عمر بن خطاب

عمر بن خطاب

مشخصات فردی
نام کامل	عمر بن خطاب بن نفیل
زادگاه	مکه
محل زندگی	مکه، مدینه
مهاجر/انصار	مهاجر
نسب/قبیله	بنی عدی ـ قریش
خویشاوندان	دختر او حفصه: از همسران پیامبر(ص)
درگذشت	۲۳ق - مدینه
نحوه درگذشت	کشته شدن به دست ابولؤلؤ
مدفن	کنار قبر ابوبکر در مسجد النبی
مشخصات دینی
حضور در جنگ‌ها	اکثر غزوات پیامبر(ص)
هجرت به	مدینه
دلیل شهرت	خلیفه دوم
دیگر فعالیت‌ها	منع تدوین حدیث

عُمَر بن خَطّاب بن نُفَیل (۱۳ عام‌الفیل - ۲۳ق) از صحابه پیامبر اکرم(ص) و خلیفه دوم مسلمانان (خلافت:۱۳ - ۲۳ق) است. او به وصیت خلیفه اول به خلافت رسید و حدود ده سال حکومت کرد.
عمر در سال ششم یا نهم بعثت، اسلام را پذیرفت. منابع اهل‌سنت، مسلمان شدن او را سبب تقویت اسلام و مسلمانان دانسته‌اند. عمر در غزوات دوره پیامبر شرکت داشت و در جنگ احد و حنین نام او جزو فرارکنندگان از میدان نبرد ذکر شده است. یکی از دختران عمر به نام حفصه با پیامبر(ص) ازدواج کرد.

در دوره خلافت عمر، فتوحات گسترش یافت و سرزمین‌های بسیاری در شامات، عراق و ایران به تصرف مسلمانان درآمد و بیت‌المال تاسیس شد و با پیشنهاد امام علی(ع)، هجرت پیامبر به عنوان مبدأ تاریخ اسلامی تعیین گردید.

عمر در ذی‌الحجه سال ۲۳ هجری به دست فیروز نهاوندی، معروف به ابولؤلؤ در مدینه ترور شد و سه روز بعد درگذشت. او قبل از مرگ شورایی شش نفره برای تعیین خلیفه پس از خود تشکیل داد که به انتخاب عثمان انجامید.

در نزد اهل سنت، عمر بن خطاب جایگاه بالایی دارد و برخی از اقدامات او برای آنان جنبه فقهی پیدا کرده است. در منابع سنی روایات فراوانی در مدح عمر نقل شده و به او لقب فاروق داده و او را یکی از عشره مبشره شمرده‌اند. آنها بر این باورند که مسلمان شدن عمر که شخصیتی تندخو و خشن داشت، جایگاه مسلمانان در مکه را تقویت کرده است. منابع اسلامی زندگی زاهدانه عمر را ستوده‌اند.

برخی مواضع عمر مورد انتقاد شیعیان بوده است از جمله اینکه با وجود سفارش پیامبر به جانشینی علی بن ابی‌طالب(ع)، زمینه را برای خلافت ابوبکر فراهم کرد و وقتی برای بیعت گرفتن از امام علی(ع)، به خانه فاطمه(س) رفت، تهدید کرد خانه را به آتش خواهد کشید. در زمان حیات رسول خدا(ص) نیز عمر مواضعی بر خلاف پیامبر داشته است، از جمله در صلح حدیبیه، ماجرای قلم و دوات و نپیوستن به سپاه اسامه. عمر در دوره خلافت خود، سیاست منع تدوین احادیث پیامبر را دنبال کرد و به گفته بسیاری از نویسندگان شیعه، هدفش این بود که از نشر فضایل امام علی(ع) جلوگیری کند. او همچنین در دوره حکومتش بدعت‌هایی گذاشت از جمله تحریم متعه حج و متعه زنان، حذف «حی علی خیر العمل» از اذان و به جماعت خواندن نماز تراویح.

جایگاه

عمر بن خطاب از اصحاب پیامبر(ص) و دومین خلیفه مسلمانان است. اهل سنت به سیره عمر اهتمام فراوان دارند و برخی از اقدامات او برای آنان جنبه فقهی پیدا کرده است. در روایات اهل سنت، عمر یکی از عشره مبشره شمرده شده است. جایگاهی که روایات اهل سنت برای عمر تصویر کرده‌اند نزدیک به نبوت است. بر اساس این قبیل روایات، که به «موافقات عمر» مشهور است، در مواردی که نظر عمر با نظر رسول خدا(ص) مخالف بوده، آیاتی از قرآن در تأیید نظر عمر نازل شده است. از خود عمر نیز نقل شده است که خود را هم‌ردیف پیامبر می‌دانست. سیوطی در «تاریخ الخلفاء» روایات فراوانی در مدح عمر نقل کرده و زندگی زاهدانه عمر و سخت‌گیری بر خود در خوراک و پوشاک در منابع اهل سنت ستایش شده است. بنابر نقل ابن کثیر، مورخ و مفسر سنی قرن هشتم هجری، روایتی در صحیحین اهل سنت به پیامبر(ص) نسبت داده شده که بر اساس آن، عمر مُحَدَّث (کسی که فرشتگان با او سخن می‌گویند) بوده است.

