ایام حج
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 |
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمی‌تواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
ایام حج روزهایی است که در آنها مناسک حج انجام می‌شود. این تعبیر معمولا اشاره به روزهای هشتم تا سیزدهم ذی الحجه دارد.
از ایام حج، به «ایام المَوْسِم»، «ایام معدودات» و «ایام معلومات» نیز تعبیر شده است. هر یک از ایام حج نیز نام‌های ویژه‌ای داشته‌اند؛ مانند روز هشتم: یوم الترویة، روز نهم: یوم عرفه، روز دهم: روز عید قربان، یوم النحر و روزهای یازدهم تا سیزدهم: ایام تشریق. در قرآن کریم و احادیث اهل بیت(ع)، بزرگ‌ترین روز در میان ایام حج، روز عید قربان دانسته شده است.
سنت‌های گوناگونی از دیرباز در روزهای حج انجام می‌شده که از میان آنها می‌توان از سنت اطعام حاجیان نام برد که به وسیلهٔ هاشم بن عبد مناف جد بزرگِ پیامبر(ص) پایه‌گذاری شد و تا قرن‌ها پس از ظهور اسلام نیز ادامه یافت.
ایام حج فرصتی بسیار مناسب برای آشنایی مردم با دیدگاه‌های جدید بوده است؛ مردم جزیرة العرب در آغاز بعثت حضرت محمد(ص)، در ایام حج از مردم مکه درباره او پرس‌وجو می‌کردند. زمینه‌سازی هجرت پیامبر اکرم(ص) به مدینه نیز از طریق پیمان عقبه با مردم مدینه که در ایام حج به مکه آمده بودند، فراهم شد. امامان(ع) و شیعیان نیز از فرصت ایام حج برای دیدار با یکدیگر بهره می‌گرفتند که از نمونه‌های مهم آن، دیدار سید حمیری با امام صادق(ع) بوده است.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
در منابع دینی، به صورت جداگانه به تبیین مفهوم «ایام حج» و تعیین دقیق محدودهٔ آن پرداخته نشده است. در منابع فقهی، گاهی تعبیر «ایام حج» برای اشاره به بازه‌های زمانی متفاوتی به کار رفته است؛ از جمله: کل ماه ذی الحجه،[۱] کل ماه شوال و ذی القعده و سیزده روز اول از ماه ذی الحجه[۲] و تمام ماه‌های حج (یعنی شوال، ذی القعده و ذی الحجه).[۳] یا محدوده‌ای کوتاه‌تر یعنی از روز نهم تا پایان سیزدهم ذی الحجه[۴] اما در بیش‌تر کاربردهای فقهی و تقریبا تمام کاربردهای تاریخی، تعبیر «ایام حج» معمولا به همان روزهایی اطلاق می‌شده که اوج برگزاری مناسک حج (مانند وقوف در مِنا، وقوف در عرفات و قربانی کردن و...) بوده است؛ یعنی از روز هشتم تا پایان سیزدهم ذی الحجه.[۵]
در زمان حضور پیامبر(ص) در مکه، عرب‌ها در ایام حج از اقصی نقاط شبه جزیره عربستان به زیارت خانۀ خدا می‌آمدند و از اهالی مکه دربارهٔ حضرت محمد(ص) و حقانیت ایشان جویا می‌شدند.[۶] پیامبر اکرم(ص) نیز در ایام حج با شمار زیادی از مردم جزیرة العرب دیدار می‌کردند و زمینه‌سازی هجرت حضرت به مدینه نیز در یکی از این دیدارها با اهالی مدینه در بیعت عقبه انجام گرفت.[۷]
مسلمانان پیرو مذاهب گوناگون از فرصت حج برای دیدار با عالمان خویش بهره می‌برده‌اند.[۸] همچنین با توجه به این که حاکمان جور در بیش‌تر دوره‌ها اجازهٔ دیدار با امامان(ع) را به شیعیان نمی‌داده‌اند، ایام حج از بهترین فرصت‌ها برای ملاقات آنها بوده است.[۹] برای نمونه، می‌توان از گزارش منابع از دیدار سید حمیری با امام صادق(ع) در ایام حج یاد کرد که پس از آن، حمیری از اعتقاد به کیسانیه دست برداشت.[۱۰]
نام‌ها
در منابع گوناگون، به نام‌های مختلفی برای ایام حج اشاره شده است: در برخی روایات، تعبیر قرآنی «ایام معلومات» و «ایام معدودات» به معنای دهۀ آغازین ماه ذی الحجه دانسته شده است.[۱۱] برخی از محققان نیز، تعبیر «ایام الله» را در روایتی از امام علی(ع) به معنای ایام حج دانسته‌اند.[۱۲] همچنین از تعبیر «ایام الموسم»،[۱۳] و گاهی «ایام مِنیٰ» (به اعتبار این که آغاز و پایان اعمال حج در مِنیٰ است)[۱۴] نیز برای اشاره به روزهای حج استفاده شده است.
