اربعین‌نویسی
اربعین‌نویسی از شیوه‌های رایج گردآوری حدیث بین عالمان مسلمان است و چهل حدیث، اربعینات یا اربعین حدیث، نیز عنوان عام کتاب‌هایی حاوی چهل حدیث است که معمولاً با شرح آنها همراه است. با توجه به حدیث مشهور پیامبر اکرم(ص) در ترغیب مسلمانان به حفظ چهل حدیثی که به آن نیاز دارند، سنت اربعین نویسی از اواخر سده دوم هجری آغاز شد و تاکنون ادامه یافته است. محدّثان و دانشمندان از تمام گروه‌های مسلمان، اعم از اهل سنت، شیعیان و اهل تصوف، چهل‌حدیث‌هایی با موضوعات کلامی، حدیثی، تفسیری، عرفانی، تاریخی، اجتماعی و اخلاقی نگاشته‌اند. از کتاب‌های چهل حدیث معاصر می‌توان به کتاب شرح چهل حدیث نوشته امام خمینی اشاره کرد.
سخن پیامبر(ص) در حفظ چهل حدیث
سنت اربعین‌نویسی ریشه در این حدیث مشور نبوی دارد که مسلمانان را به حفظ چهل حدیث که به آن نیاز دارند، ترغیب می‌کند. حدیث یادشده با صورت‌های گوناگونی در مجموعه‌های حدیثی آمده است،[۱] از جمله: «مَنْ حَفِظَ من اُمّتی اربعینَ حدیثاً ممّا یحْتاجُونَ الیه فی اَمرِ دینهم، بَعَثَهُ اللّهُ عزّوجلّ یومَ القیامةِ فَقیهاً عالماً» هرکس از امت من چهل حدیثِ موردِ نیاز در دین را حفظ کند، خداوند روز قیامت او را فقیه و دانشمند مبعوث می‌کند.
در منابع شیعی[۲] مضمون آن، مشهور، مستفیض و حتی متواتر دانسته شده است. و اگرچه سند این حدیث در برخی منابع اهل سنّت ضعیف تلقی شده،[۳] اما عالمان سنی نیز همواره به این حدیث توجه داشته و به آن عمل کرده‌اند.
حدیث‌شناسان برای واژه «حفظ» در این حدیث معانی ظاهری و باطنی قائل شده‌اند. معانی ظاهری این واژه عبارت‌اند از: به حافظه سپردن، نگارش، انتقال، کتابت و تحریر، حفاظت از تغییر و تحریف، تدریس و تصحیح و تحملِ حدیث،[۴] و معانی باطنی آن را تفکر و تعمق در احادیث، استنباط احکام و معارف و عمل به مضامین احادیث دانسته‌اند.[۵] شیخ بهائی در تبیین حدیث یاد شده، منظور از عبارت «ممّا یحتاجون الیه فی امر دینهم» را اعم از احادیث اعتقادات یا عبادات دانسته و احادیث مربوط به امور دنیوی، از جمله رزق و غلبه بر دشمن را نیز جزو آن می‌داند، اما به عقیده مجلسی[۶] مسائل مربوط به معاملات و احکام، خارج از حوزه این حدیث است. درباره معنای «عالِمْ برانگیخته شدنِ حافظِ چهل حدیث» نیز گفته‌اند که خدا چنین کسی را در ردیف فقهای عالِم و عامل قرار می‌دهد.[۷]
تاریخچه اربعین‌نویسی
با توجه به حدیث نبوی، محدّثان و دانشمندان اسلامی به تدوین کتاب‌ها و رساله‌های بسیاری پرداختند که مشتمل بر چهل حدیث در موضوعات مختلفی بودند. در عنوان این کتاب‌ها معمولا عبارت «چهل حدیث» یا «اربعین» در آن درج شده است.
