تَحَدّی دعوت پیامبران از منکران نبوتشان به آوردن مانندی برای معجزاتشان است. تحدی به‌منظور اثبات نبوت پیامبر به‌وسیله معجزه صورت می‌گیرد. در شش آیه از قرآن تحدی صورت گرفته است که به آیات تحدی معروف‌اند. در آیات تحدی از منکران نبوت پیامبر اسلام(ص) خواسته شده است که مانندی برای قرآن بیاورند یا دست‌کم سوره‌ای مثل سوره‌های قرآن بیان کنند.
درخصوص تحدی قرآن دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. برخی معتقدند قرآن هم به‌وسیله ادبیات و هم به‌وسیله محتوایش تحدی کرده؛ اما گروهی گفته‌اند قرآن تنها از لحاظ ادبی تحدی کرده است.
مفهوم‌شناسی
تَحَدّی به‌مبارزه‌طلبیدن رقیب برای آشکارشدن ناتوانی او است.[۱] تحدی اصطلاحی در علوم قرآنی[۲] و کلام اسلامی[۳] به‌معنای دعوت پیامبران از منکران نبوتشان است تا مانندی برای معجزاتشان بیاورند.[۴]
تحدی، شرط معجزه
به‌گفته عضدالدین ایجی، از متکلمان قرن هشتم قمری اهل‌سنت، برخی از متکلمان تحدی را از شروط معجزه دانسته‌اند و تفاوت معجزه پیامبران را با کارهای نوابغ یا کرامات اولیا در این دانسته‌اند که معجزه با تحدی همراه است، اما غیرمعجزه بدون تحدی صورت می‌گیرد.[۵] گفته شده حتی آنها که قید تحدی را در تعریف معجزه ذکر نکرده‌اند، با استفاده از واژگان دیگر، به همین مطلب اشاره داشتند.[۶]
با این حال، برخی از متکلمان بر این باورند که ذکر قید تحدی در تعریف معجزه، اولا دلیلی از قرآن، سنت، اجماع و عقل ندارد و ثانیا سبب می‌شود بسیاری از معجزات پیامبر(ص) که با تحدی همراه نبوده، معجزه به حساب نیایند.[۷]
تحدی قرآن
در شش آیه از قرآن برای اثبات معجزه‌بودن قرآن و صدق نبوت پیامبر(ص)، تحدی شده است. این آیات را آیات تحدی نامیده‌اند.[۸] در سه آیه از آیات تحدی، کسانی که قرآن را از جانب خدا نمی‌دانند، دعوت شده‌اند که همانندی برای آن بیاورند،[۹] در یک آیه، از منکران خواسته شده است که ده سوره مانند قرآن بیاورند[۱۰] و در دو آیهٔ دیگر، به آوردن یک سوره مانند قرآن تحدی شده است.[۱۱] درباره سیر نزول آیات تحدی میان محققان اختلاف‌نظر است.[۱۲]
دیدگاه‌ها درباره تحدی قرآن
عالمان مسلمان درخصوص چگونگی تحدی قرآن دیدگاه‌های مختلفی دارند. برخی بر این باورند که تحدی قرآن تنها جنبه ادبی دارد؛ یعنی مخالفان آن به آوردن متنی در سطح بلاغت و فصاحت قرآن دعوت شده‌اند؛[۱۳] اما به‌باور کسانی چون علامه طباطبایی (درگذشته ۱۳۶۰ش) مفسر قرآن، تحدی قرآن هر چیزی را که قرآن دربردارد، شامل می‌شود؛ مانند: علم ومعرفت، امی بودن پیامبر(ص)، اخبار غیبی، نبودن اختلاف در قرآن و بلاغت قرآن. [۱۴]
محمدهادی معرفت (درگذشته ۱۳۸۵ش) قرآن‌پژوه هم با رد دیدگاه نخست نوشته است: اگر تحدی مختص به الفاظ قرآن بود، خداوند آن را به عرب منحصر می‌کرد و به‌صورت مطلق نمی‌آورد؛ تحدی قرآن باید به چیزی باشد که عمومیت داشته باشد و محدود به گروه یا زمان خاص نباشد.[۱۵]
نظریه صرفه
