حرم کاظِمَیْن، آرامگاه امام موسی کاظم(ع) امام هفتم و نوه‌اش امام جواد(ع) نهمین امام شیعیان. حرم در منطقه کاظمین، منطقه‌ای در شمال بغداد، واقع شده و از زیارتگاه‌های مسلمانان به‌ویژه شیعیان در عراق است.
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| تأسیس | پیش از آل بویه |
| کاربری | زیارتگاه |
| مکان | عراق- کاظمین |
| نام‌های دیگر | مشهد الکاظمی -کاظمیه |
| مشخصات | |
| مساحت | ۲۶ هزار مترمربع (با احتساب ساختمان‌های وابسته) |
| معماری | |
| سبک | اسلامی |
| بازسازی | دوره‌های آل بویه، صفویه، قاجاریه و... |
| وبگاه | http://www.aljawadain.org |
حرم کاظمین حدود ۲۶ هزار مترمربع مساحت دارد و از قسمت‌های مختلفی مانند صحن، روضه، گلدسته، ضریح، رواق و گنبد تشکیل شده و در آن هنرهای مختلفی همچون آینه‌کاری، کاشی‌کاری، طلاکاری، منبت‌کاری و خطاطی به کار رفته است.
ساخت نخستین بنا بر مرقد امامین کاظمین، به پیش از دوران آل بویه برمی‌گردد. حکومت‌های آل بویه، سلجوقیان، آل جلایر، صفویه و قاجاریه، حرم کاظمین را بازسازی، تعمیر و تکمیل کرده‌اند.
در دوره صفویه به دستور شاه اسماعیل صفوی، بناهای حرم تخریب شد و به جای آن بنای جدیدی ساخته شد که شامل گنبد، گلدسته و مسجد می‌شد. در عصر قاجاریه نیز فرهادمیرزا، عموی ناصرالدین شاه، اقدامات عمرانی عمده‌ای در حرم انجام داد که تجدیدبنای صحن از جمله آنها است.
حرم کاظمین به جهت نزدیکی به رود دجله، در دوره‌های مختلف بر اثر طغیان آن آسیب دیده است. همچنین در درگیریهای شیعه و سنی در سال ۴۴۳ق و حمله مغول‌ها به بغداد تخریب شده است.
تا پیش از دوره صفویه، حرم کاظمین به وسیله نقیب اداره می‌شد. سید عبدالکریم بن احمد حلی از نقیبان مشهور حرم بوده است. در دوره صفویه اداره آن به مشیخة الاسلام واگذار شد. عبدالحمید کلیدار، شیخ عبدالنبی کاظمی و خاندان او از متولیان حرم پس از صفویه بوده‌اند. اکنون حیدر حسن الشمّری متولی حرم است.
افراد مشهوری همچون شیخ مفید، ابن قولویه، خواجه نصیرالدین طوسی و معزالدوله دیلمی در حرم کاظمین مدفون هستند. کتاب‌های تاریخ الامامین الکاظمین و روضتها الشریفة نوشته جعفر النقدی و تاریخ المشهد الکاظمی اثر محمدحسن آل‌یاسین از جمله آثاری هستند که درباره حرم کاظمین نوشته شده‌اند.
موقعیت و نام‌گذاری
.jpg) | |
| ۱۸۳ق | دفن امام کاظم[۱] |
| ۲۲۰ق | دفن امام جواد[۲] |
| دوره مأمون | بنای اولیه به دستور مأمون[۳] |
| ۳۳۶ق | بازسازی به دستور معزالدوله [۴] |
| ۳۶۹ق | توسعه حرم به دستور عضدالدوله [۵] |
| ۴۴۱ق | تخریب حرم در حمله گروهی از اهل سنت به تحریک حنابله بغداد به کاظمین[۶] |
| ۴۵۰ق | بازسازی حرم و تبدیل دو گنبد به یک گنبد به دستور ارسلان بساسیری[۷] |
| ۴۹۰ق | بازسازی حرم[۸] و تعمیر آن به دستور مجدالملک[۹] |
| ۵۶۹ق | آسیب دیدن حرم بر اثر طغیان دجله [۱۰] |
| ۵۷۵ق | ساخت حجره‌هایی در اطراف صحن به دستور الناصر لدین الله[۱۱] |
| ۶۰۸ق | تبدیل حجره‌ها به مدرسه علوم دینی[۱۲] |
| ۶۵۶ق | آسیب دیدن حرم و غارت اموال آن در حمله مغول به بغداد[۱۳] |
| ۶۵۸ق | بازسازی حرم به دستور عطاملک جوینی وزیر هولاکو[۱۴] |
| ۷۷۶ق | آسیب دیدن حرم بر اثر طغیان دجله و تعمیر آن به دستور اویس جلایری[۱۵] |
| ۹۲۶ق | ساخت بنایی با دو گنبد و مسجدی در شمال حرم به دستور شاه اسماعیل صفوی[۱۶] |
| ۱۰۴۵ق | محکم‌سازی پایه‌های مناره‌های چهارگانه به دستور شاه صفی[۱۷] |
| دوره قاجاریه | طلاکاری دو گنبد و فرش کردن کف حرم به دستور آقامحمدخان قاجار[۱۸] |
| ۱۲۲۱ق | آینه‌کاری داخل رواق‌ها و طلاکاری بالای مناره‌ها به دستور فتحعلی‌شاه قاجار[۱۹] |
| ۱۲۵۵ق | طلاکاری ایوان‌های رواق‌های شرقی، غربی و جنوبی به دستور معتمدالدوله قاجار[۲۰] |