قرن دوم
سنّت تدوین چهل حدیث (اربعین‌نویسی) از اواخر سده دوم آغاز شد. کهن‌ترین اثرِ شناخته شده با عنوان الاربعین، ظاهراً تألیف عبداللّه‌بن مبارک مَرْوَزی بوده است،[۸] اما کهن‌ترین اربعین موجود کتابِ الاربعین عن المشایخ عن الاربعین صحابیاً (بیروت ۱۴۱۰) نوشته محمدبن اسلم طوسی است.
قرن چهارم
در سده چهارم ابوالعباس حسن‌بن سفیانِ نَسَوی کتاب الاربعین[۹] را در زمینه مسائل اجتماعی و اخلاقی و ابوبکر محمدبن حسین آجری (متوفی ۳۶۰)، الاربعون حدیثآ[۱۰] را در زمینه عقاید، اخلاق و احکام نوشتند.
قرن پنجم
در سده پنجم جریان اربعین‌نویسی میان اهل تصوف نیز رایج شد و آثار مهمی چون الاربعین فی التصوف[۱۱] از ابوعبدالرحمان سلمی، متضمن و احادیثی در مقامات و مراتب صوفیه، الاربعین فی شیوخ الصوفیه[۱۲] از ابوسعید احمدبن محمد مالینی و الاربعین علی مذهب المتحققین من الصوفیه[۱۳] از ابونُعیم اصفهانی در بیان مراحلی که صوفی باید طی کند تألیف شد. کتاب الاربعین الودعانیة از ابونصر محمدبن علی مشهور به ابن ودعان از جمله کتاب‌های مهم چهل حدیث در قرن پنجم است.[۱۴]
موضوع محوری در برخی از کتاب‌های اربعین، احادیث فضائل اهل بیت بوده است، نظیر الاربعین فی فضائل العباس از ابوالقاسم حمزةبن یوسف سهمی.[۱۵] از اربعین‌های مشهور درباره فضائل اهل بیت، الاربعین فی فضایل الزهراء نوشته ابوصالح احمدبن عبدالملک نیشابوری است که متن آن در اختیار ابن شهر آشوب بوده و مواردی از آن را نقل کرده است.[۱۶]
با رشدِ علم کلام، اربعین‌هایی تدوین شدند که احادیث‌شان با اصول دین و اعتقادات ارتباط داشتند، از جمله الاربعین فی دلائل التوحید[۱۷] نوشته ابواسماعیل عبداللّه‌بن محمد هروی (متوفی ۴۸۱) که شرح چهل حدیث در چهل باب، در زمینه اسما و صفات الاهی است.
قرن ششم
از شاخص‌های اربعین‌نویسی در سده ششم، تنوع موضوعی آنها، توجه به مسائلِ کلامی و مسئله جهاد و نیز مناقب و فضائل امام علی(ع) بوده که از آن جمله الاربعین فی فضائل امیرالمؤمنین، تألیف موفق‌بن احمد خوارزمی، مشهور به اَخطَب خوارزم است، که این اثر هم از منابع ابن‌شهر آشوب بوده است.[۱۸] شیوه متداول دیگر در سده ششم، نوشتن اربعین‌های بُلدانی (شهری) بود.[۱۹] محدّثان در این شیوه چهل حدیث را از چهل شیخ در چهل شهر گرد می‌آوردند. ظاهرآ نخستین اثر به این شیوه کتابِ الاربعین البلدانیة[۲۰] تألیف ابوطاهر احمدبن محمد سِلَفی اصفهانی است.[۲۱] برخی دیگر از اربعین‌های بلدانی عبارت‌اند از: الاربعین البلدانیة عن اربعین من اربعین لأربعین فی اربعین از ابن عساکر دمشقی[۲۲] و الاربعین البلدانیة از شمس‌الدین محمدبن احمدبن عثمان ذهبی.[۲۳] مهم‌ترین اربعین‌های سده ششم اینهاست:
- سلسلةُ الْاِبریز بِالسَنَدِ العزیز[۲۴]از ابومحمدحسن‌بن علی حسینی بلخی، مشتمل بر چهل حدیث اخلاقی با سلسله سند.
