سید محمدباقر حجتی

سید محمدباقر حجتی

قرآن‌پژوه و استاد علوم قرآنی
تصویری از سید محمدباقر حجتی در مراسم نکوداشت او در سال ۱۳۹۳ش
اطلاعات فردی
تاریخ تولد	۲۵ اسفند سال ۱۳۱۱ش
زادگاه	بابل
تاریخ وفات	۱۲ تیر سال ۱۴۰۴ش
محل دفن	بهشت زهرای تهران
شهر وفات	تهران
خویشاوندان سرشناس	سید محمدباقر حجتی بارفروشی مازندرانی (پدربزرگ)
اطلاعات علمی
استادان	مرتضی مطهری • ابوالقاسم گرجی • میرزا باقر آشتیانی • ابوالحسن شعرانی
محل تحصیل	حوزه علمیه تهران
تألیفات	پژوهشی در تاریخ قرآن کریم • تفسیر کاشف • اسباب النزول • تاریخ قرائات قرآن کریم • میثاق در قرآن • آداب تعلیم و تعلم

سید محمدباقر حجتی (۱۳۱۱ش–۱۴۰۴ش)، روحانی شیعه، نویسنده، قرآن‌پژوه اهل ایران و از استادان علوم قرآن در دانشگاه تهران بود. او از دانش‌آموختگان همین دانشگاه به‌شمار می‌رفت و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، رشتهٔ علوم قرآن و حدیث را در دانشگاه تهران بنیان‌گذاری کرد.

از جمله فعالیت‌های حجتی می‌توان به تدریس در رشتهٔ علوم قرآن، فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی، تحقیق و تألیف در حوزهٔ علوم قرآنی، و ارائهٔ مقالات و سخنرانی‌ها در کنگره‌ها و سمینارهای علمی اشاره کرد. او همچنین در طول عمر علمی و فرهنگی خود، مسئولیت‌های متعددی را در نهادهای دانشگاهی و فرهنگی برعهده داشت و بارها مورد تکریم قرار گرفت و جوایز و لوح‌های تقدیر دریافت کرد.

جایگاه و اهمیت

سید محمدباقر حجتی از قرآن‌پژوهان برجستهٔ ایرانی است که آثار متعددی در حوزهٔ علوم قرآن نگاشته و بنیان‌گذار رشتهٔ علوم قرآن و حدیث در دانشگاه تهران پس از انقلاب اسلامی ایران به‌شمار می‌رود.

او سال‌ها به تدریس در رشتهٔ زبان و ادبیات عرب، ترجمه، قرائت و تفسیر قرآن اشتغال داشت و در سمت‌هایی چون مدیریت دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی در گروه علوم قرآن و حدیث، معاونت پژوهشی دانشکدهٔ الهیات دانشگاه تهران، و عضویت در مجامع و انجمن‌های علمی قرآنی فعالیت کرد. از جمله فعالیت‌های علمی و پژوهشی حجتی می‌توان به فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی، تحقیق و تألیف در حوزهٔ علوم قرآنی، همچنین در زمینهٔ علوم تربیتی و روان‌شناسی، و ارائهٔ مقالات و سخنرانی‌ها در کنگره‌ها و سمینارهای تخصصی اشاره کرد.

تقدیرها و جوایز

از سید محمدباقر حجتی بارها به مناسبت‌های مختلف تقدیر شده است:

• جایزه احراز رتبه اول در مسابقه مقاله‌نویسی راجع به «کودکان و نوجوانان» از حوزه علمیه قم در سال ۱۳۵۶ش.
• دریافت جایزه و لوح تقدیر «بهترین پژوهش کاربردی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران» در سال ۱۳۵۴ش.
• دریافت جایزه و لوح تقدیر به‌مناسبت انتخاب کتاب «پژوهشی در تاریخ قرآن کریم» به‌عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۳ش.
• دریافت جایزه و لوح تقدیر به‌عنوان «استاد ممتاز دانشگاه تهران» در سال ۱۳۶۹ش.
• دریافت جایزه و لوح تقدیر «استاد نمونه کشور» در سال تحصیلی ۱۳۷۲-۱۳۷۱ش.
• لوح تقدیر به‌مناسبت خدمت‌گزاری به قرآن کریم و معرفی او به‌عنوان یکی از خادمان قرآن در سال ۱۳۷۳ش.
• دریافت جایزه روایت از دانشمندان مصری در سال ۱۳۶۷ش.
• برگزیده‌شده به‌عنوان «چهره ماندگار عرصه علوم قرآن و حدیث» در سال ۱۳۸۱ش.
• دریافت جایزه و لوح تقدیر و نشان درجه یک پژوهش در سال ۱۳۸۴ش از سوی دانشگاه تهران.
• دریافت لوح تقدیر به‌مناسبت انتخاب کتاب فهرست موضوعی نسخه‌های خطی عربی به‌عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران.

