ناصر الدین شاه قاجار (۱۲۴۷ق - ۱۳۱۳ق) چهارمین پادشاه (حکومت:۱۲۶۴ ـ ۱۳۱۳ق) از سلسله قاجاریه (۱۲۱۰ ـ ۱۳۴۳ق/۱۳۰۴ش) بود. او را «سلطان صاحبقران» و پس از کشته شدن، «شاه شهید» نیز خوانده‌اند. ناصرالدین حدود پنجاه سال پادشاهی کرد و در نهایت در حرم عبدالعظیم حسنی ترور شد. درباره دین‌داری او گزارش‌های متفاوتی وجود دارد. ناصرالدین به تعزیه و هنر علاقه‌مند بود.
 | |
| اطلاعات شخصی | |
|---|---|
| لقب | سلطان صاحبقران |
| پدر | محمد شاه قاجار |
| فرزندان | مظفرالدین شاه |
| دین | اسلام |
| محل دفن | حرم عبدالعظیم حسنی در شهر ری |
| حکومت | |
| سمت | چهارمین پادشاه سلسله قاجار |
| سلسله | قاجار |
| آغاز حکومت | ۱۲۶۴ق |
| پایان حکومت | ۱۷ ذی‌القعده ۱۳۱۳ق |
| همزمان با | عبدالرحمن (افغانستان)، عبدالعزیز و عبدالحمید دوم (عثمانی)، الکساندر دوم و سوم (روسیه) |
| آثار برجا مانده | ایجاد موزه ملی، تأسیس ضرابخانه، اداره پست، تلگراف و چهار مدرسه بزرگ از جمله دارالفنون. |
| پیش از | مظفرالدین شاه |
| پس از | محمد شاه |
همزمان با حکومت ناصرالدین، جهان دچار تحولات بزرگ و کشمکش میان سنت و مدرنیته بود. او سه مرتبه به اروپا رفت و اصلاحاتی را در اجتماع ایران پدید آورد که انتقادات بسیاری را نیز به همراه داشت. در سلطنت ناصرالدین قراردادها و امتیازات بسیاری به کشورهای غربی داده شد که برخی از آن‌ها از جمله قرارداد رویترز موجب مخالفت‌ها و اعتراضات عمومی شد. فتوای تحریم تنباکو از سوی میرزای شیرازی از مراجع تقلید شیعه در قرن چهاردهم قمری، در این دوران صادر شد. در دوره او علی محمد باب، موسس فرقه بابیه، اعدام شد و پیروانش سرکوب شدند.
زندگی‌نامه
ناصرالدین پسر محمد شاه و چهارمین پادشاه از سلسله قاجاریه بود. قاجار شاخه‌ای از قزلباشان دوره صفویه بودند.[۱]او در ۱۲۴۷ق/۱۲۱۰ش در تبریز به دنیا آمد و در ۱۲۶۴ق/۱۲۲۷ش شاه ایران شد.[۲] ناصرالدین، به «سلطان صاحبقران»( یکی از معانی اش استمرار سلطنت بیش از ۳۰ سال) نیز معروف بود و پس از کشته شدن «شاه شهید» نیز خوانده شد.[۳]
ناصرالدین به دستور پدرش در چهارده سالگی ازدواج کرد[۴] و در زمان کشته شدن ۸۵ همسر دائم و موقت داشت.[۵] او به شکار و هنر علاقه بسیار داشت[۶] و تا حدودی با زبان فرانسه آشنا بود.[۷]
«چون امشب شب عید نوروز است و ... شب ۲۳ رمضان و احیا است و شب قدر؛ مردم مشغول نماز و دعا هستند. ما مشغول شدیم سوره روم و عنکبوت و حم دخان را می‌خواندیم. در وسط خواندن بودیم که نایب‌السلطنه به حضور آمد. بعد که تمام کردیم رفتیم به اطاق موزه».[۸]
ناصرالدین در ۱۷ ذی‌القعده سال ۱۳۱۳ق/۱۲۷۵ش به زیارت حضرت عبدالعظیم رفت و برخلاف همیشه دستور داد آنجا را قُرُق نکنند. میرزا رضا کرمانی [یادداشت ۱]از مریدان سید جمال‌الدین اسدآبادی با لباس زنانه پیش آمده، تیراندازی کرد و شاه کشته شد.[۹] ناصرالدین شاه در حرم عبدالعظیم حسنی در شهر ری دفن شد.[یادداشت ۲] چهل روز بعد، فرزند وی مظفرالدین شاه تاج‌گذاری کرد.[۱۰]
دیانت