| ۱۲۸۲ق | طلاکاری ایوان‌ها و آینه‌کاری حرم و کاشی‌کاری صحن به دستور شیخ‌العراقیین وکیل امیرکبیر[۲۱] |
| ۱۳۲۴ق | نصب ضریح اهدایی سلطان بیگم[۲۲] |
| ۱۳۵۹ق | مرمت و تعمیر ضریح [۲۳] |
حرم کاظمَین محل دفن امام کاظم(ع) و امام جواد(ع)، هفتمین و نُهمین امام شیعیان است. امام کاظم(ع) در قبرستانی که منصور عباسی در سال ۱۴۹ق ایجاد کرده بود و به مقابر قریش شهرت یافت، دفن شد.[۲۴] نام محلی و پیشین آن، مقابر شونیزی (شونیز به معنای سیاه‌دانه[۲۵]) بود.[۲۶] جعفر اکبر فرزند منصور نخستین کسی بود که در سال ۱۵۰ق در این قبرستان دفن شد.[۲۷]
این منطقه به جهت منسوب‌بودن به امام کاظم(ع)، به مشهد الامام موسی بن جعفر، المشهد الکاظمی و کاظمیه[۲۸] مشهور است. ابن‌‌طَقْطَقی از ابن‌‌اِدریس حِلّی (درگذشت:۵۹۸ق) نقل کرده که این مقابر در محله «التوتَه» قرار گرفته‌اند.[۲۹]
در سال ۲۲۰ق پیکر محمد بن علی(ع) نهمین امام شیعیان، در کنار قبر جدش موسی بن جعفر دفن شد.[۳۰] ازاین‌رو به کاظِمَین (دو کاظم) مشهور شد.[۳۱]حرم کاظمین را جوادَین (دو جواد) هم خوانده‌اند.[۳۲] همچنین به جهت نزدیک‌بودن به باب التِبْن، آن را «مشهد باب التِبْن» نیز می‌گفتند.[۳۳] تِبن از محله‌های بغداد بود که قبر عبدالله پسر احمد بن حنبل در آن قرار داشت.[۳۴]
تاریخچه
نخستین بنا بر مرقد امام کاظم(ع)، بقعه‌ای بود که شامل یک اتاق و گنبد می‌شد.[۳۵] رسول جعفریان، تاریخ‌پژوه شیعه، ساخت بنای مذکور را به مأمون عباسی نسبت داده است.[۳۶]
بازسازی در دوره آل‌بویه
حرم کاظمَین در دوره آل بویه بازسازی و بر بنای آن افزوده شد. در سال ۳۳۶ق، به دستور معزالدوله دیلمی، بنای قبلی تخریب شد و بر قبر دو امام، بقعه، گنبد و ضریحی از چوب ساج ساخته و دیواری نیز به دور آن کشیده شد. او همچنین سربازانی را برای برقراری امنیت در آنجا مستقر کرد.[۳۷] پس از معزالدوله، فرزندش عزالدوله دیلمی (۳۶۷-۳۵۶ق)، بازسازی حرم را ادامه داد و مکان‌هایی برای رفاه حال زائران ساخت.[۳۸]
به گزارش خطیب بغدادی، عضدالدوله (۳۷۲-۳۶۷ق) در سال ۳۶۹ق، دیواری اطراف کاظمین کشید و بیمارستانی بین کاظمین و بغداد ساخت که به زائران کاظمین، خدمات می‌داد.[۳۹]
تخریب به‌دست گروهی از حنابله بغداد
حرم کاظمین در درگیریهای مذهبی شیعه و سنی، آسیب دید. در سال ۴۴۳ق گروهی از اهل سنت به تحریک حنابله بغداد، به کاظمین حمله کردند، اموال حرم را بردند و ضریح و گنبد آن را آتش زدند.[۴۰] به گزارش ابن اثیر، تاریخ‌نگار اهل سنت در قرن هفتم، آنان قصد نبش قبر دو امام و انتقال پیکرشان به مقبره احمد بن حنبل را داشتند که به دلیل خرابی‌ای که ایجاد کرده بودند، نتوانستند محل قبور آن دو را شناسایی کنند.[۴۱] در سال ۴۵۰ق ارسلان بساسیری حرم را بازسازی کرد و صندوق جدیدی روی قبرها قرار داد و دو گنبد را به یک گنبد تبدیل کرد.[۴۲]
بازسازی در دروه سلجوقیان
در سال ۴۹۰ق مَجْدالملک ابوالفضل براوستانی، وزیر برکیارق سلجوقی (۴۸۷-۴۹۸ق) حرم کاظمین را بازسازی کرد.[۴۳] مجدالملک بناهای جدیدی از جمله یک مسجد با دو مناره و همچنین مکانی برای استراحت زائران احداث کرد و دیوارهای حرم را با کاشی تزیین نمود.[۴۴]
آسیب‌دیدن بر اثر طغیان دجله
حرم کاظمین در سال ۵۶۹ق، بر اثر طغیان دجله آسیب دید.[۴۵] الناصر لدین الله عباسی (۶۲۲-۵۷۵ق) خلیفه وقت، در سال ۵۷۵ق تعمیراتی در حرم انجام داد و حجره‌هایی در اطراف صحن آن ساخت.[۴۶] اقدامات او را آخرین تعمیر و بازسازی در دوره عباسیان و باشکوه‌ترین آنها دانسته‌اند.[۴۷]
