶]
پانویس
- ↑ سوره محمد، آیه ۳۸.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۱، ص۴۹۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۱، ص۴۹۶.
- ↑ نگاه کنید به: طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۲۴۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۱۶۴؛ بیضاوی، أنوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۱۲۵؛ فیض کاشانی، تفسیر صافی، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۳۱؛ کاشانی، تفسیر المعین، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۱۳۷۴؛ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۷، ص۸۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۲۴۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۱، ص۴۹۴.
- ↑ ابوحیان اندلسی، البحر المحیط فی التفسیر، ۱۴۲۰ق، ج۹، ص۴۷۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۱، ص۴۹۷.
- ↑ وفا، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، ۱۳۸۲ش، ص۱۳۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۱۶۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۱، ص۴۹۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۵، ص۴۴۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۴۱۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۹، ص۱۳۹.
- ↑ نگاه کنید به: ثقفی، الغارات، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۸۲۲؛ عیاشی، تفسیر العیّاشی، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۳۲۷؛ بحرانی، البرهان، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۳۱۵.
- ↑ نگاه کنید به: شیخ طوسی، التبیان، بی‌تا، ج۳، ص۳۵۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۴۷؛ میبدی، کشف الأسرار، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۴۷.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۶، ص۱۸۳؛ میبدی، کشف الأسرار، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۴۷.
منابع
- «نقش موالی در تشیع؛ موالی چه کسانی بودند و چه نقشی در تشیع داشتند؟»، مجله پرسمان، تاریخ درج مطلب: ۸ آبان ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۱۶ خرداد ۱۴۰۳ش.
- ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق صدقی محمد جمیل بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۰ق.
- بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیة لمؤسسة البعثة، قم، مؤسسة البعثة، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر،أنوار التنزیل و أسرار التأویل، تحقیق محمد عبد الرحمن المرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- ثقفی، إبراهیم بن محمد، الغارات، با تعلیقات میر جلال الدّین حسینی ارموی، تهران، لجنة الآثار الوطنیة، چاپ اول، ۱۳۹۵ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- فیض کاشانی، محمد بن مرتضی، تفسیر صافی، تهران، مکتبة الصدر، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.
- کاشانی، محمد بن مرتضی، تفسیر المعین، تحقیق:حسین درگاهی، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- میبدی، رشیدالدین، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تحقیق علی اصغر حکمت، تهران، امیر کبیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.
- وفا، جعفر، تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، تهران، عقیدتی سیاسی نمایندگی ولی فقیه در سپاه، چاپ سوم، ۱۳۸۲ش.