گزارش‌های تاریخی متفاوتی از دین‌داری ناصرالدین نقل شده است. ناصرالدین شاه با برخی عالمان دین ارتباط نزدیک داشت.[۱۱] برخی نمازخواندن و روزه گرفتن او را نقل کرده و او را در ظاهر مذهبی و دیندار دانسته‌اند.[۱۲]برخی از اشعار مذهبی و مرتبط با امامان شیعه را نیز گواهی بر دیانت او برشمرده اند.[۱۳] برخی دیگر نیز به رفتارهای دیگر او توجه داشته و او را چندان مقید به شریعت ندانسته‌اند.[۱۴] گنبد حرم عسکریین در سامرا به دستور ناصرالدین شاه طلاکاری شد.[۱۵]
ناصرالدین شاه در مریضی خود، نذر کرده بود، پس از سلامتی، پانزده روز کفشداری حرم امام رضا(ع) را انجام دهد. پس از عافیت به کفشداری در حرم امام رضا(ع) پرداخت و چنین سرود:
اقدامات
در دوران ناصرالدین، قحطی‌ها، جنگ‌ها، شورش‌ها، درگیری‌های مختلف در دربار، صدراعظم‌های مختلف، قدرت بالای نهادهای مذهبی و بازاری و امتیازهای مختلف او به روس و انگلیس، فراز و نشیب‌های بسیاری را سبب شد.[۱۷]
قتل امیرکبیر
ناصرالدین در اوائل سلطنت خود محمد تقی‌خان فراهانی را به عنوان صدراعظم انتخاب کرد و عزت الدوله، خواهر خود را به عقد او در آورد. امیرکبیر که صاحب قدرت فراوانی شده بود و تأثیر بسیاری نیز بر پادشاه جوان داشت، اصلاحات مختلفی را آغاز کرد.[۱۸] اما اختلافات و حسادت‌ها در دربار، موجب عزل امیرکبیر پس از ۳۹ ماه صدارت گردید. پس از عزل، او به کاشان تبعید شد و مدتی بعد، در حمام فین کاشان کشته شد.[۱۹]
امتیازدهی به انگلیس و روس
مورخان دوره پنجاه ساله سلطنت ناصرالدین را به مانند دیگر پادشاهان قاجار، دوران رقابت شدید روسیه و انگلستان در تأمین منافع خویش دانسته‌اند. هر اقدامی در ایران با منافع یکی از این دو کشور در تقابل بود، به مشکل می‌خورد. شاه برای بسیاری از امور، باید رضایت آنان را به دست می‌آورد.[۲۰] در روزنامه وقایع اتفاقیه در این مورد نوشته شده بود: «شاه به قدری از کیفیت حالی خود متنفر شده‌است که حکومت یک ده را در حالتی که غیرمحکوم [خارجی] باشد به مراتب ترجیح به این سلطنت می‌دهد».[۲۱]
در دوره ناصری، به جهات مختلف امتیازات بسیاری به کشورهای خارجی داده شد.[۲۲]
برخی از آن‌ها موجی از اعتراضات داخلی را به همراه داشت که مهم‌ترین آن‌ها قرارداد رِژی بود. براساس آن انحصار توتون و تنباکو در دست یک شرکت انگلیسی قرار می‌گرفت. این قرارداد با موجی از اعتراضات مردمی همراه شد. این اعتراضات با حکم تحریم توتون و تنباکو توسط میرزای شیرازی به اوج رسید و در نهایت شاه مجبور به لغو این قرارداد شد.[۲۳] این واقعه به نهضت تنباکو معروف شده است.[۲۴]
همچنین قرارداد پاریس نیز در دوره ناصرالدین شاه امضا شد. براساس این قرارداد، دولت ایران مجبور شد از هرات دست کشیده و استقلال افغانستان را به رسمیت بشناسد.[۲۵]
سرکوب بابیت
پیروان علی محمد باب در شهرهای مختلف قیام کردند و شکست خوردند. در نهایت علی محمد باب به دستور امیرکبیر در شعبان سال ۱۲۶۶ق در تبریز اعدام شد. [۲۶] در شوال سال ۱۲۶۸ق تعدادی از بابیان، دست به ترور ناموفق ناصرالدین زدند[۲۷] و حکومت به سرکوب فرقه بابیه پرداخت.[۲۸]
رواج تکیه
ساخت و رواج تکیه در دوران این شاه قاجار چند برابر گشت. تکیه دولت بنایی بود که برای اجرای تعزیه و برگزاری مراسم سوگواری برپا شد. تکیه دولت به فرمان ناصرالدین شاه و از ۱۲۸۵ق تا حدود ۱۲۹۰ق ساخته شد. [۲۹]
آغاز مدرنیته ایران
دوران ناصرالدین شاه عصر تحولات جهانی و کشمکش میان سنت و مدرنیته بود. شاه خود نیز مشتاق تمدن جدید غربی بود. اما یکی از اصلی‌ترین موانع، کاهش اقتدار شاه در صورت اصلاحات بود.[۳۰]