در درگیریهای مذهبی در کاظمین در سال ۶۵۴ق (دو سال قبل از سقوط بغداد به دست مغول)، اموال حرم نیز غارت شد.[۴۸] این واقعه زمانی روی داد که فردی به دست یکی از اهالی کرخ به قتل رسید و مردم از محله‌های سنی‌نشین بغداد، به سربازان خلیفه عباسی پیوستند و به کرخ حمله کردند.[۴۹] البته بنابر روایت ابن فوطی، این درگیری‌ها در سال ۶۵۳ق رخ داده است.[۵۰]
در دوره حمله مغول
مغول‌ها، در سال ۶۵۶ق بغداد را تصرف کردند. در این واقعه، بناهای زیادی در بغداد تخریب شد و حرم کاظمین دچار آتش‌سوزی گردید.[۵۱] البته همین که امیر قراتای به بغداد رسید، عمادالدین عمر بن محمد قزوینی را به قائم مقامی خود انتخاب کرد. عمادالدین دستور بازسازی مسجد خلیفه و حرم را صادر کرد.[۵۲] عطاملک جوینی نویسنده کتاب جهانگشای جوینی، در سال‌های ۶۵۷ تا ۶۸۱ق در دوره مغول، حاکم بغداد بود. گفته‌اند: او خسارات وارده به حرم را جبران کرد و آن را به شکل سابق خود برگرداند.[۵۳] ابن‌بطوطه جهانگرد قرن هشتم قمری، در سال ۷۲۷ق در سفرش به بغداد، از ضریحی چوبین بر قبر دو امام خبر داده که سطح آن با نقره پوشانده شده است.[۵۴]
در دوره آل جلایر
در دوره حکومت آل جلایر، بغداد و کاظمین دچار طغیان دجله شدند و حرم کاظمین نیز آسیب دید.[۵۵] سلطان اویس جلایری (۷۷۷-۷۵۷ق) به ترمیم حرم اقدام کرد. به دستور او دو صندوق بر روی قبور دو امام نصب شد.[۵۶] او همچنین دو گنبد و دو مناره ساخت و حرم را با کاشی‌هایی که سوره‌هایی از قرآن بر آن نوشته شده بود، تزئین کرد.[۵۷] در سال ۷۷۶ق، طغیان دجله، خساراتی به حرم وارد کرد که سلطان اویس با تلاش وزیرش، آن تعمیر کرد و کاروان‌سرایی برای سکونت زائران ساخت.[۵۸]
در دوره صفویه
در دوره صفویه حرم کاظمین بازسازی شد. شاه اسماعیل در سال ۹۱۴ق بغداد را فتح کرد پس از مدتی دستور داد تمام بناهای حرم را، خراب کنند و به جای آن بنایی بسازند که شامل رواق، صحن، مسجدی در شمال، دو گنبد و دو مناره دیگر می‌شد.[۵۹] شاه اسماعیل همچنین دو صندوق از نقره بر قبور دو امام ساخت.[۶۰] کتیبه‌ای با تاریخ ۹۲۶ق بر دیوارهای حرم نصب شده که شرح اقدامات شاه اسماعیل در آن آمده است.[۶۱] شاه اسماعیل تمام ثروت خود را وقف چهارده معصوم کرد که بخشی از آن به حرم کاظمین رسید.[۶۲] گفته‌اند به جهت آنکه صفویان نسب سیادت خود را به امام کاظم(ع) می‌رساندند، شاه اسماعیل توجه ویژه‌ای به حرم کاظمین داشت.[۶۳]
در دوران ترکان عثمانی (۹۷۴-۹۲۶ق)، به دستور سلیمان‌خان نواقصی که از دوره صفویه در حرم باقی مانده بود، تکمیل شد.[۶۴]از جمله تکمیل مناره‌ای که ساخت آن در دوره صفویه آغاز شده بود، در سال ۹۷۸ق به پایان رسید.[۶۵]
شاه‌عباس اول در سال ۱۰۳۲ق دوباره بغداد را فتح کرد. به دستور او ضریحی فولادی برای قبور دو امام ساخته شد.[۶۶]ولی به دلیل تیره‌شدن روابطه ایران و عثمانی، نصب آن تا سال ۱۱۱۵ق به تأخیر افتاد.[۶۷] شاه صفی نیز در سال ۱۰۴۵ق، تعمیراتی در حرم انجام داد که از جملهٔ آنها محکم‌سازی پایه‌های گلدسته‌ها بوده است.[۶۸]
در عهد قاجاریه
در عصر قاجاریه، با حمایت آقامحمدخان قاجار (۱۱۹۳-۱۲۱۲ق) دو گنبد و ایوان و رواق جنوبیِ حرم کاظمین که به «بالاسر» امام کاظم(ع) راه داشت، پوشیده شد و کف حرم با سنگ مرمر فرش گردید.[۶۹]
در سال ۱۲۲۱ق، فتحعلی‌شاه قاجار (۱۲۵۰-۱۲۱۲ق) آینه‌کاری، کاشی‌کاری رواق‌ها و طلای مناره‌های کاظمین را تجدید کرد.[۷۰] در ۱۲۸۲ق، عبدالحسین تهرانی معروف به شیخ العراقین، وکیل میرزاخان امیرکبیر، از محل ثلث میراث امیرکبیر، تعمیراتی در حرم انجام داد و به بازسازی، آینه‌کاری و کاشی‌کاری رواق‌ها و ایوان‌های آن پرداخت.[۷۱]
ناصرالدین‌شاه (۱۳۱۳-۱۲۶۴ق) در سال ۱۲۸۳ق، ضریحی از نقره، جایگزین ضریح دوره صفوی کرد. او همچنین رواق شرقی حرم را آینه‌کاری و طلاکاری کرد.[۷۲] فرهادمیرزا عموی ناصرالدین‌شاه، صحن را تجدید بنا کرد.[۷۳] او خانه‌های اطراف حرم را خرید و به صحن افزود. همچنین دو ساعت، یکی بر فراز ایوان داخلیِ سه درب جنوبی و یکی بر فراز ایوان درونی سه درب شرقی نصب کرد.[۷۴]