برخی مواضع عمر، خصوصا مواضع او پس از رحلت پیامبر(ص) و برخی اقدامات او در دوره حکومتش مورد انتقاد شیعیان قرار گرفته است، از جمله تلاش برای به خلافت رساندن ابوبکر، (برخلاف سفارش پیامبر در واقعه غدیر و غیر آن درباره جانشینی امام علی(ع) پس از خود) تهدید به آتش زدن خانه حضرت زهرا(س)،، ایجاد بدعت‌هایی در دین و همچنین مخالفت با نظر پیامبر در ماجرای صلح حدیبیه، ماجرای قلم و دوات و ماجرای سپاه اسامه.

زندگینامه

عمر بن خطاب بن نُفَیل در سال ۱۳ بعد از عام‌الفیل (۴۰ سال پیش از هجرت) در مکه به دنیا آمد. کنیه‌ او ابوحفص بود. به گفته طقوش، نویسنده لبنانی، عمر از تیره بنی‌عدی بود که از نظر جایگاه، به قبایلی همچون بنی‌هاشم نمی‌رسید. بنابر نقل مقریزی، تاریخ‌نگار مصری قرن نهم هجری، عمر از اشراف قریش به شمار می‌آمد و در دوره جاهلیت، سفیر قریش در جنگ‌ها بود.

اهل سنت لقب فاروق را برای عمر به کار برده‌اند. به گفته طبری، تاریخ‌نگار قرن ۳ و ۴ هجری، درباره اینکه چه کسی اولین بار عمر را فاروق نامیده اختلاف است: برخی گفته‌اند پیامبر و برخی گفته‌اند ابتدا اهل کتاب چنین لقبی به عمر دادند و سپس مسلمانان از آنها تبعیت کردند.در روایات شیعه و برخی روایات اهل سنت آمده است که رسول خدا(ص) این لقب را برای امام علی(ع) به کار برده است.

فرزندان و همسران

عمر بن خطاب نُه پسر و چهار دختر داشت. یکی از دختران او به نام حفصه به ازدواج پیامبر(ص) درآمد و آیات نخستین سوره تحریم درباره او و عایشه که پیامبر را آزردند، نازل شد. عبدالله بن عمر در برخی منابع اهل سنت، شخصیتی ضعیف، محتاط و گوشه‌گیر در امور سیاسی توصیف شده است. وقتی امام علی(ع) به خلافت رسید، عبدالله از بیعت با او خودداری کرد. عبیدالله بن عمر پس از ترور پدرش توسط ابولؤلؤ، چند نفر از جمله همسر و دختر خردسال ابولؤلؤ و یک ایرانی مسلمان به نام هرمزان را به قتل رساند. عمر وصیت کرد عبیدالله را قصاص کنند. به گفته شیخ مفید، عثمان که پس از عمر به خلافت رسید، از قصاص عبیدالله خودداری کرد و وقتی با پافشاری امام علی(ع) برای اجرای حکم خدا روبه‌رو شد، شبانه عبیدالله را از مدینه فراری داد. پس از به خلافت رسیدن امام علی(ع)، عبیدالله به معاویه پیوست و در جنگ صفین کشته شد.

طبری چند همسر برای عمر نام برده است از جمله زینب دختر مظعون بن حبیب، ملیکه دختر جرول خزاعی، ام‌کلثوم دختر جرول بن مالک و ام‌حکیم دختر حارث بن هشام و ام‌کلثوم دختر علی بن ابی‌طالب(ع). درباره ازدواج عمر با ام‌کلثوم دختر امام علی(ع) در منابع شیعه اختلاف نظر وجود دارد. برخی آن را پذیرفته‌اند و عده‌ای نیز آن را رد کرده‌اند. آقابزرگ تهرانی چند کتاب نام برده که در ردّ این ازدواج نوشته شده است. سید مرتضی اصل این ازدواج را پذیرفته و با استناد به روایتی از امام صادق(ع)، که در کتاب کافی آمده، موافقت امام علی(ع) با این ازدواج را اجباری و پس از تهدید عمر به اتهام دزدی دانسته است.