- الاربعین الطِوال حاوی چهل حدیث طولانی درباره نبوت پیامبر اکرم و فضائل صحابه[۲۵]
- الاربعین فی مناقب امهات المؤمنین،[۲۶] هر دو از ابن‌عساکر دمشقی
- الاربعون فی الحَثِّ علی الجهاد.[۲۷]
قرن هفتم و هشتم
در سده هفتم، موضوعات اخلاقی، اجتماعی و عرفانی از بارزترین موضوعاتی بود که در کتاب‌های اربعین به‌چشم می‌خورد. برخی از مهم‌ترین اربعین‌های این سده عبارت بوده‌اند از:
- الاربعین فی الجهاد و المجاهدون[۲۸] نوشته ابوالفرج محمدبن عبدالرحمان مُقْری؛
- شرح الاربعین حدیثاً[۲۹] از صدرالدین قونوی.
- الاربعین حدیثاً، الاربعین من اربعین عن اربعین[۳۰] نوشته صدرالدین ابوعلی حسن‌بن محمد بَکری که شاهکاری در اربعین‌نویسی به‌شمار می‌آید.
- الاربعون حدیثاً النَوَویة فی الاحادیث النبویة[۳۱] نوشته یحیی‌بن شرف نَوَوی. بر اربعین نووی شروح فراوانی نوشته شده است.[۳۲]
- الاربعون حدیثا، اثر شهید اول که چهل حدیث درباره مسائل فقهی و اخلاقی را نوشته است.
قرن نهم و دهم
سده‌های نهم و دهم اوج اربعین‌نویسی است، زیرا این دو سده، عصر تألیف و تلخیص وشرح و تفسیر در حوزه تاریخ، حدیث و تفسیر است.[۳۳] مشهورترین اربعین‌های این دوره عبارت‌اند از:
- الاربعین العِشاریه[۳۴] از عبدالرحیم‌بن حسین عراقی مشتمل بر احادیثی دارای علوّ اِسناد؛
- الإمتاع بالاربعین المتباینة بشرط السماع[۳۵] از ابن حجر عسقلانی.
- الرسالة العلیة فی الاحادیث النبویة[۳۶] از حسین واعظ کاشفی سبزواری در اعتقادات و احکام و اخلاق.
- الاربعون حدیثا من احادیث سید المرسلین فی مناقب امیرالمؤمنین از جمال‌الدین حسینی محدث و اربعین از طاش‌کوپری‌زاده در احادیث راجع به شوخی و مزاح.
اربعین‌های منظومی هم وجود دارد.[۳۷] مثلا، نورالدین عبدالرحمان جامی، عارف و شاعر سده نهم، چهل حدیث کوتاه از احادیث پیامبر به‌نام اربعین[۳۸] را به نظم در آورده است.
اربعین‌نویسی در بین شیعیان
اربعین‌نویسی در میان شیعیان نیز سابقه دیرینه دارد. کهن‌ترین اثر موجود در این زمینه کتاب الاربعین عن الاربعین فی فضائل علی امیرالمؤمنین[۳۹] نوشته ابومحمد عبدالرحمان‌بن احمد خُزاعی نیشابوری است. اربعون حدیثآ فی فضائل امیرالمؤمنین[۴۰] از محمدبن ابی‌مسلم‌بن ابی‌الفوارس، از محدّثان سده ششم، نیز از کهن‌ترین اربعین‌های شیعی است. از ویژگی‌های این اربعین ذکر محل و تاریخ شنیدن احادیث است.[۴۱] علی‌بن عبیداللّه‌بن حسن بابویه معروف به منتجب الدین رازی (متوفی بعد از ۵۸۵) از دیگر عالمان شیعی است که کتابی با عنوان الاربعون حدیثآ عن اربعین شیخآ من اربعین صحابیآ[۴۲] نوشته است. رافعی قزوینی[۴۳] از این اربعین و شندین روایات آن نزد مؤلف در ۵۸۴ یاد کرده است. از دیگر اربعین‌های شیعه پیش از تشکیل دولت صفویه، الاربعون حدیثآ[۴۴] از محمدبن مکی عاملی مشهور به شهید اول و کتاب دیگری به همین نام از فاضل مقداد سِیوری حلی[۴۵] بوده است.
