سنت الهی

سنت الهی، اصطلاحی قرآنی و به معنای روش‌ها و قوانین خداوند در اداره امور هستی. سنت‌ها در نزد اندیشمندان اسلامی دارای ویژگی‌هایی چون جامعیت، ثبات و ضابطه‌مندی بوده و به تعبیر قرآن غیرقابل تبدیل و غیرقابل تحویلند.

به باور اندیشمندان مسلمان، سنت‌های الهی بنا به ظرف تحقق آن به سنت‌های اخروی و سنت‌های دنیوی و بنا به تأثیر عملکرد انسان، به سنت‌های مطلق و سنت‌های مشروط تقسیم می‌شوند.

سنت استدراج، سنت نصرت مؤمنان، سنت اتمام حجت از جمله سنت‌هایی است که در قرآن بدان اشاره شده است.

برخی از محققان، علم به سنت‌های الهی را در میزان نهادینه کردن معرفت خدا و ظهور توحید در جامعه ضروری دانسته و برخی دیگر به جهت آگاهی از قوانین ثابت هستی، آن را در جهت مدیریت رخدادهای فردی و اجتماعی با اهمیت تلقی کرده‌اند.

برخی بر این باورند که رهبران نظام جمهوری اسلامی ایران از همان آغاز، راهبری سیاسی و اجتماعی خود را بر مبنای سنت‌های الهی ترسیم کرده و انطباق با سنت‌های الهی را برای رسیدن به پیروزی ضروری دانسته‌اند.

برخی نیز ظهور امام زمان(عج) و مهدویت را تبلور سنت‌های الهی دانسته و معتقدند که سنت‌هایی چون ولایت صالحان، پیروزی نهایی حق بر باطل و جانشینی مستضعفان در این مسئله محقق خواهد شد.

مفهوم‌شناسی سنت الهی

اندیشمندان اسلامی، منظور از سنت‌الهی را روش‌ها و ضوابطی در افعال خداوند می‌دانند که امور عالم بر پایه آنها اداره می‌‌شود. عبدالله جوادی آملی، فیلسوف، فقیه و مفسر شیعه، سنت الهی را ناظر به نظم در قوانین خلقت و هندسه ربوبیت می‌داند که به مدد عقل تجربی و عقل فلسفی قابل یافتن است.

از نظر محققان، مفهوم سنت الهی در یک شبکه معنایی در قرآن، با واژگانی چون «أمر»، «إراده»، «قول»، «حکم»، «جعل»، «کتب»، «فرض»، «قضا»، «قدر» مرتبط است. به گفته محققان، سنت‌های الهی از دو جهت بسیار فراگیرند، اول از جهت تنوع روش‌ها و تدابیر الهی و دیگری از جهت شمول در پهنه هستی به طوری که هیچ موجودی از حکومت سنت‌های الهی خارج نبوده و در هر موقعیتی یک یا چند سنت بر او حکومت می‌کند.

اهمیت و جایگاه

برخی معتقدند، از آنجایی که سنت‌های الهی ناظر به چگونگی فعل خدا و رابطه او با بندگان است، بارزترین مظهر اثبات وجود خدا و توحید به شمار آمده و از این رو به میزانی که فرد و جامعه از این سنت‌ها آگاهی داشته باشند، به همان میزان «معرفت الله» برایشان نهادینه می‌گردد. همچنانکه به گفته قرآن، رویگردانی از سنت‌های الهی خسران را در پی دارد.

محققان مسلمان، کشف سنت‌های الهی در زندگی بشر را در جهت معنایابی برای حوادث در طول زندگی ضروری دانسته و معتقدند آگاهی از سنت‌های الهی به عنوان قوانین ثابت، قدرت پیش‌بینی و مدیریت رخدادهای فردی و اجتماعی را به انسان داده و آثار تربیتی بسیاری دارد.

عبدالله جوادی آملی، سنت الهی را شایسته عنوان علمی مستقل می‌داند که قابلیت آن را دارد که در چهره‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و … ظهور یابد اما دانش سکولار به جهت گسستگی از مبدأ و معاد به جای آن نشسته در مواردی به زیان بشر رفتار می‌کند.

سید محمد باقر صدر، فقیه و متفکر شیعه، بر این باور است که سنت‌های الهی با هدف قرآن که کتاب نجات و هدایت انسان به سوری نور است، پیوندی تنگاتنگ دارد؛ چرا که توجه به این قوانین به صورت مستقیم در تغییر و دگرگون سازی عملی جامعه و فرد بسیار مؤثر است.

برخی از محققان سنت‌های الهی، خصوصاً سنت‌های اجتماعی را بستر مناسبی برای یافتن وجهی دیگر از اعجاز قرآن دانسته‌اند.