پس از حکومت صدام
در دوران حکومت حزب بعث عراق فعالیت عمرانی‌ای در حرم کاظمین صورت نگرفت. پس از سقوط این حزب، پروژه‌های مختلفی برای توسعه و بازسازی حرم به‌دست ستاد بازسازی عتبات عالیات انجام شد. مقاوم‌سازی و تعویض سنگ رواق‌ها، عایق‌بندی سقف، مقاوم‌سازی و مرمت خشت‌های گنبدها و گلدسته‌ها، ساخت صندوقچه‌های قبور امامین جوادین، ساخت درب‌های ورودی‌ها، ساخت، انتقال و نصب درب‌های جدید، دوخت روپوش مضجع و کتیبه دور ضریح، بازسازی و احیای مسجد تاریخی صفویه در جوار حرم از جمله کارهای صورت‌گرفته ستاد بازسازی عتبات عالیات است.[۷۵] همچنین تعویض ضریح و احداث دو صحن صاحب الزمان و حضرت علی(ع) از جمله آنها است.[۷۶]
معماری
حرم کاظمین ۱۴۵۱۴ مترمربع مساحت دارد که با ساختمان‌ها و فضاهای مربوط به آن، به ۲۶ هزار مترمربع می‌رسد.[۷۷]
ضریح
بنا به گزارش سایت حرم کاظمین، ضریح مرقد امام کاظم و امام جواد مربوط به دوران پس از سقوط حکومت صدام (۲۰۰۳م) است.[۷۸] پیش از آن از سال ۱۳۲۴ق ضریح اهدایی سلطان بیگم در حرم نصب بود. طول این ضریح ۶۷۶ سانتی‌متر، عرضش ۵۱۷ سانتی‌متر و ارتفاعش نزدیک به سه متر و نیم بود.[۷۹] همچنین سقف داخلی ضریح از چوب ساخته شده و در آن کتیبه‌هایی به خط ثلث و نستعلیق وجود داشت.[۸۰] پیش از نصب ضریح اهدایی سلطان بیگم، ضریحی که در زمان ناصرالدین‌شاه ساخته شده بود، ۱۰۹ سال در حرم نصب بود.[۸۱]
رواق‌ها
حرم کاظمین چهار رواق دارد که با مرمر سنگ‌فرش شده است.[۸۲] دیوارهای رواق‌ها تا نیمه با سنگ مرمر تزیین شده و نیمه بالایی دیوارها و سقف آینه‌کاری است.[۸۳] رواق‌های حرم عبارتند از:
- رواق شرقی: از شرق به طارمه «باب المراد» و از غرب به ضریح راه دارد.[۸۴] شیخ مفید و ابن قولِوَیه نویسنده کتاب کامل الزیارات از متکلمان و محدثان شیعه در این رواق مدفون‌اند.[۸۵]
- رواق غربی: از شرق به ضریح و از غرب به طارمه قریش راه دارد.[۸۶] به دلیل دفن خواجه نصیرالدین طوسی در آن، به رواق خواجه نصیر مشهور است.[۸۷]
- رواق جنوبی: از شمال به ضریح و از جنوب به باب القبله راه دارد.[۸۸]
- رواق شمالی: از شمال به مسجد جامع صفوی و از جنوب به ضریح راه دارد.[۸۹]
درها
از رواق‌های حرم کاظمین، شش در به روضه (فضای سرپوشیدهٔ اطراف ضریح) باز می‌شود. رواق‌ها هم از طریق هشت در به صحن متصل می‌شوند.[۹۰] پس از اقدامات فرهادمیرزا، رواق‌های حرم هفت در داشت که پس از مدتی، به عنوان نماد درهای بهشت که تعداد آن هشت عدد است، یک در دیگر به آنها افزوده شد.[۹۱] درهای حرم از جنس طلا و نقره و دارای کنده‌کاری و خطوط نستعلیق است و بر آنها آیاتی از قرآن، اشعاری به زبان فارسی و عربی و نیز تاریخ ساخت آنها درج شده است.[۹۲]
طارمه‌ها
اطراف رواق‌های حرم را سه طارمه (ایوان) گرفته است. طارمه‌ها سقف‌دار و مستطیل‌شکل است و با نرده‌های آهنی از صحن جدا می‌شود.[۹۳] طارمهٔ باب المراد در سال ۱۲۸۱ق و طارمه قبله در سال ۱۲۸۵ق ساخته شده است.[۹۴] ساخت طارمه قریش نیز در سال ۱۳۲۱ آغاز و در سال ۱۳۳۲ پایان یافته است.[۹۵]
صحن و ورودی‌های آن
بر اساس نوشته‌ای که بر دیوار باب المراد نصب شده، فرهادمیرزا در سال ۱۲۹۸ق دستور تجدید بنای صحن را صادر کرده است.[۹۶] در اطراف صحن حجره‌هایی بنا شده و در جلوی هر حجره ایوانی قرار دارد.[۹۷] صحن کاظمین در ابتدای دوره قاجاری سه ورودی اصلی داشت که سردر آنها با کاشی‌های لاجوردی پوشیده شده بود.[۹۸] بعدها شمار ورودی‌های آن به ۱۰ عدد رسید[۹۹] که عبارت‌اند از:
- باب المراد: در دیوار شرقی صحن واقع شده است.
- باب القبله: در دیوار جنوبی صحن واقع شده است.