اما به طور جداگانه نیز، برای هر کدام از روزهای هشتم تا سیزدهم ذی الحجه، نام‌های ویژه‌ای گزارش شده است:
| روز | نام |
|---|---|
| روز هشتم |
|
| روز نهم | |
| شب دهم | |
| روز دهم | |
| روزهای یازدهم، دوازدهم و سیزدهم |
|
| شب و روز یازدهم | یوم و لیلة القَرّ (شب و روز ماندن) [یادداشت ۲] |
| روز دوازدهم | یوم النَفْر الأول (روز نخستِ کوچیدن)[۲۳] |
| شب سیزدهم | لیلة التَحْصیب (شب سنگریزه ریختن)[۲۴] |
| روز سیزدهم |
اعمال و مناسک
هر یک از ایام حج، اعمال و مناسک خاص خود را دارد:
| روزهای حج | اعمال مربوطه |
|---|---|
| روز هشتم ذی الحجه | |
| شب نهم ذی الحجه (شب عرفه) |
|
| روز نهم ذی الحجه (روز عرفه) |
|
| شب دهم ذی الحجه (شب عید قربان) |
|
| روز دهم ذی الحجه (روز عید قربان) |
|
| شب‌های یازدهم، دوازدهم و سیزدهم ذی الحجه | بازگشت به منی و بیتوته در آن[یادداشت ۳] |
سنت‌های مرسوم
- قریش در روزگار جاهلیت، اضافۀ اموال خود را در ایام حج گردآوری می‌کردند و آن را برای آبرسانی و اطعام حاجیان و رساندن حاجیان در راه‌مانده به خانه‌هایشان صرف می‌کردند. هاشم بن عبد مناف جدّ پیامبر اسلام عهده‌دار گردآوری اموال ایشان و انجام این کارها بود. خود هاشم نیز بر خود واجب کرده بود که یک‌چهارم از اموالش را در این راه خرج نماید.[۳۸] پس از هاشم، فرزندش عبدالمطلب (پدربزرگِ پیامبر اکرم) عهده‌دار این مهم شد و بیش از پدرش به آن توجه نمود.[۳۹] سنت اطعام حاجیان تا قرن‌ها پس از اسلام نیز ادامه یافت.[۴۰]
- در دوران جاهلیت، هنگامی که مردی به همسایۀ خود خیانتی می‌کرد، در ایام حج و بر روی کوه مشرف بر مِنا، آتشی برپا می‌کردند و سپس فریاد می‌زدند: «هذه غدرة فلان» به معنای این همان نیرنگ فلانی است. و مردم با شنیدن این ندا، آن خیانتکار را لعن می‌کردند. به این آتش، «نار العار» یعنی آتشِ ننگ گفته می‌شد.[۴۱]
- طبری (متوفی ۳۱۰ق) در ذیل آیۀ «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَةَ اللهِ الَّتی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیباتِ مِنَ الرِّزْقِ»[۴۲] از اسماعیل بن عبدالرحمن سُدّی (متوفی ۱۲۷ق) نقل کرده: کسانی که در روزگار جاهلیت، برهنه بر گرد کعبه طواف می‌کردند، این باور را نیز داشتند که تا هنگامی که در ایام حج در حرم هستند، مصرف روغن و چربی گوشت برای ایشان حرام است.[۴۳]
- شماری از مفسران بر این باورند که در دورهٔ پس از ظهور اسلام، گروهی از مردم از فعالیت تجاری در روزهای حج پرهیز داشتند و آیهٔ «لَیسَ عَلَیکمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکم» (به‌فارسی: گناهی بر شما نیست که در ایام حج [با خرید و فروش] در جست‌وجوی [روزی و] و فضلی از جانب پروردگارتان باشید.)[۴۴] به همین خاطر نازل شد و این کار را برای ایشان جایز دانست.[۴۵]
سنت «نَسیء» و به تأخیر انداختن ایام حج
به گفتۀ برخی مفسران، آیۀ «إِنَّمَا النَّسِی‌ءُ زِیٰادَةٌ فِی الْکفْرِ»، همانا «نَسِیء» افزایش در کفر است،[۴۶] اشاره به سنّت نَسِیء در روزگار جاهلیت دارد. طبق این سنت، عرب‌ها که تقویم قمری داشتند، در هر سال، چند روز به آخرین ماه قمری می‌افزودند تا ماه‌های قمری در طول سال، ثابت بماند. این کار تا زمان حجة الوداع ادامه داشت و در این سال بود که دوباره ایام حج به دههٔ آغازین ذی الحجه رسید و در این هنگام، این آیه نازل شد و پیامبر(ص) فرمودند: «إِنَّ الزَّمَانَ قَدِ اسْتَدَارَ کهَیئَتِهِ یوْمَ خَلَقَ اللَّهَ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضَ»، زمان چرخیده و به همان شکلی درآمده که در هنگام آفرینش آسمان‌ها و زمین بود. و بدین گونه، این سنت جاهلی کنارگذاشته شد.[۴۷] در برخی منابع گزارش شده که انگیزهٔ عرب‌ها از نسیء، این بوده که ایام حجّ در پررونق‌ترین وقت سال و آسان‌ترین زمان برای تردد کاروان‌های تجاری از مکه قرار گیرد و از این رو، دست به جابجایی ماه‌هایی قمری زدند.[۴۸]