حکمرانی، منطبق با سنت‌های الهی

سنت‌های الهی جایگاهی ویژه در تدابیر سیاسی و اجتماعی حاکمان جمهوری اسلامی ایران دارد به طوری که برخی بر این باورند که منطق مقاومت امام خمینی بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران، منطبق بر سنت‌های مطرح شده در قرآن بوده و سخنان کوبنده وی علیه آمریکا، حتی پیش از شروع مبارزاتش علیه نظام شاهنشاهی، معلول بصیرتی است که از اعتماد به سنت‌های الهی سرچشمه گرفته است.

سیدعلی خامنه‌ای دومین رهبر جمهوری اسلامی ایران، در کلام خود، مسائلی چون پاسداشت ارزش‌ها، تحقّق عزت، قدرت و مقاومت، معنویت، عقلانیت، عدالت، بصیرت، دشمن‌شناسی و تحقق پیشرفت در جامعه را در گرو انطباق با سنت‌های الهی می‌داند. او، عدم درک درست دشمنان اسلام از سنت‌های الهی را سبب شکست‌های پیاپی ایشان در محاسبات و نقشه‌هایشان دانسته و بر این باور است که هر کجا که مسلمانان در عرصه‌های سیاسی و نظامی به پیروزی رسیده‌اند، به جهت انطباق با یکی از سنت‌های الهی در پیروزی بوده است و هر کجا کارشان به شکست کشیده، سنت الهی شکست به جهت برخی رفتارها، بر ایشان حاکم شده است.

عبدالله جوادی آملی نیز بر این باور است که بنا بر سنت غیرقابل تغییر الهی در به خاک مذلت کشاندن کسانی که همچون فرعونیان، طغیان و سرکشی را از حد گذارنده‌اند، ایالات متحده آمریکا، هر روز به ساعت پایان قدرت خود نزدیکتر می‌شود.

مجرای سنت‌های الهی

محققان بر این باورند که در قرآن، اجرای سنت‌های الهی، گاهی همچون آیه ۲۳ سوره فتح به خود خداوند نسبت داده شده، گاهی همچون آیه ۷۷ سوره اسراء به پیامبران و گاهی نیز همچون آیه ۱۳ سوره حجر به مردم.

برخی نیز گستره مجاری سنت الهی را شامل تمام اسباب طبیعی و فوق طبیعی می‌دانند که مشیت و اراده خداوند به نحو مستقیم یا غیر مستقیم از آن جاری می‌شود.

محمدتقی مصباح یزدی، فیلسوف و مفسر شیعه، معتقد است خداوند سنت‌هایی که از مجاری دیگر در عالم هستی جاری می‌شود را از آن جهت به خود نسبت داده است تا انسان‌ها را با توحید افعالی بیشتر آشنا سازد.

ویژگی سنت‌های الهی

اندیشمندان اسلامی با توجه به آیات قرآن، برای سنت‌های خداوند ویژگی‌هایی را برشمرده‌اند که از آن جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• فراگیری و جامعیت: به این معنا که با توجه به آیه ۳۸ سوره احزاب، سنت‌های الهی نسبت به هیچ زمان، مکان و شرایطی استثناء پذیر نبوده و همه را به یک نحو در بر می‌گیرد.
• تغییرناپذیری و ثبات: به این معنا که با توجه به آیه ۴۳ سوره فاطر، سنت‌های الهی نه تغییر می‌کنند و نه چیز دیگری جای آنها را می‌گیرد.
• مجازات جمعی‏ (مربوط به سنت عذاب الهی): به این معنا که با توجه به آیه ۲۵ سوره انفال، جریان سنت الهی تنها دامن فرد خطاکار را نمی‌گیرد بلکه جامعه ای که نسبت به آن بی‌تفاوت بوده و سکوت اختیار کرده‌اند را نیز تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.
• بی‌طرفی و ضابطه مندی: به این معنا که با توجه به آیه ۱۴۰ سوره آل عمران، هر جامعه ای که از سنت‌های الهی آگاهی یابد، می‌تواند آن را در جهت اهداف خود بکار بسته و هر که از آن تخلف کند، شکست خواهد خورد. نظیر شکست مسلمانان در جنگ احد که به جهت عدم تبعیت از فرماندهی وعدم استقامت ایشان رخ داد.

عدم تبدیل و عدم تحویل در سنت الهی

قرآن در آیه ۴۳ سوره فاطر، سنت‌های الهی را غیرقابل تبدیل و غیرقابل تحویل می‌داند که از نظر مرتضی مطهری، متفکر و روحانی شیعه، عدم تبدیل بدان معنا است که نَسخ نشده و سنت دیگری جای آن را نمی‌گیرد و عدم تبدیل آن است که در اجزاء آن تغییر صورت نمی‌پذیرد.