مسلمان شدن

بسیاری از منابع، اسلام آوردن او را سال ششم بعثت گفته‌اند، ولی مسعودی، تاریخ‌نگار قرن چهارم هجری، سال نهم بعثت را ذکر کرده است. بنابر نقل ابن حجر عسقلانی، محدث سنی قرن نهم، عمر قبل از مسلمان شدن، مسلمانان را آزار می‌داد و برخی از آنان را شکنجه می‌کرد. از خود او نیز نقل شده است که بیش از همه با رسول خدا دشمنی داشته است.

درباره ماجرای مسلمان شدن عمر نقل شده است که روزی شمشیر برداشت تا پیامبر(ص) را به قتل برساند، ولی خواهر تازه‌مسلمانش، او را از این کار منصرف کرد و عمر پس از شنیدن آیاتی از قرآن، مسلمان شد. پس از هجرت مسلمانان به مدینه، پیامبر(ص) بین عمر و ابوبکر، عقد اخوت بست.

در برخی منابع اهل سنت همچون المنتظم اثر ابن جوزی، مورخ و مفسر سنی قرن ششم، آمده است که پس از مسلمان شدن عمر در سال ششم بعثت بود که دعوت به اسلام علنی شد و مسلمانان توانستند در مسجد الحرام جمع شوند و بر گرد کعبه طواف کنند و حق خود را از کسانی که به مسلمانان ستم کرده بودند، بگیرند. سید جعفر مرتضی در این زمینه گفته است چگونه ممکن است قریش پیش از هجرت مسلمانان به مدینه از عمر واهمه داشته باشد، در حالی که عمر در سال ششم هجری در ماجرای صلح حدیبیه از رفتن نزد قریش واهمه داشت و درخواست پیامبر برای مذاکره با قریش را به این دلیل که ممکن است قریش به او آسیب برسانند، نپذیرفت.

حضور در غزوات

عمر در غزوات دوره پیامبر حضور داشت. برخی گزارشات تاریخی از فرار یا شکست او در این جنگها حکایت دارد از جمله طبری از خود عمر نقل کرده که در جنگ احد فرار کرده است. در جنگ خیبر که پیامبر(ص) عمر را پس از ابوبکر، مامور فتح قلعه خیبر کرد، عمر نیز همچون ابوبکر شکست خورد و سپس امام علی(ع) مامور فتح خیبر شد و به پیروزی رسید. در نبرد حنین هم عمر جزو کسانی بود که از میدان گریختند.

مخالفت با پیامبر(ص)

مقاله‌های اصلی: ماجرای قلم و دوات و سپاه اسامه

عمر بن خطاب در زمان حیات پیامبر(ص)، در مواردی با ایشان مخالفت کرد، از جمله اینکه در ماجرای صلح حدیبیه، بر رسول خدا(ص) به سبب صلح کردن با قریش، خرده گرفت و تصریح کرد که به نبوت او شک کرده است.

ماجرای قلم و دوات نیز از مواردی است که عمر بن خطاب با فرمان پیامبر مخالفت کرد؛ پیامبر(ص) چند روز پیش از درگذشت خود، کاغذ و قلم خواست تا چیزی بنویسد که مسلمانان هرگز گمراه نشوند، ولی عمر گفت: «همانا درد بر پیامبر(ص) چیره شده است و کتاب خدا نزد شماست و ما را کفایت می‌کند.» در نقل دیگری آمده است که گفت: «این مرد هذیان می‌گوید.» پس از این سخن عمر، میان اصحاب اختلاف افتاد و پیامبر از آنان خواست از نزد او بروند.

همچنین پیامبر در آخرین روزهای عمر خود فرمان داد مسلمانان به فرماندهی اسامة بن زید برای مقابله با روم، اعزام شوند. به گفته شیخ مفید پیامبر بر پیوستن مردم به سپاه اسامه و تسریع در حرکت آن تاکید داشت، ولی عده‌ای از جمله عمر بن خطاب و ابوبکر از فرمان سرپیچی کردند و در سپاه حضور نیافتند. پیامبر وقتی از سرپیچی عمر و ابوبکر آگاه شد، آن دو را فرا خواند و بر پیوستن آنها به سپاه تاکید کرد. در برخی منابع آمده است که پیامبر فرمود: لعنت خدا بر کسی که از پیوستن به سپاه اسامه سرپیچی کند.