برخی محققان دوران ناصرالدین شاه را دوره گذر از سنت به مدرنیته دانسته‌اند.[۳۱]
اطرافیان ناصرالدین را نیز دو گروه تجددگرا و سنت‌گرا تشکیل داده بود. تجددطلبان همه صریحا یا ضمنا برتری غرب را جز در حیطه دین می‌پذیرفتند. این امر، موضعی دفاعی در پی داشت که بر برتری معنوی مسلمانان تأکید می‌کرد. آنان اسلام را به منزله هویتی اجتماعی در برابر ایدئولوژی‌های غربی قرار می‌دادند.[۳۲]
در دوره ناصرالدین شاه چهار مدرسه ساخته شد: دارالفنون و نظام ناصری در تهران، ظل السلطان در اصفهان و یک مدرسه در تبریز.[۳۳] و ضرابخانه، اداره پست و تلگراف نیز تأسیس گردید.[۳۴]
در این دوران، قوانین قضائی جدیدی وضع شد که براساس آن، دستگاه‌های اجرایی حق دخالت در نظام قضاء را نداشتند.[۳۵] ناصرالدین شاه به تقلید از کشورهای اروپایی درصدد برآمد تا کابینه‌ای تشکیل دهد. شاه در دوره‌ای، شورایی از وزیران را تشکیل داد که همواره شکل و تعداد آن‌ها را تغییر می‌داد.[۳۶] البته پس از گذشت چند سال و عدم کارایی، شاه مجدد به سنت انتصاب صدراعظم روی آورد.[۳۷] در دوران او، کتابخانه سلطنتی اوج شکوفایی را تجربه کرد.[۳۸] در کنار این‌ها، شاه تلاش کرد نوع پوشش همسران خود را نیز تغییر دهد. تغییری که با گذشت زمان به زنان دیگر نیز سرایت کرد.[۳۹]
برخی محققان معتقدند موج اصلاحاتی که در دوران ناصرالدین شاه واقع شد سبب شکل‌گیری بنیان‌های انقلاب مشروطه گردید.[۴۰]
علاقه به هنر
ناصرالدین به خطاطی علاقمند بود و گاه از سرمشق‌های محمد رضا کلهر خطاط معروف، می‌نوشت.[۴۱] همچنین او سفرنامه‌های مفصلی را به قلم خود نوشت.[۴۲][یادداشت ۳] تعزیه گسترش یافت و البته موارد ساختگی تعزیه نیز زیادتر شد و تقریبا به شکل نمایشنامه‌ای تآتری درآمد. [۴۳] ناصرالدین شاه به نقاشی علاقه بسیار داشت[۴۴] و نقاشی‌های بسیاری می‌کشید.[۴۵] نقاش‌های معروفی همچون کمال الملک در عصر ناصرالدین شاه بوده‌اند و با دربار نیز رفت و آمد داشته‌اند.[۴۶]
ناصرالدین درباره ولادت امام علی(ع) سروده:
جستار وابسته
پانویس
- ↑ امانت، قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ۱۳۸۳ش، ص۳۸.
- ↑ «ناصرالدین شاه قاجار»، ضمیمه نامه فرهنگستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۵.
- ↑ «ناصرالدین شاه قاجار»، ضمیمه نامه فرهنگستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۵.
- ↑ مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ۱۳۹۴ش، ج۱۲، ص۱۳۶.
- ↑ معیرالممالک، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ۱۳۶۱ش، ص۱۶.
- ↑ رمضانی، ناصرالدین شاه قاجار، ۱۳۸۳ش، ص۶۵.
- ↑ «ناصرالدین شاه قاجار»، ضمیمه نامه فرهنگستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۵.
- ↑ «روایت ناصرالدین شاه از همزمانی شب قدر با تحویل سال ١٢٧۴»، سایت خبرآنلاین.
- ↑ مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ۱۳۹۴ش، ج۱۲، ص۲۱۴-۲۱۵.
- ↑ فرهمند، گذری بر امتیازات پی در پی انگلیس در عهد ناصری، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۸.
- ↑ امانت، قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ۱۳۸۳ش، ص۴۰.