پانویس
- ↑ اردبیلی، زبدة البیان، المکتبة الجعفریة، ص۲۵۹.
- ↑ قاضی نعمان، تأویل الدعائم، قاهره، ج۱، ص۳۱۶.
- ↑ نگاه کنید: ابن‌ادریس حلی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۵۴۰؛ علامه حلی، منتهی المطلب، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۲۲۲؛ خویی، المعتمد فی شرح المناسک، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۹۱.
- ↑ سرخسی، المبسوط، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۱۷۸.
- ↑ سرخسی، المبسوط، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۱۷۸.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، دار الفکر، ج۱، ص۱۳۳.
- ↑ مکارم شیرازی، مدیریت و فرماندهی در اسلام، ۱۳۸۹ش، ص۳۰.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید: ذهبی، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۹۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۳ش، ج۱۴، ص۸۷.
- ↑ قاضی، الکیسانیة فی التاریخ و الأدب، ۱۹۷۴م، ج۱، ص۳۳۱.
- ↑ صدوق، معانی الأخبار، ۱۴۰۳ق، ص۲۹۶؛ و به پیروی از روایات، در سخن فقیهان، نگاه کنید: طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۳۶۵.
- ↑ عطاردی، تحقیق نهج‌البلاغه، ص۵۶۰.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید: ازرقی، اخبار مکة، دار الاندلس، ج۱، ص۱۰۹؛ شیخ صدوق، معانی الأخبار، ۱۴۰۳ق، ص۳۹۱.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید: ابن‌هشام، السیرة النبویة، ۱۳۷۵ق، ج۱، ص۱۳۰؛ زبیری، نسب قریش، دار المعارف، ص۳۰۵.
- ↑ قاضی نعمان، دعائم الإسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۳۲۹؛ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۳۶۵.
- ↑ قاضی نعمان، دعائم الإسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۳۲۹؛ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۳۶۵.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید: حمیری، قرب الإسناد، ۱۴۱۳ق، ص۵۴؛ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۳ق، ص۴۱۶
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید: قاضی نعمان، دعائم الإسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۳۲۲؛ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۵۴۴.
- ↑ برای آگاهی از روایاتی که این تعبیر در آن آمده، نگاه کنید: کلینی، الکافی، ۱۴۲۹ق، ج۸، ص۲۷۰؛ قاضی نعمان، دعائم الإسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۳۲۹ و برای آگاهی از فقیهانی که این تعبیر را به معنای عید قربان دانسته‌اند، نگاه کنید: طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۳۶۵.
- ↑ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۳۱۶؛ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۱۳۶.
- ↑ قاضی نعمان، دعائم الإسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۳۲۹؛ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۳۶۵.
- ↑ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۳۶۵.
- ↑ قاضی نعمان، دعائم الإسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۳۲۹؛ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۳۶۵.