خلافت

حدیثی از امام علی(ع) در توصیف پیامبر(ص)، به خط حافظ عثمان، خوشنویس سده یازدهم هجری، که در چهار طرف آن نام خلفای راشدین آمده است (۱۱۰۳ق).

عمر بن خطاب در ۲۲ جمادی الثانی سال ۱۳ هجری، پس از مرگ خلیفه اول مسلمانان به خلافت رسید. و بیش از ده سال خلافت کرد. بنابر نقل طبری مورخ قرن سوم و چهارم، ابوبکر در هنگام مرگ، عثمان بن عفان را فراخواند تا عهدنامه جانشینی را بنویسد. ابوبکر وقتی شروع به گفتن وصیت خود کرد از هوش رفت و عثمان عهدنامه را به نام عمر بن خطاب نوشت. وقتی ابوبکر به هوش آمد، آنچه را عثمان نوشته بود، تایید کرد.

بنا بر نقلی پس از تعیین عمر به خلافت، به ابوبکر اعتراض شد که اگر خدا از تو درباره استخلاف عمر سوال کند چه جواب خواهی داد در حالی که از درشت‌خویی عمر آگاهی. ابوبکر در پاسخ به این اعتراض، عمر را بهترینِ مردم می‌خواند.

رسول جعفریان معتقد است، با نوشتن عهدنامه، عمر عملاً به خلافت منصوب شد و بیعت مردم نقشی در خلافت او نداشت و صرفا جنبه اظهار وفاداری در فرمانبرداری داشت؛ این در حالی بود که خود عمر، انتخاب ابوبکر به خلافت را کاری شتابزده (فلتة) می‌دانست و معتقد بود انتخاب حاکم باید با مشورت مومنان باشد.

ترور و مرگ

عمر در ۲۶ ذی‌الحجه سال ۲۳ هجری به دست فردی به نام ابولؤلؤ مجروح شد. به گفته طقّوش، ابولؤلؤ اصالتا ایرانی و خدمت‌کار مغیرة بن شعبه بود که برای شکایت از سنگین بودن خراج خود نزد خلیفه رفته بود. در روایات اهل سنت آمده است که کعب الاحبار به عمر گفت: من در تورات دیده‌ام که تو کشته خواهی شد. پس از آن بود که عمر به قتل رسید.

عمر سه روز بعد از مجروح شدن، در سن ۶۳ سالگی از دنیا رفت و کنار قبر ابوبکر دفن شد. در ایران و عراق، روز نهم ربیع‌الاول نیز روز مرگ عمر دانسته می‌شود که پیشینه آن به دوره آل بویه بازمی‌گردد. از عمر نقل شده که در روزهای پایانی عمرش می‌گفت: کاش مادرم مرا نزائیده بود؛ کاش هیچ نبودم؛ کاش به فراموشی سپرده شده بودم.

عمر قبل از مرگ خود شورایی شش نفره تشکیل داد تا از میان خود، یک نفر را به عنوان خلیفه بعدی برگزینند. اعضای این شورا عبات بودند از: امام علی(ع)، عثمان، طلحه، زبیر، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابی‌وقاص. بنابر نقل ابن قتیبه، تاریخ‌نگار قرن سوم، عمر آرزو می‌کرد کاش کسانی همچون ابوعبیده بن جراح و معاذ بن جبل زنده بودند تا خلافت را به یکی از آنان واگذار می‌کرد.

به اعتقاد برخی پژوهشگران، عمر اعضای شورا را به گونه‌ای چیده بود که عثمان به خلافت انتخاب شود وزمینه وفرصتی برای امام علی(ع) وجود نداشت.

شخصیت شناسی

در بسیاری از نقل‌های تاریخی تصویری تندمزاج از عمر بن خطاب ارائه شده است؛ امام علی(ع) در خطبه مشهور به شقشقیه در تبیین شخصیت عمربن خطاب می‌فرماید: «فصيّرها في حَوْزَةٍ خَشْنَاءَ يَغْلُظُ كَلْمُها، وَ يَخْشُنُ مَسُّها، وَ يَكْثُرُ الْعِثَارُ فِيها، وَ الْاعْتِذَارُ مِنْهَ»اترجمه: (ابوبکر خلافت را در اختيار كسى قرار داد، كه جوّى از خشونت، سختگيرى، اشتباه و پوزش‌طلبى بود.) هم‌چنان ابن قتیبه در عیون الاخبار آورده است که عمر عقیده داشت مردم جز با خشونت اصلاح‌پذیر نیستند. به گفته ابن ابی‌الحدید، در گفتار و رفتار عمر، درشتی و تکبری آشکار وجود داشت و طبیعت او خشن بود. از عبدالملک بن مروان نیز نقل شده که در خطبه‌ای، عمر را تندخو و سخت‌گیر خواند. با این حال سیوطی از پسر عمر نقل کرده که هرگز عمر را خشمگین ندیده است. از نگاه رسول جعفریان، عمر بن خطاب اسلام را تنها از زاویه سخت‌گیری می‌شناخته است، ولی باید پذیرفت که برخورد با جامعه بدوی برای خلیفه کار آسانی نبوده است.