- باب الفرهادیه: در گوشه شمال شرقی دیوار شرقی صحن واقع شده است.
- باب الرجاء: در دیوار شرقی حرم واقع شده است. این ورودی در بنای اولیه دیوار نبوده و در سال ۱۳۷۶ق باز شده است.
- باب الرحمه: در دیوار غربی صحن واقع شده و در سال ۱۳۷۵ق گشوده شده است.
- باب المغفره: در دیوار جنوبی واقع شده و در سال ۱۳۶۰ق باز شده است.
- باب صافی: در گوشه جنوب غربی دیوار صحن واقع شده است.
- باب صاحب الزمان: در دیوار غربی صحن واقع شده است.
- باب الجواهریه: در دیوار شمالی صحن واقع شده است.
- باب القریش: در دیوار شمالی قرار دارد.[۱۰۰]
بر سردر ورودی‌های حرم آیاتی از قرآن، اشعاری به زبان فارسی و عربی، تاریخ کتابت و نام کاتب آنها درج شده است.[۱۰۱]
تولیت حرم و متولیان آن
در قرن پنجم قمری، کاظمین که از محله‌های بغداد بود، مستقل شد و برای آن نقیب جداگانه‌ای تعیین گردید. یکی از وظایف نقیبان، نظارت بر امور حرم بود. پیش از این، حرم به وسیله قیم اداره می‌شد.[۱۰۲] در کتاب تاریخ المشهد الکاظمی، از ۲۷ قیم یا نقیب کاظمین یاد شده است که در میان آنها نام سید عبدالکریم بن احمد حلی (۶۴۸-۶۹۳ق) از عالمان خاندان طاووس دیده می‌شود. ابن جعفر القیم، ابوطالب علوی، علی بن علی، معروف به فاخر علوی (درگذشته حدود ۵۶۹ق) و نجم‌الدین علی بن موسوی از علمای قرن هفتم از نقیبان کاظمین بوده‌اند.[۱۰۳]
در دوره صفویه اداره حرم کاظمین به مَشیخة الاسلام واگذار شد. مشیخة الاسلام اداره‌ای بود که صفویان در مقابل مشیخه ترکیه که مرکز آن در استانبول قرار داشت، تأسیس کردند و مرکز آن را در کاظمین قرار دادند. از وظایف این مرکز، مدیریت حرم کاظمین بود.[۱۰۴] هنگامی که عثمانیان قدرت را در عراق به دست گرفتند، تولیت حرم کاظمین را به فردی به نام ربیعه که پیشتر متولی کعبه بود سپردند.[۱۰۵] پس از آن اطلاعات دقیقی از متولیان حرم کاظمین در دست نیست؛ فقط از افرادی همچون عبدالحمید کلیددار (۱۲۸۲-۱۳۳۶ق) و پدرش شیخ طالب شیبی به عنوان متولی حرم یاد شده است؛[۱۰۶] تا اینکه عبدالنبی کاظمی (۱۱۹۸-۱۲۶۵ق) که تکمله‌ای بر کتاب نقد الرجال تفرشی نوشته است، تولیت حرم را بر عهده گرفت. پس از عبدالنبی فرزندان و نوادگانش این منصب را عهده‌دار شدند.[۱۰۷]
اکنون دکتر حيدر حسن الشمری، تولیت حرم کاظمین را بر عهده دارد.[۱۰۸]
مدفونان در حرم
در حرم کاظمین افراد زیادی دفن شده‌اند که در میان آنان شخصیت‌های علمی و رجال سیاسی هم وجود دارد.[۱۰۹] در کتاب تاریخ المشهد الکاظمی بیش از سی نفر نام برده شده است که در دوران بنی‌عباس در حرم کاظمین دفن شده‌اند. از جمله آنها ابوعبدالله محمد امین ششمین خلیفه عباسی، زبیده همسر هارون عباسی و ابن قولویه (درگذشته ۳۶۸ق) محدث شیعی است.[۱۱۰]
پس از دوره عباسیان، شمار مدفونان در حرم، افزایش یافت.[۱۱۱] برخی از مدفونان به‌نام، در حرم کاظمین عبارتند از:
- معزالدوله دیلمی (درگذشته ۳۵۶) از سلاطین آل بویه[۱۱۲]
- شیخ مفید متکلم و فقیه امامیه[۱۱۳]
- خواجه نصیرالدین طوسی (۵۹۷-۶۷۲ق)[۱۱۴]
- موسی بن ابراهیم بن موسی بن جعفر، معروف به ابوسبحه از نوادگان امام کاظم[۱۱۵] و از راویان حدیث سلسلة الذهب[۱۱۶] است.[۱۱۷]
- فرهادمیرزا (۱۲۳۳-۱۳۰۵ق) فرزند عباس میرزا نایب‌السلطنه و عموی ناصرالدین شاه.[۱۱۸]
تک‌نگاری
درباره حرم کاظمین آثاری به طور مستقل نوشته شده است. از آن جمله کتاب تاریخ المشهد الکاظمی، نوشته محمدحسن آل یاسین (درگذشته ۱۳۷۲ق) است. نویسنده در این کتاب به تاریخ حرم کاظمین در دوران‌های عباسیان، آل بویه، سلجوقیان، مغول، صفویان، عثمانی و قاجار پرداخته است.[۱۱۹] همچنین در بخشی وضعیت حرم را گزارش کرده است.[۱۲۰] کتاب پیوست‌هایی دارد که عبارت‌اند از فرزندان امام کاظم، نقیبان، متولیان و مدفونان در حرم و موزه آن.[۱۲۱] غلامرضا اکبری این کتاب را به زبان فارسی با عنوان تاریخ حرم کاظمین ترجمه کرده است.