دوران حکومت صفوی
با ظهور دولت صفوی و مهاجرت علمای جبل‌عامل به ایران، دانش حدیث رشد فزاینده‌ای در بین شیعیان یافت و در نتیجه، جریان جدیدی در اربعین‌نویسی آغاز شد.[۴۶] برخی از علمای جبل‌عامل، چون حسین‌بن عبدالصمد عاملی (متوفی ۹۸۴) و فرزندش بهاءالدین عاملی، معروف به شیخ‌بهائی، آثاری در این باره تألیف کردند. الاربعون حدیثآ[۴۷] شیخ‌بهائی از آثار مورد توجه در این زمینه است که محمدبن علی عاملی آن را با عنوان ترجمه قطبشاهی، به نام سلطان‌محمد قطب‌شاه به فارسی برگردانده است.[۴۸] یکی از مشهورترین اربعین‌های این عصر، الاربعین[۴۹] علامه مجلسی است که آن را در مشهد به درخواست عده‌ای از اهل علم، به روش املا ارائه کرده است.
چهل‌حدیث‌های مهم قرن دوازدهم
برخی از اربعین‌های مهم سده دوازدهم عبارت‌اند از:
- الاربعونیات لکشف الأنوار القدسیات، اثر قاضی سعید قمی که صبغه حِکمی و عرفانی دارد.[۵۰]
- الاربعون حدیثآ از مولی اسماعیل مازندرانی خواجویی[۵۱] (متوفی ۱۱۷۳).
چهل‌حدیث‌های مهم قرن سیزدهم
در سده سیزدهم نیز اربعین‌هایی نوشته شدند، نظیر:
- الاربعون فی فضایل رمضان از عبداللّه‌بن سُوَیدان مَلیحی مصری شافعی.[۵۲]
- کشف‌الحق[۵۳] از میرمحمدصادق خاتون‌آبادی درباره امام زمان(عج).
- اربعون حدیثآ از ابراهیم‌بن حسین دُنْبُلی خویی درباره مباحث فلسفی، اعتقادی، فقهی و اخلاقی.[۵۴]
چهل‌حدیث‌های مهم عصر حاضر
از مهم‌ترین اربعین‌های عصر حاضر در میان شیعیان این آثار است:
- الاربعون حدیثا فی مسح الرِجْلَین من طرق اهل السّنة، درباره یک بحث فقهی تاریخی، از نجم‌الدین طهرانی عسکری[۵۵] (متوفی ۱۳۵۴ش)،
- ریاض‌العلماء الاتقیاء الوَرِعین فی شرح الاربعین و خاتمة الاربعین از علی بن حسن بحرانی[۵۶] (متوفی ۱۳۴۰)
- الاربعین الحسینیة از محمد ارباب قمی
- الاربعین الهاشمیه، اثر بانو مجتهده امین اصفهانی
- شرح چهل حدیث از امام خمینی[۵۷]
برخی از اربعین‌هایی که علمای اهل سنّت در دوره معاصر نوشته‌اند عبارت‌اند از: الاربعون البُلدانیة: اربعون حدیثاً عن اربعین شیخاً من اربعین بلداً[۵۸]، و الاربعون حدیثاً من اربعین کتاباً عن اربعین شیخاً،[۵۹] هر دو تألیف ابوالفیض محمد یاسین‌بن عیسی فادانی مکی.
منابعی در معرفی کتب چهل‌حدیث
ابن‌عساکر،[۶۰] حاجی‌خلیفه،[۶۱] کنتوری،[۶۲] آقا بزرگ تهرانی[۶۳] و عطیه و همکاران،[۶۴] فهرستی از اربعین‌ها را عرضه کرده‌اند.
پانویس
- ↑ رامهرمزی، المحدث الفاصل...، ۱۴۲۰ق، ص۱۷۳؛ ابن‌بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ۱۹۷۲م، ص۱۳۴؛ سیوطی، الجامع الصغیر، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۵۹۵، ۵۹۷؛ مجلسی، ج۲، ص۱۵۳-۱۵۴.