تندخویی عمر در فعالیت‌های فکری و سیاسی و اجرایی او نیز نمود فراوان داشته است، از جمله در جنگ بدر اصرار داشت تا پیامبر(ص) همه اسیران را به قتل برساند و در ماجرای صلح حدیبیه نیز با پیامبر مخالفت کرد و اصرار به جنگ با قریش داشت. همچنین گفته‌اند او نخستین کسی بود که در برخورد با مردم شلاق به دست گرفت و شلاق او ترسناک‌تر از شمشیر شمرده می‌شد. نقل شده است اگر کسی سوالی از عمر داشت جرأت پرسیدن نداشت و به واسطه افرادی همچون عثمان سوال خود را مطرح می‌کرد.ابن ابی الحدید نقل کرده که از هیبت او اصحاب پیامبر می‌ترسیدند و حتی مانند ابوسفیان جرأت اظهار عقیده‌اش را نداشت.

به گفته جعفریان عمر از نظر اقتصادی برداشت زهدگرایانه افراطی از دین داشت، ولی این بدان معنا نبود که وی در دوره خلافتش ثروت نداشته باشد و حتی نقل شده که عمر از ثروتمندترین افراد قریش بود.

نقش عمر در حوادث بعد از رحلت پیامبر

در برخی منابع شیعه و سنی آمده است وقتی پیامبر(ص) از دنیا رفت، عمر وفات او را انکار کرد و تهدید کرد هر کس بگوید محمد مرده است، او را خواهد کشت. بر اساس این گزارش، ابوبکر از راه می‌رسد و آیاتی از قرآن درباره طبیعی بودن مرگ پیامبر به عنوان یک انسان می‌خواند و عمر وفات پیامبر را می‌پذیرد. محمدباقر صدر، فقیه و اندیشمند شیعه قرن چهاردهم معتقد است هدف عمر از چنین سخنی آن بود که مردم را به این بحث سرگرم کند تا ابوبکر، که در آن ساعت بیرون مدینه به سرمی‌بُرد، از راه برسد و امر خلافت بدون حضور او سامان نیابد.

تلاش برای به خلافت رساندن ابوبکر

مقالهٔ اصلی: واقعه سقیفه بنی‌ساعده

عمر بن خطاب با وجود آنکه در واقعه غدیر حضور داشت و بنابر نقل منابع شیعه و سنی جزو کسانی بود که ولایت علی بن ابی طالب را به وی تبریک گفتند، پس از رحلت پیامبر(ص) برای تثبیت خلافت ابوبکر تلاش بسیار کرد و به گفته ابن ابی‌الحدید اگر عمر نبود ابوبکر به خلافت نمی‌رسید. از انس بن مالک نیز نقل شده است که عمر در روز سقیفه، ابوبکر را به زور روانه منبر کرد. و از این جهت بود که‌ امام علی(ع) تلاش او برای به حکومت رسیدن ابوبکر را تلاش برای حکومت آینده خود دانست. در عین حال ابن ابی‌الحدید گفتگویی میان عمر بن خطاب و مغیره نقل کرده است که بر اساس آن عمر، تقدم ابوبکر بر خود در روز سقیفه را ظالمانه می‌داند و می‌گوید وقتی ابوبکر از اقبال حاضران در سقیفه به خود مطمئن شد، به من پیشنهاد بیعت داد تا مرا بیازماید که آیا به خلافت طمع دارم یا نه. اگر من پیشنهاد او را می‌پذیرفتم مردم مرا نمی‌پذیرفتند و او نیز کینه مرا به دل می‌گرفت.

به گفته ابن ابی‌الحدید امام علی(ع) در یکی از سخنان خود که به خطبه شقشقیه مشهور شده، تعبیری درباره خلیفه اول و دوم به کار برده است که شیعه امامیه آن را بیانگر غصب خلافت دانسته‌اند. ابن ابی‌الحدید با استناد به فرازی از همین خطبه، گفته است: امام علی(ع) انتخاب عمر به خلافت را کاری ناروا می‌دانست.