کتاب‌های تاریخ امامین الکاظمین و روضتها الشریفه نوشته جعفر النقدی(درگذشته ۱۳۷۰ق)[۱۲۲] و مشهد الکاظمین اثر مصطفی جواد از دیگر آثاری است که درباره حرم کاظمین نوشته شده است.[۱۲۳]
پانویس
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۴۳.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۵.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۹۱ش، ص۹۲.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۲۴.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۰۵-۱۰۶، به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۴۸.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۵۷۷.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۲۹و۳۹.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۲۲۰؛ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۴۵۹-۴۶۰.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۳۰.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۹۱ش، ص۹۲.
- ↑ ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۴۹.
- ↑ علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ۱۳۸۹ش، ص۳۴۰.
- ↑ همدانی، جامع التواریخ، ج۲، ص۲۹۳ به نقل از آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۴۵.
- ↑ شیرازی، تاریخ وصاف، ۱۳۴۶ش، ص۱۸۱۱۸۲ و۲۱۳و۲۲۱ به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۱.
- ↑ نقدی، تاریخ الامامین الکاظمین و روضتها الشریفه، ۱۳۶۹ق، ص۲۴-۲۶ به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۱.
- ↑ بوداق، جواهر الاخبار، بخش ایران از قراقوینلو تا سال ۹۸۴ق، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۴؛ امینی هروی، فتوحات شاهی، ص۳۰۳ به نقل از یزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۳.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۷۰-۷۱.
- ↑ ناصرالدین شاه قاجار، شهریار جاده‌ها، انتشارات سازمان اسناد ملی ایران، ص۹۶؛ نقدی، تاریخ الامامین الکاظمین، ۱۳۶۹ق، ص۷۵: به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۵.
- ↑ ناصرالدین‌شاه قاجار، شهریار جاده‌ها، انتشارات سازمان اسناد ملی ایران، ص۹۶ به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۵.
- ↑ علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ۱۳۸۹ش، ص۳۴۰.
- ↑ ناصرالدین‌شاه قاجار، شهریار جاده‌ها، انتشارات سازمان اسناد ملی ایران، ص۹۶، ۱۵۵ به نقل از «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۵.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۳۷۱ش، ص۱۲۶.
- ↑ ایدرام، سیمای کاظمین، ۱۳۸۷ش، ص۸۶-۸۷.
- ↑ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۱۶۳.
- ↑ سمعانی، الانساب، ۱۳۸۲ق، ج۸، ص۱۷۷.
- ↑ بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۳۳.
- ↑ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۱۶۳.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، مقدمه، ص۱۱-۱۵؛ خلیلی، موسوعة العتبات المقدسه، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۳۰.
- ↑ ابن‌طقطقی، الاصیلی، ۱۴۱۰ق، ص۱۵۱.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۵.
- ↑ خلیلی، موسوعة العتبات المقدسه، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۴۲.
- ↑ خلیلی، موسوعة العتبات المقدسه، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۴۲.
- ↑ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۱، ص۳۰۶.