مسئولیت‌ها

مسئولیت‌های سید محمدباقر حجتی به این شرح است:

• ریاست کتابداری و راهنمایی و کتاب‌یابی کتابخانه دانشگاه الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران از سال ۱۳۴۴ش تا ۱۳۶۶ش.
• ریاست کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران از سال ۱۳۵۵ش تا ۱۳۵۸ش.
• مدیریت گروه فرهنگ عربی و علوم قرآنی دانشگاه تهران از سال ۱۳۵۲ش تا ۱۳۵۵ش.
• مدیریت گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران.
• مدیریت گروه علوم و قرآن دانشگاه تربیت مدرس.
• معاونت دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران از سال ۱۳۶۹ش تا ۱۳۸۰ش.
• عضویت در هیئت گزینش کتاب از سال ۱۳۶۱ش تا ۱۳۷۳ش.
• عضویت در کمیته برنامه‌ریزی الهیات در شورای عالی برنامه‌ریزی از سال ۱۳۶۴ش تا ۱۳۷۲ش.
• داور و عضو کمیته تخصصی علوم انسانی جشنواره خوارزمی از سال ۱۳۷۰ش تا ۱۳۸۳ش.
• عضویت در شورای پژوهشی دانشگاه تهران از سال ۱۳۷۰ش تا ۱۳۸۰ش.
• عضویت در کمیته تخصصی علوم انسانی و معاونت پژوهشی دانشگاه تهران از سال ۱۳۷۰ش تا ۱۳۷۴ش.
• مشاور سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی از سال ۱۳۶۷ش تا ۱۳۷۴ش.
• عضویت در شورای پژوهشی دانشگاه امام صادق(ع) و مسئول گروه پژوهشی علوم قرآن و حدیث در سال ۱۳۷۳ش.
• عضو هیئت‌امنای دانشگاه علوم قرآن و حدیث وابسته به سازمان اوقاف و امور خیریه.
• عضویت در فرهنگستان مجمع اللغة العربیة دمشق از سال ۱۳۶۵ش.
• عضو دائمی و برنامه‌ریز کنگره جهانی امام رضا(ع).

زندگی‌نامه و حیات علمی

سید محمدباقر حجتی در ۲۵ اسفند سال ۱۳۱۱ش در بابل متولد شد. پدرش سید محمد حجتی از عالمان و ائمه جماعت شهر بابل و جدش سید محمدباقر حجتی بارفروشی مازندرانی از مراجع تقلید در منطقه مازندران و از شاگردان سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، آخوند خراسانی و ملا عبدالله مازندرانی در حوزه نجف بود.

تحصیلات

سید محمدباقر حجتی، تحصیلات ابتدایی خویش را در زادگاهش و مقداری از تحصیلات حوزوی را در مدرسه علمیه صدر بابل گذراند. استادان او در شهر بابل، پدرش، شیخ علی موحد، سید محمد محقق بهشتی، شیخ نجف فاضل استرابادی، شیخ محمد سالکی، شیخ محمدعلی طبرستانی، سید حبیب‌الله غروی و کربلایی علیجان طبری بودند.

بزرگداشت کنگره هزاره شیخ طوسی در مشهد - اسفند سال ۱۳۴۸ش - از چپ به راست: نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی - علی دوانی - مرتضی مطهری - سید هاشم رسولی محلاتی - سید محمدباقر حجتی و فرد ناشناس

حجتی برای ادامه تحصیلات علوم دینی در اردیبهشت سال ۱۳۳۰ش به تهران رفت و در مدرسه مروی ساکن شد. سید صدرالدین رضوی، مرتضی مطهری، ابوالقاسم گرجی، میرزا باقر آشتیانی و سید ابوالقاسم رفیعی قزوینی و ابوالحسن شعرانی از استادان او بودند. او در سال ۱۳۳۴ش وارد دانشگاه علوم معقول و منقول (دانشکده الهیات و معارف) شد و به جمع دانشجویان رشته فقه و مبانی علوم اسلامی دانشگاه تهران پیوست. کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا را در همان‌جا خواند و پس از اخذ دکترای حکمت و فلسفه در سال ۱۳۴۶ش به استخدام دانشگاه تهران درآمد و استادیار شد.