ماجرای خانه فاطمه(س)

مقالهٔ اصلی: ماجرای هجوم به خانه فاطمه(س)

همچنین ببینید: خانه حضرت فاطمه(س)

بنابر نقل ابن عبد ربه، ادیب و مورخ قرن ۳ و ۴ هجری، عمر پس از انتخاب ابوبکر به عنوان خلیفه مسلمانان، به دستور وی به خانه فاطمه(س) رفت تا از علی بن ابی‌طالب(ع) بیعت بگیرد. عمر در حالی که آتشی در دست داشت، تهدید کرد اگر اهل خانه بیعت نکنند خانه را آتش خواهد زد. منابع دیگری از اهل سنت همچون تاریخ طبری، انساب الاشراف و المصنَّف، و همچنین شیخ مفید در کتاب الجمل نیز این تهدید عمر را نقل کرده‌اند.

در برخی منابع شیعه همچون کتاب سلیم بن قیس و بحارالانوار آمده است که عمر این تهدید خود را عملی کرد و درب خانه فاطمه(س) را آتش زد. به گفته علامه مجلسی، محدث شیعه قرن ۱۱ و ۱۲ هجری، عمر پس از آتش زدن درب خانه، وارد خانه شد و وقتی با مقاومت فاطمه(س) روبه‌رو گردید با غلاف شمشیر به پهلوی او و با تازیانه به بازوی او ضربه زد. در نقل دلائل الامامة آمده است عمر به قنفذ دستور داد فاطمه(س) را بزند و در اثر آن، فاطمه(س) سقط جنین کرد.

پاره کردن سند فدک

مقالهٔ اصلی: ماجرای فدک

ابوبکر پس از تصدی خلافت، فدک را، که پیامبر به فاطمه بخشیده بود، از او گرفت. بنابر نقل کلینی، محدث شیعه قرن ۳ و ۴ هجری، فاطمه نزد ابوبکر رفت و پس از گفتگویی او را راضی کرد تا فدک را بازگرداند. ابوبکر سندی برای بازگرداندن فدک به فاطمه نوشت، ولی عمر آن نوشته را از فاطمه (و بنابر نقل دیگری از خود ابوبکر) گرفت و پاره کرد.

ابراز ناراحتی فاطمه(س) از عمر

بنابر نقل ابن‌قتیبه دینوری، پس از خشمگین شدن فاطمه در اثر حوادث پس از رحلت پیامبر(ص)، عمر و ابوبکر برای دلجویی نزد فاطمه رفتند، ولی او از پذیرفتن آنها خودداری کرد. آنها امام علی(ع) را واسطه قرار دادند و با فاطمه ملاقات کردند. در این ملاقات فاطمه از آنها اقرار گرفت که این سخن پیامبر را شنیده‌اند که فرمود خوشنودی فاطمه خوشنودی من و خشم او خشم من است. سپس فاطمه گفت: من خدا و فرشتگان را گواه می‌گیرم که شما دو نفر مرا خشمگین کردید و وقتی پیامبر را ملاقات کنم از شما نزد او شکایت خواهم برد.

حضرت فاطمه(س) به جهت نارضایتی که از ابوبکر و عمر بن خطاب داشت، وصیت کرد، این دو در تشییع او شرکت نکرده و بر پیکر او نماز نخوانند.

همچنین ببینید: حدیث بضعة و تشییع و تدفین حضرت فاطمه(س)

شیوه حکومت‌داری

عمر بن خطاب پس از مرگ خلیفه اول و بنابر وصیت او به خلافت رسید و ده سال و شش ماه و چهار روز خلیفه مسلمانان بود.

محمد سهیل طقوش مورخ و نویسنده لبنانی در کتاب تاریخ الخلفاء الراشدین آورده است: در دوره حکومت عمر بن خطاب، قلمرو اسلامی گسترش یافت و غنایم فراوانی وارد بیت‌المال مسلمانان شد و عنصر عرب و عجم با یکدیگر آمیخته شدند. این وضع می‌طلبید که فعالیت اداری حکومت مرکزی نیز گسترش یابد. برای سامان‌دهی این وضع، شهرهای جدید ساخته شد، قلمرو اسلامی به چند منطقه و ایالت تقسیم شد، بیت‌المال و دیوان تاسیس گردید و امر قضاوت از کارهای حکومتی جدا شد.