- ↑ مجلسی، ج۲، ص۵۶؛ شیخ انصاری، فرائد الأصول، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۳۰۷.
- ↑ بیهقی، الأربعون الصغری...، ۱۴۰۷ق، ص۱۲؛ فتنی، تذکرة الموضوعات، ۱۳۴۳ق، ص۲۷؛ عجلونی، کشف الخفاء، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۴۶.
- ↑ شیخ بهایی، الأربعون حدیثاً، ۱۴۱۵ق، ص۶۵-۶۶.
- ↑ مجلسی، ج۲، ص۱۵۷.
- ↑ مجلسی، ج۲، ص۱۵۷.
- ↑ شیخ بهایی، الأربعون حدیثاً، ۱۴۱۵ق، ص۶۷-۶۸.
- ↑ حاجی‌خلیفه، ج۱، ستون ۵۷.
- ↑ بیروت ۱۴۱۴.
- ↑ کویت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷.
- ↑ حیدرآباد، دکن ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
- ↑ بیروت ۱۴۱۷.
- ↑ بیروت ۱۴۱۴.
- ↑ صفدی، ج۴، ص۱۴۱۱۴۲.
- ↑ حاجی‌خلیفه، ج۱، ستون ۵۷.
- ↑ ابن‌شهر آشوب، ج۱، ص۱۲۷، ۲۵۶، ج۲، ص۱۹۴، ۳۸۷، ج۳، ص۲۱۷، ۳۲۶، ج۴، ص۳۱۶.
- ↑ مدینه ۱۴۰۴.
- ↑ ابن‌شهر آشوب، ج۱، ص۲۹۱، ج۲، ص۳۱، ۴۱، ۱۸۶، ج۳، ص۴۴، ۱۹۷، ۲۰۲، ۳۷۳.
- ↑ حاجی‌خلیفه، ج۱، ستون ۵۴۵۵.
- ↑ دمشق ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- ↑ حاجی‌خلیفه، ج۱، ستون۵۴.
- ↑ حاجی‌خلیفه، ج۱، ستون ۵۴۵۵.
- ↑ ذهبی، وفیات ۳۸۱۴۰۰، ص۴۰.
- ↑ بیروت ۱۴۱۴.
- ↑ حاجی‌خلیفه، ج۱، ستون ۵۷.
- ↑ دمشق ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
- ↑ کویت ۱۴۰۴.
- ↑ بیروت ۱۴۱۳.
- ↑ قم ۱۳۷۲ش.
- ↑ بیروت ۱۴۰۰.
- ↑ کویت ۱۴۱۰.
- ↑ حاجی‌خلیفه، ج۱، ستون ۵۹ ۶۰؛ بغدادی، ج۱، ستون ۵۵۵۶.
- ↑ احمدزاده، ص۴۹۵۰.
- ↑ بیروت ۱۴۱۳.
- ↑ دوحه، ۱۴۰۹.
- ↑ تهران ۱۳۶۱ش.
- ↑ جامی، مقدمه مدیرشانه‌چی، ص۱۲۱۵.
- ↑ مشهد۱۳۶۳ش.
- ↑ تهران ۱۴۱۴.
- ↑ قم ۱۳۷۹ش.
- ↑ ابن‌ابی‌الفوارس رازی، مقدمه قبادلو، ص۶۴ ۶۷.
- ↑ قم ۱۴۰۸.
- ↑ ج ۳، ص۲۲۱۲۲۲.
- ↑ قم ۱۳۷۴ش.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ج۱، ص۴۲۹.
- ↑ حارثی، ص۳۰.
- ↑ قم ۱۴۱۵.
- ↑ پوراکبر، ص۶۲.
- ↑ قم ۱۳۵۸ش/ ۱۳۹۹.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ج۱، ص۴۳۶.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ج۱، ص۴۱۱.
- ↑ بغدادی، ج۱، ستون ۵۵.
- ↑ تهران ۱۳۶۱ش.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ج۱، ص۴۳۰.