برخی از متکلمان معنای دیگری برای تحدی قرآن مطرح کرده‌اند. در نظر آنان تحدی قرآن به این معنا است که اگر فردی قصد معارضه با قرآن داشت و تصمیم گرفت که متنی مشابه با آن تولید کند، خداوند بواسطه سلبِ انگیزه و اراده و یا بواسطه سلبِ دانش لازم برای این کار و یا بواسطه سلبِ قدرت، مانع از تحقق این کار شود.[۱۶] به این نظریه «صَرفه» می‌گویند.[۱۷]
مخالفان این نظریه، به دلایل مختلفی برای نقد این دیدگاه استناد کرده‌اند از جمله این که این دیدگاه، اعجاز قرآن را نادیده می‌گیرد و برخلاف درک اعرابِ زمان نزول قرآن است که قرآن را اعجاز می‌دانستند.[۱۸]
مقابله با تحدی قرآن
به‌گزارش کتاب‌های تفسیری و منابع علوم قرآنی، کسانی تلاش کرده‌اند برای مقابله با تحدی قرآن مطالبی مانند آن مطرح کنند. از جمله این افراد مُسَیلَمه کذّاب[۱۹] و نضر بن حارث بوده‌اند.[۲۰] ابن‌کثیر از مفسران قرن هشتم قمری نوشته است نضر بن حارث با نقل داستان‌های رستم و اسفندیار ادعای هماوردی با قرآن کرد.[۲۱]
گفته‌اند عبدالله بن مُقَفَّع درصدد هماوردی با قرآن بود، اما پس از مدتی منصرف شد.[۲۲]
همچنین، نویسنده مسیحی آمریکایی با نام مستعار نصیرالدین ظافر در کتابچه‌ای با عنوان «حسن الایجاز فی ابطال الاعجاز»، به‌تقلید از سوره‌های حمد و کوثر، دو سوره نوشت که آیت الله خویی[۲۳] و رشید رضا[۲۴] از مفسران قرآن، آن را نقد کردند. به‌گفته رشید رضا، نویسنده این سوره به زبان عربی آگاهی نداشته است.[۲۵] در مجلات فارسی نیز مقاله‌ای با عنوان «بررسی انتقادی کتاب حسن الایجاز فی ابطال الاعجاز» در نقد آن اثر نگاشته شده است.[۲۶]
کتابی با عنوان «الفُرقان الحق» در آمریکا از نویسنده احتمالا یهودی یا مسیحی، با نام مستعار «الصفی» و «المهدی» انتشار یافت که نویسنده‌اش، مدعی پیامبری نیست اما درصدد تشکیک در پیامبری حضرت محمد(ص) است[۲۷] و با تقلید از قرآن و آمیختن قرآن با آموزه‌های یهودی و مسیحی، سوره‌هایی برساخته است.[۲۸] نقد‌هایی بر این کتاب نوشته شده است؛ از جمله کتاب «الانتصار للقرآن» نوشته صالح الخالدی. در کتاب «پاسخ به شبهات اعجاز و تحدی» به اختصار به نقد این اثر پرداخته شده است.[۲۹]
تک‌نگاری
کتاب الإعجاز و التحدی فی القرآن الکریم، مطالبی را که علامه طباطبایی در جاهای مختلف المیزان درباره اعجاز و تحدی قرآن بیان کرده، گرد آورده است. این کتاب را قاسم هاشمی تدوین کرده و مؤسسه الأعلمی للمطبوعات به‌چاپ رسانده است.
کتاب پاسخ به شبهات اعجاز و تحدی نیز به قلم سید محمدحسن جواهری در انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در سال۱۳۹۷ش به چاپ رسیده است.
پانویس
- ↑ جمعی از نویسندگان، شرح المصطلحات الکلامیه، ۱۴۱۵ق، ص۶۴.
- ↑ جواهری، «واکاوی ملاک تحدی در قرآن و نقد منطق تنزّلی»، ص۱۱۲.
- ↑ جمعی از نویسندگان، شرح المصطلحات الکلامیه، ۱۴۱۵ق، ص۶۴.
- ↑ مؤدب، اعجاز قرآن در نظر اهل بیت، ۱۳۷۹ش، ص۱۷.
- ↑ ایجی، شرح المواقف، ۱۳۵ق، ج۸، ص۲۲۴.
- ↑ جواهری، پاسخ به شبهات اعجاز و تحدی، ۱۳۹۷ش، ص۲۶۲.
- ↑ ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۱۷۴.
- ↑ خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۴۸۱.
- ↑ سوره طور، آیه ۳۴؛ سوره قصص، آیه۴۹؛ سوره اسرا، آیه۸۸.