به گفته ابن کثیر، عمر بن خطاب نخستین کسی بود که امیرالمومنین خوانده شد و نخستین کسی بود که برای تادیب مردم شلاق به دست گرفت. او سپاهیان را تجهیز و خراج وضع کرد و برای افراد، مقرّری تعیین نمود. بنابر نقل طبری، عمر مقرری افراد را بر اساس سابقه آنها تعیین کرد و برای اهل بدر پنج هزار درهم و برای کسانی که بعد از بدر تا صلح حدیبیه سابقه داشتند چهار هزار درهم تعیین کرد. به گفته ابن ابی‌الحدید، امام علی(ع) وقتی به خلافت رسید اعلام کرد بیت‌المال را بدون در نظر گرفتن سابقه، به طور مساوی میان مسلمانان تقسیم خواهد کرد.

عمر در سال ۲۰ هجری، یهودیان خیبر و نجران را از دیارشان بیرون راند. در زمان او شهر کوفه ساخته شد و مسجد نبوی در سال ۱۸ هجری توسعه یافت.

مشورت با امام علی و اصحاب

عمر در دوره خلافت خود، با اصحاب مشورت می‌کرد ولی خود را ملزم به اجرای نظرات آنان نمی‌دید. او در چندین موضوع، نظر امام علی(ع) را ترجیح داد از جمله در امور قضایی، تکلیف زمین‌های فتح شده عراق و تعیین هجرت پیامبر به عنوان مبدأ تاریخ اسلامی. ابن عبدالبر نقل کرده است که عمر بن خطاب امام علی را در امر قضاوت برتر از همه می‌دانست. ابن قتیبه نیز نقل کرده که عمر می‌گفت اگر علی نبود، عمر هلاک می‌شد. (لولا علی لهلک عمر) این سخن عمر در بسیاری از منابع شیعه و سنی آمده است.

سیوطی گفته است عمر نخستین کسی بود که تعبیر «أطال الله بقائک» و «أیّدک الله» را به کار برد. او این دو تعبیر را خطاب به امام علی(ع) استفاده کرد.

برخورد با صحابه و کارگزاران

عمر از شخصیت‌های بزرگ صحابه به عنوان کارگزار استفاده نمی‌کرد و از او نقل شده است که نمی‌خواست آنها را به کار اجرایی آلوده کند. در عین حال از شعبی (از محدثان اهل سنت) نقل شده است که عمر از ترس فتنه‌انگیزی مهاجران، اجازه خروج آنان از مدینه را نمی‌داد و می‌گفت بیشترین ترس من پراکنده شدن شما در شهرها است. رسول جعفریان معتقد است این اقدام عمر دو دلیل داشت: یکی اینکه ممکن بود هر یک از آنها در هر شهر برای خود جایگاهی پیدا کند و در برابر خلیفه بایستد؛ دوم اینکه عمر نمی‌خواست احادیث پیامبر در شهرها منتشر شود. در کتاب الطبقات الکبری آمده است عمر از گروهی از اصحاب پیامبر که عازم عراق بودند خواست تا مردم را به احادیث رسول خدا(ص) سرگرم نکنند. در مقابل، احمد امین، اندیشمند سنی، معتقد است اهمیت شهر مدینه سبب شد، عمر صحابه را در شهر نگه دارد.

همچنین نقل شده است که عمر بر وضع مالی کارگزاران خود نظارت داشت و اموال آنان را پیش از انتصاب به امارت ثبت می‌کرد و در وقت بازگشت، اموال‌شان را دو نیم می‌کرد و نیمی از آن را به بیت‌المال بازمی‌گرداند، چون معتقد بود آنها این مال را به ناحق گردآوری کرده‌اند. با این حال برخی کارگزاران که زندگی مرفهی برای خود ساخته بودند، از سخت‌گیری و بازخواست عمر در امان بودند، از جمله معاویه حاکم شامات. عمر با اینکه معاویه را کسرای عرب می‌خواند، او را برکنار نکرد.

فتوحات

مقاله‌های اصلی: فتوحات و فتح ایران

در دوره خلافت عمر بن خطاب، فتوحات، که از زمان ابوبکر آغاز شده بود، ادامه یافت و مناطق بسیاری فتح شد. بنابر نقل یعقوبی شهرها و مناطق فتح شده در شام و عراق و ایران، عبارتند از: اردن، فلسطین، مصر، اسکندریه، حمص، قِنّسرین، حلب، مَنبِج، قادسیه، بصره، حیره، نهاوند، آذربایجان، اهواز، اصطخر، همدان و اصفهان.