- ↑ رمضانی، ناصرالدین شاه قاجار، ۱۳۸۳ش، ص۶۵.
- ↑ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، ج۶، ص۱۰۷
- ↑ محبوبی اردکانی، چهل سال تاریخ ایران، ۱۳۶۸ش، ص۶۶۲.
- ↑ محبوبی اردکانی، چهل سال تاریخ ایران، ۱۳۶۸ش، ص۶۶۲.
- ↑ «روایتی از ۱۵ روز کفشداری ناصرالدین شاه قاجار در حرم امام رضا(ع)»، شهرآرا نیوز.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ۱۳۹۴ش، ج۱۲، ص۱۷۶- ۱۸۰ و فرهمند، گذری بر امتیازات پی در پی انگلیس در عهد ناصری، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۶ .
- ↑ رضوی‌نژاد، چهار سیاستمدار ملی و متقی نام آور ایران، ۱۳۷۷ش، ۱۹-۲۱.
- ↑ رضوی‌نژاد، چهار سیاستمدار ملی و متقی نام آور ایران، ۱۳۷۷ش، ۱۹-۲۱.
- ↑ مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ۱۳۹۴ش، ج۱۲، ۲۱۶-۲۱۷.
- ↑ امانت، قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ۱۳۸۳ش، ص۳۷۸–۳۷۹.
- ↑ فرهمند، گذری بر امتیازات پی در پی انگلیس در عهد ناصری، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۶.
- ↑ فرهمند، گذری بر امتیازات پی در پی انگلیس در عهد ناصری، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۸.
- ↑ براس اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: نهضت تنباکو.
- ↑ فرهمند، گذری بر امتیازات پی در پی انگلیس در عهد ناصری، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۹-۱۲۰.
- ↑ امانت، قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ۱۳۸۳ش، ص۲۸۷.
- ↑ امانت، قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ۱۳۸۳ش، ص۲۸۴.
- ↑ امانت، قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ۱۳۸۳ش، ص۲۹۰-۲۹۲.
- ↑ ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، ۱۳۴۹ش، ص۲۸۷.
- ↑ مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ۱۳۹۴ش، ج۱۲، ص۲۱۶.
- ↑ کیان‌فر، «کلنگ مشروطه را ناصرالدین‌شاه بر زمین زد»، سایت انتخاب.
- ↑ مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، ۱۳۹۴ش، ج۱۲، ص۲۳۹.
- ↑ محبوبی اردکانی، چهل سال تاریخ ایران، ۱۳۶۸ش، ص۶۶۱.
- ↑ «سوغات ناصرالدین شاه از فرنگ؛ چادر مشکی یا شلیته؟»، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ۱۳۹۴ش، ج۱۲، ص۱۸۵.
- ↑ مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، ج۱۲، ص۲۱۶.
- ↑ رمضانی، ناصرالدین شاه قاجار، ۱۳۸۳ش، ص ۶۲.
- ↑ ناصرالدین شاه، بنیانگذار کتابخانه سلطنتی ایران.، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ «سوغات ناصرالدین شاه از فرنگ؛ چادر مشکی یا شلیته؟»، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ الگار، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، ۱۳۵۶ش، ص۱۷۴.
- ↑ صحراگرد، ناصرالدین شاه و خوشنویسی، ۱۳۸۶ش، ص۷۶.
- ↑ «ناصرالدین شاه قاجار»، ضمیمه نامه فرهنگستان، ۱۳۸۷ش، ص۲۶.
- ↑ الگار، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، ۱۳۵۶ش، ص۱۹۱.
- ↑ معیرالممالک، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ۱۳۶۱ش، ص۳۱.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر ر.ک: نقاشی‌های ناصرالدین شاه.
- ↑ معیرالممالک، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ۱۳۶۱ش، ص۳۱ و ۳۷.
- ↑ اعتضادی، دیوان اشعار ناصرالدین شاه، ۱۳۲۴ش، ص۱۰.
- ↑ اعتضادی، دیوان اشعار ناصرالدین شاه، ۱۳۲۴ش، ص۴۳.