- ↑ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۳۶۵.
- ↑ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۳۶۵.
- ↑ قاضی نعمان، دعائم الإسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۳۲۹
- ↑ ابن‌ادریس، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۱۱؛ علامه حلی، منتهی المطلب، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۴۲۱.
- ↑ نگاه کنید: طوسی، المبسوط فی فقه الإمامیة، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۳۶۵. برای آگاهی از روایت مربوطه، نگاه کنید: قاضی نعمان، دعائم الإسلام، ج۱، ص۳۱۹.
- ↑ ابوصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، ص۱۹۸؛ ابن‌زهره حلبی، غنیة النزوع، ص۱۸۶.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید: علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۱۸۲؛ شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۳۴۹
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید: طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۳۶۵؛ اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۳۸ برای آگاهی از روایت مربوطه، نگاه کنید: کلینی، الکافی، ۱۴۳۰ق، ج۸، ص۲۸۴؛ طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۱۸۲.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۱۶؛ شریف مرتضی، جمل العلم و العمل، ۱۳۸۷ق، ص۱۰۹.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید: طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۶، ص۳۶۴.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید به: بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۱۶، ص۴۲۲. و برای آگاهی از روایت مربوطه، نگاه کنید به: طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۱۸۸.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید: صاحب ریاض، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۶، ص۳۶۴. و برای آگاهی از روایت‌های مربوطه، نگاه کنید: صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۴۵-۵۴۶.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید: طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۶، ص۳۶۴.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید: محقق حلی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۴۰؛ علامه حلی، منتهی المطلب، ۱۴۱۲ق، ج۱۱، ص۳۳۹.
- ↑ ابن‌حبیب، المنمق، ۱۴۰۵ق، ص۲۷.
- ↑ ابن‌حبیب، المنمق، ۱۴۰۵ق، ص۲۸.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید:ابن‌هشام، السیرة النبویة، ۱۳۷۵ق، ج۱، ص۱۳۰.
- ↑ آبی، نثر الدر فی المحاضرات، ۱۴۲۴ق، ج۶، ص۲۴۴؛ ابن‌سعید اندلسی، نشوة الطرب فی تاریخ جاهلیة العرب، مکتبة الأقصی، ص۸۰۱.
- ↑ سورهٔ اعراف، آیه ۳۲.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۲۰ق، ج۱۲، ص۳۹۵.
- ↑ سورهٔ بقره، آیهٔ ۱۹۸.
- ↑ مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۱۷۵؛ طبری، جامع البیان، ج۴، ص۱۶۴.
- ↑ سورۀ توبۀ، آیۀ ۳۷.
- ↑ برای نمونه، نگاه کنید: ماوردی، النکت و العیون، دار الکتب، ج۲ِ، ص۳۳۸. همچنین نگاه کنید: ابوریحان بیرونی، الآثار الباقیة، ۱۳۸۰ش، ص۱۶.
- ↑ قلقشندی، صبح الأعشی، دار الکتب، ج۲، ص۴۲۵.
یادداشت
- ↑ در برخی روایات نیز، صراحتا هر دو تعبیر قرآنی «ایام معلومات» و «ایام معدودات» به معنای همین سه روز دانسته شده است (صدوق، معانی الأخبار، ۱۴۰۳ق، ص۲۹۷)
- ↑ علت این نام‌گذاری در منابع، از این جهت دانسته شده که حاجیان در این روز در مِنا می‌مانند (قاضی نعمان، دعائم الإسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۳۲۹؛ ابن‌ادریس، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۱۱)
- ↑ این عمل، به طور عادی مربوط به شب یازدهم و دوازدهم است و تنها در برخی حالت‌ها، در شب سیزدهم باید انجام شود(برای نمونه، نگاه کنید: علامه حلی، تحریر الأحکام الشرعیة، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۷؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۳).
منابع
- آبی، منصور بن حسین، نثر الدر فی المحاضرات، تحقیق: خالد عبدالغنی محفوط، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۴ق.
- ابو الصلاح حلبی، تقی الدین بن نجم الدین، الکافی فی الفقه، تحقیق: رضا استادی، اصفهان، کتابخانه عمومی امام امیر المؤمنین(ع)، ۱۴۰۳ق.
- ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، تحقیق: پرویز اذکایی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۸۰ش.