علامه طباطبایی، مفسر و فیلسوف شیعه، بر این باور است که تبدیل سنّت این است که عافیت و نعمت به جای عذاب واقع گردد و تحویل سنّت آن است که عذاب از قومی به قومی دیگر منتقل شود.

برخی از محققان معتقدند که همنشینی مکرر واژه «سنت» با واژه‌های «قَبل» و «اوّلین» در قرآن کریم، به این معنا اشاره دارد که آنچه بر گذشتگان جاری بوده، غیرقابل تغییر بوده و عیناً بر آیندگان نیز جاری خواهد شد. از این رو قرآن کریم با توجه به آیه ۱۳۷ سوره آل عمران، از مردم انتظار دارد که در زمین سیر کرده و با نظر به عاقبت پیشینیان، سنتهای الهی را کشف کنند.

ناصر مکارم شیرازی، فقیه و مفسر شیعه، پایداری سنت‌های الهی را در هر دو جهت تکوین و تشریع دانسته و علامه طباطبایی معتقد است، دلیل عدم تبدیل و تحویل در این سنت‌ها، با توجه به آیه ۵۶ سوره هود به جهت بر طریقه مستقیم بودن خداوند و عدم تبعیض و استثناء در افعال او است.

اقسام سنت‌های الهی

برخی از اندیشمندان مسلمان، سنت‌های الهی را بنا به ظرف تحقق آن، به دو دسته سنت‌های اخروی و دنیوی تقسیم کرده‌اند و سنت‌های دنیوی را نیز به دو دسته سنت‌های مطلق و سنت‌های مشروط تقسیم کرده‌اند و منظور ایشان از سنت‌های مطلق، آن دسته از سنت‌هایی است که متأثر و معلول رفتار انسان نیست. نظیر سنت هدایت عام، (مطابق با آیه ۳۶ سوره نحل، آیه ۲۰۸ سوره شعراء) و سنت امتحان مردم، (مطابق با آیه ۱۵۵ سوره بقره و آیه ۸۵ سوره طه) که بر همگان جاری می‌گردد.

منظور از سنت‌های مشروط نیز آن دسته از سنت‌هایی است که در قبال عملکرد انسان، جاری می‌شود. نظیر سنت نصرت مؤمنان‏، (مطابق با آیه ۴۷ سوره روم) و سنت استخلاف(مطابق با آیه ۵۴ سوره مائده و آیه ۳۸ سوره محمد).

برخی از محققان مسلمان، با توجه به آیات قرآن کریم، سنت‌های الهی را در سه دسته کلی تقسیم‌بندی کرده و برای هر دسته آیاتی را برشمرده‌اند:

1. سنت خداوند در هدایت به سنت‌های صحیح (نظیر آیه ۲۶ سوره نساء)
2. سنت خداوند در شکستن سنت‌های باطل (نظیر آیات ۳۷–۳۸ سوره احزاب)
3. سنت خداوند در عذاب پیشینیان (نظیر آیه ۱۳۷ سوره آل عمران، آیه ۵۵ سوره کهف، آیات ۶۰–۶۲ سوره احزاب)

برخی از محققان در تقسیمی دیگر، سنت‌های الهی را ابتدا به سنت‌های تکوینی و سنت‌های تشریعی تقسیم کرده و در سنت‌های تشریعی که ناظر بر نظام انسانی است به دو دسته سنت‌های فردی و سنت‌های اجتماعی اشاره دارند.

نمونه‌هایی از سنت‌های الهی در قرآن

در اینجا به برخی از سنت‌های الهی که در آیات قرآن بدان پرداخته شده است، اشاره می‌شود:

• سنت املاء: به معنای مهلت دادن خداوند به ظالمان است تا آنکه شاید توبه کنند ولی غالباً به ضرر ایشان تمام شده و بار گناهان ایشان بیشتر می‌شود. (مطابق با آیه ۱۷۸ سوره آل عمران و آیه ۴۵ سوره قلم)
• سنت استدراج‏: به معنای مهلت الهی به ظالمان با نعمت‌های مداوم مادی است که سبب غفلت ایشان شده و آنان را به تدریج به عذاب نزدیکتر می‌کند. (مطابق با آیات ۱۸۲–۱۸۳ سوره اعراف، آیه ۵۵ سوره توبه، آیه ۸۵ سوره توبه).
• سنت نصرت مؤمنان: به معنای آنکه زیست مومنانه سبب نزول برکات آسمان و زمین برای مؤمنان بوده و یاری خداوند را در حساس‌ترین برهه‌های زندگی در پی دارد. (مطابق با آیه ۹۶ سوره اعراف، آیه ۴ سوره فتح، آیه ۲۵ سوره توبه، آیه ۴۰ سوره توبه، آیه ۱۲۴ سوره آل عمران).
• سنت اتمام حجت: بدین معنا که خداوند مردم را بی‌خبر و قبل از اتمام حجت به جهت ظلمشان هلاک نمی‌سازد. (مطابق با آیه ۱۳۱ سوره انعام و آیه ۱۵ سوره اسراء).
• سنت امتحان (سنت ابتلاء): بدین معنا که خداوند همه انسان‌ها را در حیات دنیویشان به سختی و خوشی امتحان می‌کند. (مطابق با آیه ۲ سوره عنکبوت و آیه ۳۵ سوره انبیاء).
• سنت هدایت: بدین معنا که خداوند نسبت به سرنوشت بندگان خویش بی‌تفاوت نبوده و برای هدایت ایشان پیامبران و هادیانی را فرو فرستاده است. (مطابق با آیه ۱۳۳ و ۱۳۴ سوره طه، آیه ۴۷ سوره یونس، آیه ۱۶ سوره نحل، و آیه ۲۴ سوره فاطر.
• سنت عذاب: بدین معنا که افراد و جوامع ظالم، بر اثر ناسپاسی، دچار هلاکت و عذاب الهی خواهند شد. (مطابق با آیه ۵۹ سوره کهف، آیه ۱۱ سوره انبیاء، آیه ۱۱۷ سوره هود، آیه ۱۱۲ سوره نحل).
• سنت اصلاح: بدین معنا که خداوندروزی هر کس را طبق حالش به او عطا می‌کند.(مطابق با آیه ۲۷ سوره شوری). و اگر در مواردی، روزی طاغیان در این دنیا زیاد است، به جهت حاکم شدن سنت‌های دیگری چون سنت امتحان و استدارج است.
• سنت امداد: به معنای کمک خداوند به همه انسانها (چه مؤمن و چه غیر مؤمن) برای رسیدن به اهدافشان است. (مطابق با آیه ۲۰ سوره شوری و آیه ۲۰ سوره اسراء)
• سنت تغییر: بدین معنا که تغییر سرنوشت امتها یا استمرار نعمتها برای ایشان همگی پیامد رفتارهای خودشان است و خداوند از جانب خود نعمتی را بر امتی پایان نمی‌بخشد. (مطابق با آیه ۵۳ سوره انفال، آیه ۱۱ سوره رعد.
• سنت تزئین: بدین معنا که خداوند اعمال و کردار هر امتی را در نظرش زیبا جلوه می‌دهد. (مطابق با آیه ۱۰۸ سوره انعام.
• سنت مداوله: به معنای گردش روزگار میان انسانهاست به نحوی که یکی پس از دیگری به بهره‌های حیات مادی رسیده و دیگری کنار می‌رود.

برخی سنت‌های الهی دیگر عبارتند از: سنت الهی در اسباب و مسببات، سنت مکر، سنت الهی دربارهٔ رزق بندگان، سنت الهی دربارهٔ ایمان، تقوا و عمل صالح، سنت ترف و مترفین و….

مهدویت، تبلور سنت‌های الهی

برخی از محققان بر این باورند که مسئله مهدویت در عقاید مسلمانان با مسئله سنت‌های الهی رابطه تنگاتنگ داشته و اندیشه مهدویت در دل خود تلفیقی از تحقق چندین سنت الهی است که عبارتند از:

• سنت ولایت صالحان در راستای ولایت خداوند (مطابق با آیه ۵۵ سوره مائده و آیه ۵۹ سوره نساء)
• سنت خلیفه خدا بودن انسان و کشیدن بار مسئولیت (مطابق با آیه ۳۰ سوره بقره و آیه ۷۲ سوره احزاب)
• سنت پیروزی نهایی حق بر باطل (مطابق با آیه ۱۶ سوره نساء، آیه ۸ سوره انفال، آیه ۳۴ سوره توبه)
• سنت جانشینی مستضعفان بر زمین (مطابق با آیه ۵ سوره قصص)
• سنت نجات مؤمنان (مطابق با آیه ۱۰۳ سوره یونس)
• سنت حاکمیت صالحان (مطابق با آیه ۱۰۵ سوره انبیاء و آیه ۵۵ سوره نور)
• سنت تعلق آینده به پرهیزکاران (مطابق با آیه ۱۲۸ سوره اعراف)
• سنت غلبه اسلام بر سایر ادیان (مطابق با آیه ۳۳ سوره توبه، آیه ۲۸ سوره فتح)

برخی نیز سنت‌های استخلاف، امتحان، تمحیص، املاء و استدراج را با توجه به آیات قرآن و روایات در پیوندی استوار با مسئله مهدویت، غیبت امام زمان(عج) و انتظار فرج دانسته‌اند.