- ↑ https://www.karbobala.com/poems/info/411
یادداشت
- ↑ میرزا رضا کرمانی در محاکمات و بازجویی هایش تصریحی بر این که با توصیه مستقیم سید جمال دست به کشتن شاه قاجار زده ندارد ولی در جواب‌هایی که به باز جویش داده از سید جمال و اقداماتش حمایت کرده و سوگند یاد کرده که فقط سید جمال از تصمیمش برای کشتن شاه اطلاع داشته است و می گوید: به خدای قادر متعال که خالق سید جمال‌الدّین و من و همه مردم است، قسم است، از این خیال من و نیّت کشتن شاه، احدی غیر از خودم و سیّد اطلاع نداشت. سیّد هم که در اسلامبول است؛ هر کاری که می‌توانید و از دستتان بر می‌آید بکنید. «متن کامل صورت جلسه باز جویی از میرزا رضا کرمانی»http://tarikhirani.ir/fa/news/8427/
- ↑ سنگ قبری که تصویر ناصرالدین روی آن ساخته شده بود بر روی آن قرار دادند.(عرفانیان، ناصرالدین شاه؛ محبوب یا منفور؟، روزنامه شرق، ۲۵تیر۱۳۹۶ش، ص۱۷. https://www.tasnimnews.com/fa/news/1399/04/28/2309153/) این سنگ قبر امروزه در کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود.((کاخ گلستان).)
- ↑ شاه یک داستان به نام «حکایت پیر و جوان» را نیز نوشته است.ناصرالدین شاه، حکایت پیر و جوان، ۱۳۸۵ش.
- ↑ علامه طهرانی از قول مورّخ شيخ محمّد شريف رازی دربارۀ تشرّف‌ِ شاه قاجار به حرم مبارك سيّد الشّهداء عليه السّلام نقل می کند که اشعاری كه اكثر اهل منبر بدان متوسّل می‌شوند، سروده اوست در هنگام دخول به حائر شريف كه بَداهةً تقديم نموده است:
گر دعوت دوست می‌شنيدم آنروزمن گوی مراد می‌ربودم آنروزآن روز بود كه روز هَل مِن ناصرایكاش كه ناصر تو بودم آنروز
پس صيحه‌ای زده بی‌هوش می‌گردد. او را به هوش می‌آورند و اين اشعار را سروده و می‌گريد:
تو کیستی که گرفتی به هر دلی وطنیکه نه در انجمنی نی برون ز انجمنیمحمّدی نه، علیّ نه، حسن نه پس تو کهایکه جلوه‌ها بنمودی چو گل به هر چمنیبه خلق مثل محمّد به خوی مثل علیبه روی از همهٔ خلق، خلقت حَسَنیهمان حسین غریبی که روز عاشوراجهان مصالحه کردی به کهنه پیرهنیحسینی طهرانی، سیدمحمدحسین، الله‌شناسی، ج۱، ص۱۲۷و۱۲۸ و مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، ج۶، ص۱۰۷–۱۰۹
منابع
- اعتضادی، محمدباقر، دیوان اشعار ناصرالدین شاه، تهران، قائم مقام، ۱۳۲۴ش.
- امانت، عباس، قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ترجمه حسن کامشاد، تهران، کارنامه، ۱۳۸۳ش.
- تیموری، ابراهیم، عصر بی‌خبری یا تاریخ امتیازات در ایران، تهران، اقبال، ۱۳۳۲ش.
- دیوان اشعار ناصرالدین شاه اردیبهشت ۱۳۲۴. تصحیح و تألیف محمد باقر اعتضادی، قائم مقام، تهران.
- رمضانی، عباس، ناصرالدین شاه قاجار، تهران، ترفند، ۱۳۸۳ش.
- صحراگرد، مهدی، ناصرالدین شاه و خوشنویسی، مجله گلستان هنر، تابستان ۱۳۸۶ش.
- عرفانیان، مجید، ناصرالدین شاه؛ محبوب یا منفور؟، روزنامه شرق، ۲۵ تیر۱۳۹۶ش.
- فرهمند، علی، گذری بر امتیازات پی در پی انگلیس در عهد ناصری، مجله مطالعات تاریخی، شماره۲۲، پاییز ۱۳۸۷ش.
- الگار، محمد، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت- دین و دولت در ایران: نقش علماء در دوره قاجاریه، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، توس، ۱۳۵۶ش.
- محبوبی اردکانی، حسین، چهل سال تاریخ ایران، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، ۱۳۶۸ش.
- مصحفی، ایران در دوره ناصرالدین شاه، تاریخ جامع ایران، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- معیرالممالک، دوستعلی خان، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، تهران، تاریخ ایران، ۱۳۶۱ش.
- ناصرالدین شاه، حکایت پیر و جوان، به کوشش(مقدمه و تصحیح): کورش منصوری، تهران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۵ش.
- «ناصرالدین شاه قاجار»، ضمیمه نامه فرهنگستان، ۱۳۸۷ش.
- نظرپور، مهدی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، زمزم هدایت، ۱۳۹۰ش.
- یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، تهران، ۱۳۴۹ ش.