- ↑ حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۱، ص۳۰۶.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۲۲و۳۸.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۹۱ش، ص۹۲.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۲۴.
- ↑ مرعشی، تاریخ طبرستان، رویان و مازندران، ص۶۷، به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۴۸.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۰۵-۱۰۶، به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۴۸.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۵۷۷.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۵۷۷.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۲۹و۳۹.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۲۲۰؛ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۴۵۹-۴۶۰.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۳۰.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۹۱ش، ص۹۲.
- ↑ ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۴۹.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۳۹.
- ↑ ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۰.
- ↑ ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۰.
- ↑ ابن فوطی، الحوادث الجامعه، دار الکتب العلمیه منشورات محمدعلی بیضون، ص۲۱۳-۲۱۴.
- ↑ همدانی، جامع التواریخ، ج۲، ص۲۹۳ به نقل از آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۴۵.
- ↑ همدانی، جامع التواریخ، ج۲، ص۲۹۳ به نقل از آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۴۶-۴۵.
- ↑ شیرازی، تاریخ وصاف، ص۱۸۱۱۸۲ و۲۱۳و۲۲۱ به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۱.
- ↑ ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطه، ج۱، ص۱۴۱.
- ↑ ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۱.
- ↑ نقدی، تاریخ الامامین الکاظمین و روضتها الشریفه، ص۲۴-۲۶ به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۱.
- ↑ سماوی، صدی الفواد فی تاریخ بلد الکاظم و الجواد، ص۱۵، به نقل از آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۴۸.
- ↑ فیض قمی، تاریخ کاظمین و بغداد، ۱۳۲۷ش، ص۱۲۱ به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین» ص۵۵۱؛ نقدی، تاریخ الامامین الکاظمین و روضتها الشریفه، ص۲۴-۲۶ به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۱.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۵۰.
- ↑ ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۲.
- ↑ بوداق، جواهر الاخبار، بخش ایران از قراقوینلو تا سال ۹۸۴ق، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۴؛ امینی هروی، فتوحات شاهی، ص۳۰۳ به نقل از یزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۳.
- ↑ شاملو، قصص الخاقانی، ج۱، ص۹۳-۹۶؛ اسکندربیگ منشی، تاریخ عالم آٰرای عباسی، ج۲، ص۱۲۵۲-۱۲۵۰ و ۱۶۶۸-۱۶۶۷؛ قزوینی، فواید الصفویه، ص۵۲ به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۳.
- ↑ ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۲.
- ↑ العراق بین احتلالین، ج۹، ص۲۹و۳۴ به نقل از آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۶۷.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۶۷.
- ↑ سماوی، صدی فواد فی تاریخ بلد الکاظم و الجواد، ص۱۶، به نقل از آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۷۰.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۷۰.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۷۰-۷۱.
- ↑ ناصرالدین شاه قاجار، شهریار جاده‌ها، انتشارات سازمان اسناد ملی ایران، ص۹۶؛ نقدی، تاریخ الامامین الکاظمین، ص۷۵: به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۵.
- ↑ ناصرالدین‌شاه قاجار، شهریار جاده‌ها، انتشارات سازمان اسناد ملی ایران، ص۹۶ به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۵.
- ↑ ناصرالدین‌شاه قاجار، شهریار جاده‌ها، ص۹۶، ۱۵۵ به نقل از: ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ۱۳۷۱ش، ص۵۵۵.
- ↑ ناصرالدین‌شاه قاجار، شهریار جاده‌ها، ص۹۶، ۱۵۵ به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۵.
- ↑ جلالی، مزارات اهل بیت(ع) و تاریخها، ۱۴۱۵ق، ص۱۱۸.
- ↑ اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات، ۱۳۷۷ش، ص۵۸۴ به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۵.
- ↑ پروژه‌های ستاد بازسازی در کاظمین، وبگاه ستاد بازسازی عتبات عالیات.
- ↑ تاریخ آستان مقدس کاظمین، آستان مقدس کاظمین.
- ↑ ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۹.
- ↑ تاریخ آستان مقدس کاظمین، آستان مقدس کاظمین.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۳۷۱ش، ص۱۲۶.
- ↑ ایدرام، سیمای کاظمین، ۱۳۸۷ش، ص۸۶-۸۷.
- ↑ میلانی، راهنمای عتبات عالیات، ۱۳۷۷ش، ص۱۳۳.
- ↑ ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۷.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۱۴۲-۱۴۳.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۱۴۵.
- ↑ ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۷.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۱۴۳.
- ↑ ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۷.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۱۵۳.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۱۴۳.
- ↑ ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۷.
- ↑ ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۸.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۱۳۲-۱۶۰.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۱۶۰.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۱۵ق، ص۱۶۰-۱۶۲.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۱۱۸.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۱۶۸.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۱۶۴.
- ↑ دیولافوا، سفرنامه مادام دیولافوا، ص۹۸۱-۶۷۹: به نقل از ایزدی، «تاریخچه حرم کاظمین»، ص۵۵۷.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۱۶۴.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۱۶۳-۱۷۳.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۱۶۳-۱۷۳.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۱۹۱-۱۹۲.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۱۹۳-۲۱۰.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۲۱۰.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۲۱۰-۲۱۱.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۲۱۵-۲۱۸.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۲۱۲-۲۲۲.