از جمله فعالیت‌های آموزشی حجتی، تدریس حدیث و علوم قرآنی در دانشگاه تهران، تربیت مدرس، علوم اسلامی رضوی و دیگر دانشگاه‌های معتبر ایران است. او در سال ۱۳۸۷ش با درجه استادتمام بازنشسته شد.

سفرها

حجتی، سفرهای علمی هم داشته و بارها در کنفرانس‌ها و سمینارهای علمی در دمشق شرکت کرده و مقالات متعددی در زمینه قرآن ارائه داده است. او در سال ۱۳۵۵ش به انگلستان رفت و از کتابخانه‌ها و موزه‌های آن کشور بازدید و از نسخه‌های کهن قرآن عکس‌برداری کرد و به مطالعه دقیق رسم‌الخط قرآن‌ها پرداخت. عراق، عربستان، الجزایر، کانادا، آلمان، ایتالیا، سوئد، اسپانیا، یمن، اردن، امارات متحده عربی، هندوستان، ترکیه، مراکش، ارمنستان و چین از دیگر کشورهایی هستند که حجتی به آنها سفر کرده است.

درگذشت

سید محمدباقر حجتی در ۱۲ تیر ۱۴۰۴ش در تهران درگذشت و در بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد. در پی درگذشت او، عبدالله جوادی آملی از مراجع تقلید، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزیر علوم جمهوری اسلامی ایران پیام تسلیت صادر کردند.

دیدگاه‌ها

سید محمدباقر حجتی به‌دلیل مطالعات و تأملات فراوان در حدیث، علوم قرآنی، کلام و فلسفه، بر منابع قدیم و جدید تسلط داشته و به نقد و تحلیل مباحث پیرامون آنها و ارائه دیدگاه‌های خویش پرداخته است.
در نگاه سید محمدباقر حجتی، دانش‌هایی در قرآن وجود دارد که نامحدود است، در ظاهر پیوندی با قرآن ندارد و به‌اصطلاح، علوم برون‌مرزیِ قرآن است و برای رسیدن به آن، راهی جز آشنایی و یادگیری آن علوم نیست. به اعتقاد حجتی، مجمع البیان و تفسیر المیزان در میان شیعه و تفسیر فی ظلال القرآن از سید قطب در اهل‌سنت جزو بهترین تفسیرها هستند و ترجمه‌های مهدی الهی قمشه‌ای، محمدمهدی فولادوند و سید جلال مجتبوی هم در زمره بهترین ترجمه‌های قرآن است.

آثار

مقالهٔ اصلی: فهرست آثار سید محمدباقر حجتی

بخش عمده تألیفات و مقالات سید محمدباقر حجتی، درباره علوم قرآنی است و آثاری هم در باب علوم تربیتی و روان‌شناسی دارد. پژوهشی در تاریخ قرآن کریم مشهورترین اثر او در علوم قرآن است. تفسیر کاشف، اسباب النزول، تاریخ قرائات قرآن کریم، میثاق در قرآن، آداب تعلیم و تعلم در اسلام ترجمه کتاب «منیة المرید فی آداب المفید و المستفید» تألیف شهید ثانی از جمله آثار اوست.

تصویر کتاب ارج‌نامه سید محمدباقر حجتی

برگزاری نکوداشت

همایش نکوداشت سید محمدباقر حجتی در تاریخ ۲۶ آذر سال ۱۳۹۳ش همزمان با هفته پژوهش، با حضور جمعی از مسئولان و دانشجویان مجموعه دانشگاهی پردیس تهران در تالار شیخ طوسی آستان عبدالعظیم حسنی برگزار شد. در آیین نکوداشتی دیگر در ۲۶ تیر ۱۳۹۵ش از استادان پیشکسوت مطالعات قرآنی سید محمدباقر حجتی و عبدالکریم بی‌آزار شیرازی در دانشگاه الزهراء تقدیر شد.

چاپ کتاب ارج‌نامه

کتاب «ارجنامه دکتر سید محمدباقر حجتی: یادنامه دوازدهمین آیین بزرگداشت حامیان نسخ خطی» با گردآوری علی صادق‌زاده وایقان و اعظم نجفقلی‌نژاد ورجوی در سال ۱۳۹۱ش از سوی انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران منتشر شد.