- ↑ سوره هود، آیه۱۳.
- ↑ سوره بقره، آیه۲۳؛ سوره یونس، آیه۳۸.
- ↑ جواهری، پاسخ به شبهات اعجاز و تحدی، ۱۳۹۷ش، ص۲۶۶.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۳۸۸ش، ج۶، ص۳۰-۳۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج ۱، ص۶۲-۶۸.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۳۸۸ش، ج۶، ص۳۴.
- ↑ سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۳۲۳-۳۲۷؛ شیخ مفید، اوائل المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۶۳؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۳۷-۱۴۰.
- ↑ نگاه کنید به سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، ۱۴۰۵ق، ج ۲، ص۳۲۳-۳۲۷.
- ↑ جواهری، پاسخ به شبهات اعجاز و تحدی، ۱۳۹۷ش، ص۹۲-۹۳.
- ↑ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۱۱۲.
- ↑ ابن‌کثیر، تفسیر القرآ ن العظیم، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۴۱.
- ↑ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۴۱.
- ↑ باقلانی، اعجاز القرآن، ۱۴۲۱ق، ص۲۷.
- ↑ خویی، البیان، ۱۴۳۰ق، ص۵۹-۱۰۲.
- ↑ رشیدرضا، تفسیر المنار، ۱۹۹۰م، ج۱، ص۶۶ و ۱۸۸.
- ↑ رشیدرضا، تفسیر المنار، ۱۹۹۰م، ج۱، ص۱۸۸.
- ↑ اصفهانی و ریاحی‌مهر،«بررسی انتقادی کتاب حسن الایجاز فی ابطال الاعجاز».
- ↑ جواهری، پاسخ به شبهات اعجاز و تحدی، ۱۳۹۷ش، ص۳۹۴-۳۹۶.
- ↑ امین‌ناجی و دیگران، «تحلیل انتقادی «الفرقان الحق» در حوزه وحیانیت و جامعیت در معارضه با قرآن»، ص۱۴۷-۱۵۴.
- ↑ جواهری، پاسخ به شبهات اعجاز و تحدی، ۱۳۹۷ش، ص۳۹۷-۴۰۱.
منابع
- ابن حزم، علی بن احمد، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
- ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق محمدحسین شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه منشورات محمدعلی بیضون، ۱۴۱۹ق.
- اصفهانی، محمدعلی؛ ریاحی‌مهر، باقر، «بررسی انتقادی کتاب حسن الایجاز فی ابطال الاعجاز»، دوره ۱۵، شماره ۲۸، شماره پیاپی ۲۸، بهار و تابستان ۱۳۹۹، صفحه ۶۷-۸۶.
- امین‌ناجی، محمدهادی و دیگران، «تحلیل انتقادی الفرقان الحق در حوزه وحیانیت و جامعیت در معارضه با قرآن» در پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شماره۲، تابستان ۱۳۹۶ش.
- ایجی، عضد الدین، جرجانی، میرسید شریف، شرح المواقف، تصحیح بدرالدین نعسانی، الشریف الرضی، قم، ۱۳۲۵ق.
- باقلانی، محمد بن طیب، اعجاز القرآن، تصحیح صلاح محمد عویضه، دار الکتب العلمیه منشورات محمدعلی بیضون، بیروت، ۱۴۲۱ق/۲۰۰۱م.
- جمعی از نویسندگان، شرح المصطلحات الکلامیه، به کوشش مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، آستانه رضویه، ۱۴۱۵ق.
- جواهری، سید محمدحسن، پاسخ به شبهات اعجاز و تحدی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۷ش.
- جواهری، سید محمدحسن، «واکاوی ملاک تحدی در قرآن و نقد منطق تنزّلی»، پژوهش‌های قرآنی، ش۲، ۱۳۹۵ش.
- خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، تهران، نشر ناهید-دوستان، ۱۳۷۷ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی، قم، ۱۴۳۰ق.
- رشیدرضا، محمدرشید بن علی، تفسیر القرآن الکریم( تفسیر المنار)، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۹۰م.
- سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۰۵ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، تصحیح محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، ۱۴۰۳ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسه اسلامی التمهید، ۱۳۸۸ش.
- مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
- مؤدب، سیدرضا، اعجاز قرآن در نظر اهل بیت عصمت و بیست نفر از علمای بزرگ اسلام، قم، احسن الحدیث، ۱۳۷۹ش.
پیوند به بیرون