- ابن‌ادریس، محمد بن احمد، السرائر، تحقیق: حسن بن احمد الموسوی؛ ابو الحسن ابن‌مسیح، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌حبیب بغدادی، محمد بن حبیب، المنمق فی أخبار قریش، تحقیق: خورشید احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۵ق.
- ابن‌زهره حلبی، حمزة بن علی، غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۱۷ق.
- ابن‌سعید اندلسی، علی بن موسی، نشوة الطرب فی تاریخ جاهلیة العرب، تحقیق: نصرت عبد الرحمن، عمان، مکتبة الأقصی، بی‌تا.
- ابن‌هشام، عبد الملک، السیرة النبویة، تحقیق: مصطفی السقا؛ ابراهیم الأبیاری؛ عبد الحفیظ الشلبی، مصر، مطبعة مصطفی البابی الحلبی و أولاده بمصر، ۱۳۷۵ق.
- اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی أحکام القرآن، تحقیق: محمدباقر بهبودی، تهران، المکتبة الجعفریة لإحیاء الآثار الجعفریة، بی‌تا.
- اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، تحقیق: آقامجتبی عراقی؛ علی‌پناه اشتهاردی؛ آقاحسین یزدی اصفهانی، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، ۱۴۰۳ق.
- ازرقی، محمد بن عبد الله، أخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، تحقیق: رشدی الصالح ملحس، بیروت، دار الأندلس للنشر، بی‌تا.
- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة، تحقیق: محمدتقی ایروانی؛ عبدالرزاق مقرم، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۵ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف، تحقیق: سهیل زکار؛ ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
- حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۳ق.
- خویی، ابوالقاسم، المعتمد فی شرح المناسک، قم، منشورات مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق.
- ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
- راوندی، سعید بن هبة الله، فقه القرآن، تحقیق: سید احمد حسینی اشکوری، قم، آیة الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق.
- سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۴ق.
- شریف مرتضی، علی بن حسین موسوی، جمل العلم و العمل، نجف، ۱۳۸۷ق.
- صاحب ریاض، علی بن محمد، ریاض المسائل، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۱۸ق.
- صدوق، محمد بن علی، معانی الأخبار، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۳ق.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تأویل القرآن/تفسیر الطبری، تحقیق: احمد محمد شاکر، بیروت، الرسالة، ۱۴۲۰ق،
- طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تحقیق: سید محمد تقی کشفی، تهران، المکتبة المرتضویة، ۱۳۸۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تحقیق: حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- عبد الرزاق بن همام، تفسیر عبد الرزاق، تحقیق: دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۹ق.
- عطاردی، عزیزالله، تحقیق نهج البلاغه، تهران، بنیاد نهج البلاغه، ۱۴۱۳ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة، تحقیق: ابراهیم بهادری، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۰ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، ۱۴۱۴ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، ۱۴۱۲ق.
- قاضی نعمان، نعمان بن محمد، تأویل الدعائم، تحقیق: محمد حسن اعظمی، قاهره، دار المعارف، ۱۹۶۸-۱۹۷۲م.
- قاضی نعمان، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام، تحقیق: آصف فیضی، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۲۷ق.
- قاضی، وداد، الکیسانیة فی التاریخ و الأدب، بیروت، دار الثقافة، ۱۹۷۴م.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۹ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق: عبدالحسین محمد علی بقال، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر و گروهی از نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۴–۱۳۷۳ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، مدیریت و فرماندهی در اسلام، قم، نسل جوان، ۱۳۸۹ش.
- نجفی (صاحب جواهر)، محمد حسن، جواهر الکلام، تحقیق: عباس قوچانی؛ علی آخوندی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
| اقسام |
|  | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| محرمات احرام | |||||||
| مراحل اعمال |
| ||||||
| زمانها | |||||||
| مکانها |
| ||||||
| مرتبط | حج ناتمام امام حسین(ع) • فاجعه منا (۱۳۹۴) • سوره حج • فهرست کتابهای درباره حج • سقایة الحاج • عمرة القضاء • حج خونین • استلام حجر • آیه سقایة الحاج • دانشنامه حج و حرمین شریفین • متعة الحج • روحانی کاروان • امیر الحاج • مراسم برائت از مشرکین • حجة الوداع • تعظیم شعائر • بعثه حج • آیه حج • آیه ۲ سوره مائده | ||||||