نخستین فتوحات این دوره در شامات بود و در پی آن، پادشاه روم که بخشی از قلمرو خود را از دست داده بود با لشکری بزرگ به جنگ مسلمانان آمد ولی در جنگ یرموک شکست خورد. وقتی شهر بیت‌المقدس به محاصره مسلمانان درآمد، اهالی آن به شرط آنکه شخص خلیفه به قدس بیاید و پیمان‌نامه‌ای با آنان امضا کند، حاضر به تسلیم شدند. عمر با مشورت امام علی(ع) راهی قدس شد و پس از نوشتن پیمان‌نامه‌ای، بیت‌المقدس به قلمرو اسلامی افزوده شد. در سمت عراق نیز (که در آن زمان جزو قلمرو ایران بود) سپاه مسلمانان دست به فتوحات زد. آنان علی رغم شکست اولیه در جنگی که به «یوم الجسر» معروف شد و ابوعبید ثقفی فرمانده مسلمانان در آن کشته شد، توانستند فتوحات خود را ادامه دهند. پس از تصرف حیره و بصره در عراق، مسلمانان در جنگ قادسیه با سپاه ایران، مدائن و سپس اهواز را به تصرف درآوردند. در سال‌های بعد مناطق میانی ایران به قلمرو اسلامی افزوده شد. در شمال آفریقا نیز کشورگشایی شد و مصر و بخش‌هایی از مغرب به تصرف درآمد.

در خطبه ۱۳۴ و ۱۴۶ نهج البلاغه، به سخنان امام علی(ع) هنگام مشاوره عمر با وی درباره مسائل نظامی اشاره شده است.

منع کتابت حدیث

مقالهٔ اصلی: منع کتابت حدیث

در دوره عمر بن خطاب، سیاست منع تدوین و کتابت حدیث، که پس از رحلت پیامبر(ص) آغاز شده بود، ادامه یافت. او به کارگزارانش سفارش می‌کرد که از نقل احادیث پیامبر خودداری کنند. در الطبقات الکبری آمده است که عمر از مردم خواست احادیث مکتوب از پیامبر را نزد او بیاورند؛ سپس دستور داد آنها را آتش بزنند. از ابوهریره نقل شده است که تا عمر زنده بود نمی‌توانستیم بگوییم «قال رسول الله». عمر همچنین به شهرها نامه نوشت و دستور داد هرکس چیزی از احادیث پیامبر دارد آن را از بین ببرد. با این حال نقل شده است که عمر، برخی مطالبی را که کعب‌الاحبار از تورات نقل می‌کرد، نیکو می‌شمرد و می‌پذیرفت. کعب‌الاحبار از علمای یهود بود که در زمان عمر اسلام آورد. همچنین عمر برای اولین بار در اسلام به کسانی چون عبید بن عمیر و تمیم داری اجازه داد تا در مسجد رسول خدا(ص) برای مردم قصه بگویند.

بسیاری از نویسندگان شیعه هدف از ممنوعیت تدوین احادیث رسول خدا(ص) را جلوگیری از انتشار احادیث مربوط به فضائل امام علی(ع) و فرزندانش دانسته‌اند.

بدعت‌گذاری

برخی اقدامات و بدعت‌هایی که عمر در دوره خلافت خود انجام داد نیز مورد اعتراض شیعیان بوده است. رسول جعفریان، پژوهشگر ایرانی در زمینه تاریخ، در کتاب تاریخ خلفا، به برخی از اجتهادات شخصی عمر بر خلاف احکام اسلام اشاره کرده است، از جمله اینکه معتقد بود شخصی که غسل جنابت بر او واجب است اگر آب پیدا نکند نباید نماز بخواند. او متعه حج و متعه زنان را نامشروع دانست، عبارت «حیّ علی خیر العمل» را از اذان حذف کرد و عبارت «الصلاة خیر من النوم» را به آن افزود.عمر بن خطاب به مؤذن دستور داد آن را در نداى صبح قرار دهد، امام مالک روایت کرده که مؤذن نزد عمر بن خطاب رفت تا او را براى نماز صبح خبر کند، دید خوابیده است. گفت: «الصلاة خیرٌ من النوم»؛ (نماز بهتر از خواب است) عمر هم دستور داد آن را در نداى صبح براى نماز قرار دهد. عمر نخستین کسی بود که مردم را برای به جماعت نماز تراویح جمع کرد. بنابر نقل یعقوبی، تاریخ‌نگار قرن سوم، وقتی به عمر اعتراض شد که این کار در زمان پیامبر(ص) و ابوبکر مرسوم نبود، پاسخ داد: اگر هم بدعت است، بدعت خوبی است.

جستارهای وابسته

• ابوبکر

پیوند به بیرون

• کتاب تاریخ سیاسی اسلام، ج۲، سیره خلفاء، نوشته رسول جعفریان، قم، نشر دلیل، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.