- ↑ الأستاذ الدكتور حيدر حسن الشمّري يتشرف بتولي منصب الأمين العام للعتبة الكاظمية المقدسة، موقع العتبة الکاظمیة المقدسة.
- ↑ موسوی زنجانی، جولة فی اماکن المقدسه، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ص۱۱۴.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۲۲۵-۲۳۰.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۲۲۹-۲۳۰.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۹۱ش، ص۹۳.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۹۱ش، ص۹۳.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۹۱ش، ص۹۳.
- ↑ ابن عنبه، عمدة الطالب، ۱۴۱۷ق، ص۱۸۴.
- ↑ محدث قمی، منتهی الآمال، ۱۳۷۹ش، ج۳، ص۱۵۴۸-۱۵۴۷.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۹۱ش، ص۹۳.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۹۱ش، ص۹۳.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۱۷-۱۲۳.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۱۲۳-۱۷۳.
- ↑ آل یاسین، تاریخ المشهد الکاظمی، ۱۴۳۵ق، ص۱۷۳-۲۴۴.
- ↑ انصاری قمی، کتابنامه امام کاظم، ۱۳۷۰ش، ص۴۲.
- ↑ انصاری قمی، کتابنامه امام کاظم، ۱۳۷۰ش، ص۴۲.
منابع
- ابن‌طقطقی حسنی، صفی الدین محمد بن تاج الدین علی، الاصیلی فی انساب الطالبیین، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیه الله العظمی مرعشی نجفی، قم، ۱۴۱۰ق.
- ابن عنبه حسنی، عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، قم، انصاریان، ۱۴۱۷ق.
- ابن فوطی، عبدالرزاق بن احمد، الحوادث الجامعه فی مأئة السابعه، تحقیق: مهدی عبدالحسین نجم، بیروت، دار الکتب العلمیه منشورات محمدعلی بیضون، بی‌تا.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان، روزنامه خاطرات، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۷ش.
- آل یاسین، محمدحسن، تاریخ المشهد الکاظمی، الامانه العامه للعتبة الکاظمیة المقدسه، ۱۴۳۵ق/۲۰۱۴م.
- امینی هروی، امیر صدرالدین ابراهیم، فتوحات شاهی تاریخ صفوی از آغاز تا۹۲۰ قمری، تصحیح و توضیح و تعلیقات از محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
- انصاری قمی، ناصرالدین، کتابنامه امام کاظم علیه‌السلام، کنگره جهانی حضرت رضا علیه‌السلام، ۱۳۷۰ش.
- ایدرام، حسن، سیمای کاظمین، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- ایزدی، حسین، «تاریخچه حرم کاظمین» در مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه حضرت امام موسی کاظم علیه‌السلام، قم، انجمن تاریخ‌پژوهان حوزه علمیه قم، ۱۳۹۲ش.
- بغدادی، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- بوداق منشی قزوینی، جواهر الاخبار، (بخش ایران از قراقوینلو تا سال ۹۸۴ق)، مقدمه و تصحیح و تعلیق از محسن بهرام‌نژاد، تهران، نشر میراث مکتوب ۱۳۷۸ش.
- جعفریان رسول، اطلس شیعه، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۹۱ش.
- حسینی جلالی، محمدحسین، مزارات اهل بیت(ع) و تاریخها، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۵ق.
- حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
- خلیلی، جعفر، موسوعة العتبات المقدسة (ج۱۰=قسم الکاظمین)، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
- سمعانی، ابو‌سعید عبد الکریم بن محمد بن منصور تمیمی، الأنساب، تحقیق عبد الرحمن بن یحیى المعلمى الیمانى، حیدر آباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیة، ۱۳۸۲ق.
- شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه، ۱۳۷۷ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۱۳ق.
- علوی، احمد، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، قم، معروف، ۱۳۸۹ش.
- فیض قمی، میرزا عباس، تاریخ کاظمین و بغداد، قم: ۱۳۲۷ش.
- قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۵۸ش.
- قزوینی، ابوالحسن، فواید الصفویه، به تصحیح و مقدمه مریم میر احمدی، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۷ش.
- محدث قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال فی تواریخ النبی، قم، دلیل ما، ۱۳۷۹ش.
- موسوی زنجانی، سید ابراهیم، جولة فی الاماکن المقدسه، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
- میلانی، محمد، راهنمای عتبات عالیات، مشهد، نشر محب، ۱۳۷۷ش.
- موقع العتبة الکاظمیة المقدسه، الأمین العام للمزارات الشیعیة یقدم التهانی والتبریکات إلی الأستاذ الدکتور جمال عبد الرسول الدباغ، انتشار: ۱۴/ ۷/ ۲۰۱۶، بازبینی ۳۰ آبان ۱۳۹۷ش.
- تاریخ آستان مقدس کاظمین، آستان مقدس کاظمین، بازبینی: ۳۰ آبان ۱۳۹۷ش.
- کاظمین، وبگاه ستاد بازسازی عتبات عالیات، تاریخ بازدید: ۵ خرداد ۱۴۰۰ش.
پیوند به بیرون