- ↑ بیروت ۱۴۲۲.
- ↑ تهران ۱۳۶۸ش.
- ↑ بیروت ۱۴۰۷.
- ↑ بیروت ۱۴۰۷.
- ↑ ص ۳۳۳۶.
- ↑ کشف الظنون، ج۱، ستون ۵۲۶۱.
- ↑ کشف‌الحجب، ص۳۴۳۷.
- ↑ الذریعه، ج۱، ص۴۰۹ ۴۳۴.
- ↑ دلیل مؤلفات الحدیث...، ج۲، ص۶۵۹ ۶۷۸.
منابع
- آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
- ابن‌ابی‌الفوارس رازی، اربعون حدیثآ فی فضائل امیرالمؤمنین علیه‌السلام، چاپ رضا قبادلو (محمدی)، در میراث حدیث شیعه، دفتر۵، به‌کوشش مهدی مهریزی، علی صدرایی خویی، قم: مرکز تحقیقات دارالحدیث، ۱۳۷۹ش.
- ابن‌بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، نجف ۱۹۷۲، چاپ افست قم، ۱۳۶۴ش.
- ابن‌شهر آشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم، بی‌تا.
- ابن‌عساکر، کتاب الاربعین البلدانیة عن أربعین من أربعین لأربعین فی أربعین، چاپ محمد مطیع حافظ، بیروت ۱۴۱۳ق /۱۹۹۲ م.
- اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج۱، در حاجی‌خلیفه، ج۳.
- الیاس پوراکبر، «پژوهش‌های حدیثی در عصر صفوی»، در یادنامه مجلسی، به اهتمام مهدی مهریزی و هادی ربّانی، ج۱، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- انصاری، مرتضی بن محمدامین، فرائدالاصول، قم، ۱۴۱۹ق.
- بیهقی، احمدبن حسین، الاربعون الصغری المخرجة فی احوال عبادالله تعالی و اخلاقهم، چاپ سعید زغلول، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
- جامی، عبدالرحمان‌بن احمد، اربعین جامی، چاپ کاظم مدیرشانه‌چی، مشهد، ۱۳۶۳ش.
- حاجی‌خلیفه، کشف الظنون.
- حارثی، حسین‌بن عبدالصمد، وصول الاخیار الی اصول الاخبار، چاپ عبداللطیف کوهکمری، قم، ۱۴۰۱ق.
- ذهبی، محمدبن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۸م.
- رافعی قزوینی، عبدالکریم‌بن محمد، التدوین فی اخبار قزوین، چاپ عزیزاللّه عطاردی، تهران، ۱۳۷۶ش.
- رامهرمزی، حسن‌بن‌عبدالرحمان، المحدث الفاصل بین‌الراوی والواعی، چاپ محمد عجاج خطیب، بیروت، ۱۴۲۰ق/ ۲۰۰۰م.
- سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، بیروت، ۱۴۰۱ق.
- شیخ‌بهائی، محمدبن حسین، الأربعون حدیثآ، قم، ۱۴۱۵ق.
- صفدی.
- طباطبائی، عبدالعزیز، اهل‌البیت علیهم‌السلام فی المکتبة العربیة، قم، ۱۴۱۷ق.
- عجلونی، اسماعیل‌بن محمد، کشف الخفاء و مزیل الالباس، بیروت ۱۴۰۸ ه.ق/ ۱۹۸۸م.
- کنتوری، اعجاز حسین‌بن محمدقلی،کشف الحجب و الأستار عن اسماء الکتب و الأسفار، قم، ۱۴۰۹ق.
- مجلسی
- محمدطاهربن علی فتنی، تذکرة الموضوعات، قاهره، ۱۳۴۳ق/۱۹۲۴م.
- محی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، و محمدخیر رمضان‌یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت، ۱۴۱۶ق/ ۱۹۹۵م.
- مصطفی احمدزاده، «بررسی سیر اربعین‌نگاری و جایگاه اربعین امام خمینی در میان کتب اربعین»، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد علوم قرآنی و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام