پرش به محتوا

عدل الهی: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی شیعه
Mkhaghanif (بحث | مشارکت‌ها)
Mkhaghanif (بحث | مشارکت‌ها)
خط ۲۵: خط ۲۵:
بحث درباره عدل الهی جزو قدیمی‌ترین بحث‌های کلامی در جهان اسلام است. [[مرتضی مطهری]] معتقد است مهم‌ترین عامل طرح بحث عدل الهی، آموزه‌های قرآن است که شاخه‌های مختلف عدل (تکوینی، تشریعی، اخلاقی و اجتماعی) را مطرح کرده است.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ج۱، ص۵۹</ref>  
بحث درباره عدل الهی جزو قدیمی‌ترین بحث‌های کلامی در جهان اسلام است. [[مرتضی مطهری]] معتقد است مهم‌ترین عامل طرح بحث عدل الهی، آموزه‌های قرآن است که شاخه‌های مختلف عدل (تکوینی، تشریعی، اخلاقی و اجتماعی) را مطرح کرده است.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ج۱، ص۵۹</ref>  


قدیمی‌ترین اختلاف‌ها در حوزه عدل الهی را درباره نسبت دادن افعال قبیح انسانی به خدا دانسته‌اند. <ref>الزنجانی، تاریخ علم الکلام فی الاسلام، ص۱۲۳</ref> نزاع بعدی درباره افعال انسان‌ها بود که مخلوق انسان‌هاست یا مخلوق خدا<ref>الزنجانی، تاریخ علم الکلام فی الاسلام، ص۱۲۴</ref> در همین دوران فرقه قدریه با هدف دفاع از عدل الهی شکل گرفت <ref>ربانی گلپایگانی، القواعد الکلامیه، ص۱۷</ref> بحث بعدی [[استطاعت (کلام)|استطاعت]] بود که فراگیر شد<ref>الزنجانی، تاریخ علم الکلام فی الاسلام، ص۱۲۵</ref> و همین‌‌طور شاخه‌های مرتبط با عدل الهی مورد بحث و نزاع قرار گرفت تا این که بحث از عدل گسترده‌ترین باب علم کلام شد. <ref>الزنجانی، تاریخ علم الکلام فی الاسلام، ص۱۲۵</ref>
قدیمی‌ترین اختلاف‌ها در حوزه عدل الهی را درباره نسبت دادن افعال قبیح انسانی به خدا دانسته‌اند. <ref>الزنجانی، تاریخ علم الکلام فی الاسلام، ص۱۲۳</ref> نزاع بعدی در این باره بود که افعال انسان‌ مخلوق خودِ اوست یا مخلوق خدا؟<ref>الزنجانی، تاریخ علم الکلام فی الاسلام، ص۱۲۴</ref> در همین دوران بود که جریان قکری قَدَریه با هدف دفاع از عدل الهی شکل گرفت.<ref>ربانی گلپایگانی، القواعد الکلامیه، ص۱۷</ref> بحث بعدی که فراگیر شد بحث [[استطاعت (کلام)|استطاعت]] بود که پیوستگی روشنی به بحث عدل الهی دارد.<ref>الزنجانی، تاریخ علم الکلام فی الاسلام، ص۱۲۵</ref> و همین‌‌طور شاخه‌های مرتبط با عدل الهی مورد بحث و نزاع قرار گرفت تا این که بحث از عدل گسترده‌ترین باب علم کلام شد. <ref>الزنجانی، تاریخ علم الکلام فی الاسلام، ص۱۲۵</ref>


== مفهوم‌شناسی عدل==
== مفهوم‌شناسی عدل==

نسخهٔ ‏۱۲ ژوئیهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۰۸:۴۴

اعتقادات شیعه
‌خداشناسی
توحیداثبات خداتوحید ذاتیتوحید صفاتیتوحید افعالیتوحید عبادیصفات ذاتصفات فعل
فروعتوسلشفاعتتبرکاستغاثه
عدل الهی
حُسن و قُبحبداءامر بین الامرین
نبوت
عصمت پیامبرانخاتمیتپیامبر اسلاممعجزهاصالت قرآن
امامت
باورهاعصمت امامانولایت تكوینیعلم غیبخلیفة‌اللهغیبتمهدویتانتظار فرجظهوررجعتامامت تنصیصی
امامانامام علیامام حسنامام حسینامام سجادامام باقرامام صادقامام کاظمامام رضاامام جوادامام هادیامام عسکریامام مهدی
معاد
برزخمعاد جسمانیحشرصراطتطایر کتبمیزان
مسائل برجسته
اهل‌بیتچهارده معصومکرامتتقیهمرجعیتولایت فقیهایمان مرتکب کبیره


عدل الهی به عمل خداوند براساس حسن و قبح عقلی و عدم انجام هرگونه قبیحی از سوی او اشاره دارد. قبیح را هر چیزی که عقل از آن تنفر داشته باشد مانند دروغ، ظلم و... دانسته‌اند. بر اساس عدل الهی تمام کارهای خداوند چه در امور تكوینى مانند خلقت و چه از امور تشریعى مانند فرستادن پیامبران، چه در دنیا، و چه در آخرت همه از روى حكمت و مصلحت است.

امام صادق(ع) عدل الهی را در کنار توحید، اساس دین معرفی کرده است. برخی از اصول دین مانند نبوت، امامت و معاد، همچنین مباحثی مانند بهشت، جهنم و حسابرسی اعمال در قیامت نیز متوقف بر عدل الهی هستند.

امامیه و معتزله عدل الهی را از اصول پنجگانه دین به حساب آورده‌اند. به همین جهت به آن‌ها «عدلیه» نیز گفته می‌شود. در مقابل، اشاعره معتقدند هرآنچه از خداوند صادر شود، نیکو است حتی اگر ظلم باشد. آنان به جهت اعتقاد به حسن و قبح شرعی معتقدند عمل خداوند ملاک عدل است.

شیخ طوسی با این استدلال که انجام فعل قبیح، نقص در خداوند است و بنابر براهین عقلی، نقص در خداوند جای ندارد، به اثبات عدل الهی پرداخته است. او همچنین معتقد است انجام فعل قبیح یا از روی جهل است و یا از روی احتیاج که این دو در مورد خداوند منتفی است. آیات قرآن و روایات نیز بر وجود صفت عدل در خدواند دلالت دارند.

جایگاه و اهمیت

عدل الهی یکی از نقاط تمایز بین دو مذهب بزرگ اسلامی دانسته شده است. شیعیان عدل الهی را یکی از اصول پنجگانه دین[۱] و یا دست‌کم از اصول مذهب می‌دانند.[۲] چنان‌که معتزلیان نیز عدل را اصل دوم از اصول دین خود قرار داده‌ بودند.[۳]

باور به عدل الهی در چندین بحث اعتقادی تأثیر‌گذار است. به گونه‌ای که متکلمان مسلمان در کتاب‌های خود بابی مستقل برای آن باز کرده‌اند.[۴] تأثیر نخست بحث عدل در مباحث خداشناسی است. شیعیان عدل را یکی از صفات صفات فعل[۵] ثبوتی[۶][۷]خداوند می‌دانند. و بنابر روایتی امام صادق(ع) عدل را در کنار توحید، اساس دین معرفی می‌کند.[۸]

عبدالرزاق لاهیجی متکلم شیعه معتقد است عدل نشان‌دهنده كمال خداوند در افعال اوست.[۹] و همین‌طور از نظر متکلمان شیعه عدل کامل‌کننده توحید است و سایر اصول دین مانند نبوت، امامت و معاد وابسته به آن هستند.[۱۰] علاوه بر این‌ها مباحث مهمی مانند بهشت، جهنم و حسابرسی اعمال در قیامت نیز متوقف بر عدل الهی هستند.[۱۱]

هم‌چنین باور یا عدم باور به عدل در مسائل مهم انسان‌شناختی مانند جبر و اختیار، قضا و قدر، شرور، سعادت و شقاوت[۱۲] اختیار و اراده انسان تأثیر روشنی دارد.[۱۳] به گفته تفسیر نمونه عدل ركن مهم اسلام است و هیچ یک از مسائل عقیده‌‏اى و عملى، فردى و اجتماعى، خالى از روح عدل نیست.[۱۴]

از سوی دیگر نزاع‌ها و اختلاف‌ها بر سر مسئله عدل الهی باعث شد که در قرون نخستین اسلامی فرقه‌های مسلمان به دو گروه بزرگ عدلیه و غیر عدلیه تقسیم شوند. امامیه و معتزله به «عدلیه» معروف هستند.[۱۵] چون عدل را از اصول دین خود حساب کرده‌اند.[۱۶] عدل در نگاه اینان به این معنا است که نقص در خداوند راه ندارد، قبیح را انجام نمی‌دهد، بندگان را مجبور نمی‌کند، تکلیف مالایطاق نمی‌کند و ... .[۱۷]

برخی، مذهب عدلیه را مقابل مذهب جبریه دانسته‌اند.[۱۸]

تاریخچه و زمینه‌های بحث

بحث درباره عدل الهی جزو قدیمی‌ترین بحث‌های کلامی در جهان اسلام است. مرتضی مطهری معتقد است مهم‌ترین عامل طرح بحث عدل الهی، آموزه‌های قرآن است که شاخه‌های مختلف عدل (تکوینی، تشریعی، اخلاقی و اجتماعی) را مطرح کرده است.[۱۹]

قدیمی‌ترین اختلاف‌ها در حوزه عدل الهی را درباره نسبت دادن افعال قبیح انسانی به خدا دانسته‌اند. [۲۰] نزاع بعدی در این باره بود که افعال انسان‌ مخلوق خودِ اوست یا مخلوق خدا؟[۲۱] در همین دوران بود که جریان قکری قَدَریه با هدف دفاع از عدل الهی شکل گرفت.[۲۲] بحث بعدی که فراگیر شد بحث استطاعت بود که پیوستگی روشنی به بحث عدل الهی دارد.[۲۳] و همین‌‌طور شاخه‌های مرتبط با عدل الهی مورد بحث و نزاع قرار گرفت تا این که بحث از عدل گسترده‌ترین باب علم کلام شد. [۲۴]

مفهوم‌شناسی عدل

تعریف عدل در آثار عالمان مسلمان یک‌گونه نیست و به دلیل تعدد معنای لغوی و نیز اختلاف در ملاک حقیقت عدالت، چند تعریف کلی درباره عدل ارائه شده است.[۲۵] بنابر گزارش قدردان قراملکی پژوهشگر علم کلام، این تعریف‌ها عبارتند از: توازن و استقامت [۲۶]، تساوی و نفی تبعیض [۲۷]، اعطا و رعایت حق مستحق [۲۸]، و افاضه بر حسب استعداد و قابلیت [۲۹]. این نظریات با عبارات دیگری مثل «قرار دادن هر چیزی در جای خود»،[۳۰] «حق هر شخصی را به او دادن»[۳۱] و «مراعات حقوق دیگران» [۳۲] نیز مطرح شده‌اند.

مرتضی مطهری در تعریف خود از عدل معتقد است در نظام آفرینش از نظر فیض و رحمت، بلا و نعمت، پاداش و کیفر الهی نظم خاصی برقرار است و خداوند فیض، رحمت و همچنین بلا و نعمت خود را بر اساس استحقاق‌های ذاتی موجودات می‌دهد.[۳۳]

نظر دیگر آن است که همه افعال خداوند چه در امور تكوینى مانند خلقت، چه در امور تشریعى مانند فرستادن پیامبران، چه در دنیا، و چه در سراى آخرت و ... همه از روى حكمت و مصلحت است و این همان عدل الهی است.[۳۴]

متکلمان بسیاری از جمله شیخ طوسی (وفات۴۶۰ق) از عالمان شیعه[۳۵]، قاضی عبدالجبار (وفات ۴۱۵ق) از عالمان بزرگ معتزله،[۳۶] قطب‌الدین سبزوارى‏ عالم شیعی قرن ششم[۳۷] سید حیدر آملی عالم شیعی قرن هشتم[۳۸] و دیگران[۳۹] عدل الهی را با دو قید توضیح داده‌اند:

  • خداوند هیچ عمل قبیحی را انجام نمی‌دهد. و قبیح هر کاری است که انجام دهنده آن مستحق ذم و نکوهش است[۴۰] و عقل از آن تنفر دارد مانند دروغ، ظلم، سرقت.[۳۸]
  • خداوند در هیچ واجبی اخلال ایجاد نمی‌کند. یعنی عملی که بر آن وعده داده و لازم است را انجام می‌دهد.[۴۱] برای مثال لطف خداوند که براساس قاعده لطف بر او لازم و واجب است را ترک نمی‌کند.[۴۲]

عبدالله شبر از متکلمان شیعه، علاوه بر این دو مورد، تعابیر دیگری را نیز آورده است: خداوند ظلم نمی‌کند، به اطاعت کنندگان ثواب می‌دهد و می‌تواند گناه‌کاران را مواخذه کند و ... .[۴۳]

عدل را در مقابل ظلم دانسته‌اند.[۴۴] امام علی(ع)‌ عدل را چنین تفسیر کرده که به خداوند اتهام نزنیم.[۴۵] ابن ابی‌الحدید شارح نهج البلاغه معنای کلام امام علی(ع) را در این دانسته که به جبر اعتقاد پیدا نکنیم تا معتقد شویم خدواند ما را بر عمل قبیح مجبور کرده و به جهت عمل بر آن ما را مواخذه می‌کند. به خداوند اتهام نزنیم که تکلیف ما لایطاق کند و ....[۴۶] امام صادق(ع) نیز عدل خداوند را چنین توضیح می‌دهد كه چیزهایى را كه خداوند در مورد آن تو را سرزنش كرده است، به او نسبت ندهى.[۴۷]

رابطه عدل و حکمت

عدل و حکمت الهی از جهت اشکالاتی که به آن‌ها وارد می‌شود به هم نزدیکند.[۴۸]حکیم را به دو گونه معنا کرده‌اند؛ آن‌که کارهایش را متقن و محکم انجام می‌دهد، و دیگر آنکه واجب را ترک نمی‌کند و مرتکب فعل قبیح نمی‌شود [۴۹] و از آن‌جایی که ظلم قبیح است پس موجود حکیم ظلم نمی‌کند و چون عدل حَسَن است انجام آن واجب است و موجود حکیم عدل را ترک نمی‌کند.[۵۰] بنابر این حکمت الهی اعم از عدل الهی است،[۵۱] و صفت عدل الهی از شؤون و توابع صفت حکمت الهی است.[۵۲]

رابطه عدل با تساوی

متکلمان و فیلسوفان مسلمان تأکید کرده‌اند که عدل به معنای تساوی بین همه موجودات نیست.[۵۳] بلکه عدل به معنای تساوی در جایی است که همه افراد استحقاق‌های مساوی داشته باشند. بنابر این وقتی استحقاق‌ها و قابلیت‌ها متفاوت باشد برخورداری‌ها نیز متفاوت خواهد بود.[۵۴] در واقع آنچه از نظر متکلمان مسلمان قبیح است تبعیض است نه تفاوت.[۵۵]

شاخه‌های عدل

به گفته متکلمانی مثل جعفر سبحانی می‌توان عدل الهی را در سه شاخه عدل تکوینی، عدل تشریعی و عدل جزائی دسته‌بندی کرد.[۵۶] ولی مطهری عدل را در چهار گونه تکوینی، تشریعی، اخلاقی و اجتماعی دسته‌بندی کرده است. [۵۷] مصباح یزدی نیز تقسیم عدل به عدل تکوینی و تشریعی را در کتاب آموزش عقاید خود ذکر کرده[۵۸] و سپس عدل تشریعی را در سه مرحله عدالت در مقام تکلیف، عدالت در مقام قضاوت، و عدالت در مقام پاداش و عذاب تصویر کرده است.[۵۹]

دلایل عدل الهی

دلایل عقلی

دلائل عقلی را اصل بر وجود عدل الهی برشمرده‌اند.[۶۰] شیخ طوسی بر عدل الهی چنین استدلال کرده که انجام فعل قبیح، نقص در خداوند است و بنابر براهین عقلی، نقص در خداوند جای ندارد و در نتیجه خداوند نمی‌تواند فعل قبیح را انجام دهد.[۳۵] او همچنین معتقد است انجام فعل قبیح یا از روی جهل است و یا از روی احتیاج. این دو در مورد خداوند منتفی است. بنابراین خداوند قبیح را انجام نمی‌دهد.[۶۱] علامه حلی نیز در تبیین مذهب امامیه و معتزله در مورد عدل الهیِ، به مسئله جبر و اختیار پرداخته و تلاش کرده با اثبات اختیار انسان، عدل الهی را اثبات کند.[۶۲] قطب الدین سبزواری بحث عدل الهی را فرع بحث حسن و قبح عقلی می‌داند و معتقد است پس از پذیرفتن عقلی بودن حسن و قبح می‌توان به عدل الهی اعتقاد پیدا کرد.[۳۷]

دلایل قرآنی و حدیثی

علاوه بر ادله عقلی، عدل الهی بوسیله آیات قرآن نیز مورد تأیید و تصدیق قرار گرفته است چنان‌که در کتاب الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل چندین آیه را به عنوان دلایل اثبات عدل الهی ذکر کرده است؛[۶۳] از جمله:

  • «خدا گواهى می‌دهد كه جز او هیچ معبودى نیست، فرشتگان و صاحبان علم نیز (بر این حقیقت) گواه‌اند كه (كارهاى خدا همه) بر عدل و داد استوار است».[۶۴]
  • «ما ترازوهاى عدل را در روز قیامت برپا می‌‏كنیم پس به هیچ كس كمترین ستمى نمی‌شود». [۶۵]

در منابع حدیثی نیز روایات متعددی برای اثبات و تبیین عدل الهی گردآوری شده است. کتاب دانشنامه عقاید اسلامی ۱۱ حدیث را در فصل دلایل عدل الهی جمع‌آوری کرده است.[۶۶]

عدل از نگاه مذاهب مختلف

صفت عدل در قرآن[۶۷] به خداوند اطلاق شده است.[۶۸] به همین جهت همه مسلمانان به عدل الهی اعتقاد دارند.[۶۹] اما تفسیر آنان از عدل متفاوت است؛ اشاعره معتقدند دلیل بر عدل خداوند، ادله شرعی است. به همین جهت هرآنچه از خداوند صادر شود، نیکو است حتی اگر ظلم باشد. به تعبیر دیگر عمل خداوند ملاک عدل بودن است.[۷۰]

در مقابل گروه‌های دیگری وجود دارند که حسن و قبح اشیاء را عقلی می‌دانند و معتقدند خداوند عادل است به این معنا است که براساس خوب بودن اشیاء عمل می‌کند، ظلم را به جهت قبیح بودن آن انجام نمی‌دهد.[۷۱] بنابر این عدل خداوند به این معنا فرع اثبات حسن و قبح عقلی است.[۷۲] ظهور مسئله عدل و طرح عنوان آن در کتاب‌های کلامی به نام معتزله ثبت شده است.[۷۳]

مهم‌ترین بحث‌های عدل الهی

اعتقاد به عدل الهی پرسش‌ها و بحث‌هایی را برانگیخته است؛ مثل رابطه عدل الهی و وجود شرور و رنج‌ها،[۷۴] عدالت در تشریع،[۷۵] نظام احسن در خلقت،[۷۶] و تناسب عدل با خلود در عذاب[۷۷] که تحت عنوان عدل جزائی می‌توان از آن بحث کرد.

به گفته جعفر سبحانی متکلم و مرجع تقلید شیعی مباحثی مثل قبح عقاب بلا بیان، قبح تکلیف بما لایطاق، تأثیر قضا و قدر در سرنوشت انسان، اختیار انسان، و عقاب و عذاب در آخرت را می‌توان از نتایج باور به عدل الهی دانست. [۷۸]

شرور و رنج‌ها

مسئله شرور و تلخی‌ها و رنج‌ها در زندگی یکی از اشکالاتی است که بر عدل الهی وارد می‌شود.[۷۹] در واقع چون بدبختی‌ها و تیره‌روزی‌ها را ظلم انگاشته‌اند این مشکلات در مقابل عدل قرار گرفته‌اند. [۸۰] برای پاسخ به این پرسش که اگر خداوند عادل است پس این همه رنج برای چیست؟ چند رویکرد بین عالمان مسلمان وجود دارد. برخی شرور را لازمه خلقت می‌دانند[۸۱] و برخی آن را عدمی دانسته[۸۲] و برخی دیگر شرور را اموری نسبی و قیاسی دانسته‌اند.[۸۳] برخی دیگر شرور و رنج‌ها را دارای فایده‌هایی از قبیل تقویت ایمان و پیشرفت علمی و روشن شدن تفاوت خوبی‌ها و بدی‌ها دانسته‌اند.[۸۴]

متکلمان مسلمان معمولا بحث از شرور را در بحث افعال الهی و ذیل بحث توحید مطرح می‌کنند.[۸۵] در این زمینه کتاب‌های مستقلی نیز نوشته شده است. مثل: «عدل الهی» نوشته مرتضی مطهری، یا «خدا و مسئله شر» نوشته محمدحسن قدردان قراملکی و نیز «عدل الهی از دیدگاه امام خمینی» که از مجموعه آثار او گردآوری شده است.

عدالت در شریعت

عدالت در تشریع از شاخه‌های بحث عدل الهی و به این معناست که در نظام قانون‌گذاری دینی و تشریع اصل عدل رعایت شده است.[۸۶] مطهری معتقد است بر اساس آیات قرآن اصولا هدف خداوند از فرستادن پیامبران برپایی عدل و قسط در زندگی انسان‌ها بوده است.[۸۷] به گفته سبحانی در عدل تشریعی دو نکته اساسی وجود دارد؛ یکی این‌که اگر در کاری کمال انسان در انجام تکلیفی خاص باشد خداوند حتما آن را در قانون خود می‌آورد و دیگر این که کاری فراتر از طاقت انسانی بر او تکلیف نمی‌کند. [۸۸]

خلقت نظام احسن

نظام احسن به این معنا که عالَم مخلوق بهترین شکل ممکن خلقت است[۸۹] یکی از مهم‌ترین مباحث فلسفه اسلامی است.[۹۰] این بحث نیز در ذیل بحث افعال و عدل الهی مورد مطالعه قرار گرفته است.

از آنجا که شرور و رنج‌های مخلوقات به نوعی نقص در عالم هستی به نظر می‌رسند این پرسش ایجاد می‌شود که چه نسبتی بین باور به نظام احسن و پذیرش شرور وجود دارد و چگونه می‌توان این ناسازگاری را حل کرد[۹۱]

عذاب و خلود در آن

خلود یا ماندگاری ابدی در عذاب که جزو باورهای ادیان الهی است یکی از امور ناسازگار با عدل الهی دانسته شده است.[۹۲] در عالم اسلام نیز پیش از هم عارفان به این پرسش دامن زده‌اند و عذاب دائمی را با عدل الهی ناسازگار دانسته‌اند.[۹۳]

برای حل تضاد بین عدل الهی و عذاب ابدی برخی گفته‌اند که اثر کفر در شخص کافر ابدی است و به همین دلیل او عذاب ابدی دارد[۹۴] و برخی دیگر نیز معتقد شده‌اند که این عذاب دائمی نیست و یا با خروج افراد از جهنم یا با تبدیل عذاب به نعمت پایان می‌پذیرد.[۹۵]

برخی نیز از اساس معتقد شده‌اند که عذاب‌های آخرت تناسبی با جرم انسان‌ها در این دنیا ندارد و همین نکته با عدل الهی سازگار نیست. [۹۶] مطهری برای پاسخ به این مشکل با تقسیم‌بندی انواع رابطه بین عمل و مجازت، نتیجه می‌گیرد که عذاب اخروی عذاب قراردادی نیست و رابطه بین عمل و عذاب نوعی رابطه تکوینی است[۹۷] سبحانی نیز همین توضیح را می‌پذیرد تأکید می‌کند خلود مخصوص کسانی است که هر گونه استعداد هدایت را در خود از بین برده باشند.[۹۸]

منابع مطالعاتی عدل الهی

  • العدل عند مذهب أهل البیت، علاء الحسون، که مجمع جهانی اهل بیت آن را منتشر کرده است.
  • عدل الهی، مرتضی مطهری

پانویس

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود

منابع

  • ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبه‌الله، شرح نهج البلاغة، محقق و مصحح: محمد ابوالفضل ابراهیم،‏ قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
  • ابن‌عطیه، أبهى المداد فی شرح مؤتمر علماء بغداد، بیروت، مؤسسة الأعلمی‏، ۱۴۲۳ق.
  • آل‌یاسین‏، محمدحسن، أصول الدین‏، قم‏، مؤسسه آل یاسین‏، ۱۴۱۳ق.
  • آملی، سیدحیدر، تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخضم، تحقیق: سیدمحسن موسوی تبریزی، تهران، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ سوم، ۱۴۲۲ق.
  • بطحایی، سید حسن، تحلیل و بررسی نظام احسن از منظر حکمت متعالیه، دوفصلنامه حکمت صدرایی، سال هفتم، شماره دوم، ۱۳۹۸ش.
  • جبرئیلی، محمد صفر، «گسترۀ کاربرد قاعدۀ حکمت در مسائل کلامی»، مجله کلام اسلامی، دوره ۲۵، شماره ۹۹، پاییز ۱۳۹۵ش.
  • جمعی از محققان، فرهنگ شیعه، قم، زمزم هدایت، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
  • جمعى از نویسندگان‏، شرح المصطلحات الكلامیة، مشهد، آستان قدس رضوى‏، ۱۴۱۵ق.
  • الحسون، العلاء، العدل عند مذهب أهل البیت، قم، المجمع العالمی لإهل البیت، ۱۴۳۲ق.
  • حمود، محمد جمیل، الفوائد البهیة فی شرح عقائد الإمامیة، بیروت، مؤسسة الأعلمی‏، ۱۴۲۱ق.
  • خرازى‏، محسن، بدایة المعارف الإلهیة فی شرح عقائد الإمامیة، قم، مؤسسة النشر الإسلامی‏، ۱۴۱۷ق.
  • ربانى گلپایگانى،‏ على، عدل و حکمت از دیدگاه شیخ مفید، کیهان اندیشه، شماره ۴۶، ۱۳۷۱ش.
  • ربانى گلپایگانى،‏ على، القواعد الكلامیة، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق.
  • ری‌شهرى‏، محمد محمدى، دانشنامه عقاید اسلامى‏، قم، دارالحدیث‏، ۱۳۸۶ش.
  • الزنجانی، فضل‌الله، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ اول، مشهد، ۱۴۱۷ق.
  • سبحانى‏، جعفر، الإلهیات على هدى الكتاب و السنة و العقل‏، قم، المركز العالمی للدراسات الإسلامیة، ۱۴۱۲ق.
  • سبحانى‏، جعفر، العقیدة الإسلامیة، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۶ش.
  • سبحانى‏، جعفر، رسالة فی التحسین و التقبیح العقلیین‏، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۰ق.
  • سبحانى‏، جعفر، رسائل و مقالات‏، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، ۱۴۲۵ق.
  • سبحانى، جعفر، سیماى عقائد شیعه‏، ترجمه: جواد محدثى‏، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۶ش.
  • سبحانی، جعفر، محاضرات فی الإلهیات، تلخیص: علی ربانی گلپایگانی، قم، مؤسسه امام صادق، چاپ یازدهم، ۱۴۲۸ق.
  • سبزوارى‏، قطب الدین، الخلاصة فی علم الكلام‏، قم، كتابخانه آیت الله مرعشى نجفى‏، ۱۳۷۳ش.
  • سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴قق.
  • سید مرتضی، انقاذ البشر من الجبر و القدر، تصحیح: علی خاقانی نجفی، نجف، راعی، ۱۹۳۵ق.
  • شبر، سید عبد الله‏، حق الیقین فی معرفة أصول الدین، أنوار الهدی‏، قم، چاپ دوم، ۱۴۲۴ق.
  • شبر، سید عبد الله‏، حق الیقین فی معرفة أصول الدین، أنوار الهدی‏، قم، چاپ دوم، ۱۴۲۴ق.
  • شرفى‏، احمد بن محمد بن صلاح، شرح الأساس الكبیر، صنعاء، دار الحكمة الیمانیة، ۱۴۱۱ق.
  • شیخ صدوق، محمد بن علی‏، التوحید، محقق و مصحح: حسینی، هاشم‏، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
  • شیخ طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، الرسائل العشر، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
  • شیخ طوسی، تمهید الاصول فی علم الکلام، قم، راید، ۱۳۹۴ش.
  • طیب‏، عبد الحسین، كلم الطیب در تقریر عقاید اسلام، بی‌جا، كتابخانه اسلام‏،‌ ۱۳۶۲ش.
  • علامه حلی، استقصاء النظر فی القضاء و القدر، نجف، راعی، ۱۹۳۵م.
  • فاضل مقداد، الاعتماد فی شرح واجب الاعتقاد، به تحقیق ضیاء الدین بصری‏، بی‌جا، مجمع البحوث الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
  • قاضى عبد الجبار، شرح الأصول الخمسة، بیروت‏، دار احیاء التراث العربی‏، ۱۴۲۲ق.
  • قدردان قراملکی، محمدحسن، عدل الهی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، جاپ اول، ۱۳۹۱ش.
  • لاهیجى‏، عبدالرزاق، سرمایه ایمان در اصول اعتقادات‏، تهران، الزهراء، ۱۳۷۲ش.
  • محمدی، علی، شرح کشف المراد، قم، دار الفکر، چاپ چهارم، ۱۳۷۸ش.
  • مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران، چاپ و نشر بین‌الملل، ۱۳۷۷ش.
  • مطهری، مرتضی، عدل الهی، تهران، انتشارات صدرا، چاپ پنجم، ۱۳۷۰ش.
  • مطهرى‏، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۷۷ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
  • مكارم شیرازى‏، ناصر، دروس فی العقائد الإسلامیة، قم، مدرسه امام على بن ابى‌طالب(ع)، ۱۳۸۵ش.
  • نوروزی، محمد رضا، «تاریخچه بحث عدل»، مجله سفینه، سال سیزدهم، شماره ۵۰، بهار ۱۳۹۵ش.
  1. ری‌شهرى‏، دانشنامه عقاید اسلامى، ۱۳۸۶ش، ج۸، ص۹۹.
  2. جمعی از محققان، فرهنگ شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۳۳۴.
  3. قاضی عبدالجبار، شرح الأصول الخمسة، ۱۴۲۲ق، ص۲۰۳.
  4. مطهری، مجموعه آثار، ج۱، ص۴۱
  5. خرازی، بدایة المعارف الإلهیة فی شرح عقائد الإمامیة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۷.
  6. حمود، الفوائد البهیة فی شرح عقائد الإمامیة، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۲۵۳.
  7. سبحانی، العقیدة الإسلامیة، ۱۳۸۶ش، ص۹۳
  8. شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۹۶.
  9. لاهیجی، سرمایه ایمان در اصول اعتقادات، ۱۳۷۲ش، ص۵۷.
  10. شبر، حق الیقین فی معرفة أصول الدین، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۸۳.
  11. ری‌شهرى‏، دانشنامه عقاید اسلامى، ۱۳۸۶ش، ج۸، ص۱۰۰.
  12. ری‌شهرى‏، دانشنامه عقاید اسلامى، ۱۳۸۶ش، ج۸، ص۲۲.
  13. نوروزی، «تاریخچه بحث عدل»، ص۱۳.
  14. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۳۰۱.
  15. علامه حلی، استقصاء النظر فی القضاء و القدر، ۱۹۳۵م، ص۳۴.
  16. مکارم شیرازی، دروس فی العقائد الإسلامیة، ۱۳۸۵ش، ص۶۸.
  17. شرفى‏، شرح الأساس الكبیر، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۸.
  18. ابن‌عطیه، أبهى المداد فی شرح مؤتمر علماء بغداد، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۱۴۰.
  19. مطهری، مجموعه آثار، ج۱، ص۵۹
  20. الزنجانی، تاریخ علم الکلام فی الاسلام، ص۱۲۳
  21. الزنجانی، تاریخ علم الکلام فی الاسلام، ص۱۲۴
  22. ربانی گلپایگانی، القواعد الکلامیه، ص۱۷
  23. الزنجانی، تاریخ علم الکلام فی الاسلام، ص۱۲۵
  24. الزنجانی، تاریخ علم الکلام فی الاسلام، ص۱۲۵
  25. قدردان، عدل الهی، چاپ اول، ص۲۹
  26. قدردان، عدل الهی، چاپ اول، ص۲۹
  27. قدردان، عدل الهی، چاپ اول، ص۳۰
  28. قدردان، عدل الهی، چاپ اول، ص۳۱
  29. قدردان، عدل الهی، چاپ اول، ص۳۷
  30. مکارم شیرازی، دروس فی العقائد الإسلامیة، ۱۳۸۵ش، ص۶۹.
  31. خرازی، بدایة المعارف الإلهیة فی شرح عقائد الإمامیة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۹۷.
  32. مکارم شیرازی، دروس فی العقائد الإسلامیة، ۱۳۸۵ش، ص۷۰.
  33. مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۹۹.
  34. طیب‏، عبد الحسین، كلم الطیب در تقریر عقاید اسلام، ۱۳۶۲ش، ص۱۰۷.
  35. پرش به بالا به: ۳۵٫۰ ۳۵٫۱ شیخ طوسی، الرسائل العشر، ۱۴۱۴ق، ص۹۶.
  36. قاضی عبدالجبار، شرح الأصول الخمسة، ۱۴۲۲ق، ص۸۲.
  37. پرش به بالا به: ۳۷٫۰ ۳۷٫۱ سبزوارى‏، الخلاصة فی علم الكلام، ۱۳۷۳ش، ص۳۵۴.
  38. پرش به بالا به: ۳۸٫۰ ۳۸٫۱ آملی، تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخضم، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۲۱۹.
  39. جمعى از نویسندگان‏، شرح المصطلحات الكلامیة، ۱۴۱۵ق، ص۲۱۰.
  40. فاضل مقداد، الاعتماد فی شرح واجب الاعتقاد، ۱۴۱۲ق، ص۷۵.
  41. فاضل مقداد، الاعتماد فی شرح واجب الاعتقاد، مجمع البحوث الاسلامیه، ص۷۵
  42. فاضل مقداد، الاعتماد فی شرح واجب الاعتقاد، ۱۴۱۲ق، ص۹۶.و جبرئیلی، «گسترۀ کاربرد قاعدۀ حکمت در مسائل کلامی»، ص۱۰۳.
  43. شبر، حق الیقین فی معرفة أصول الدین، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۸۳.
  44. سید مرتضی، انقاذ البشر من الجبر و القدر، ۱۹۳۵م، ص۳۹.
  45. سید رضی، نهج البلاغة، ۱۴۱۴ق، ص۵۵۸، حکمت ۴۷۰.
  46. ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۲۲۸.
  47. شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۹۶.
  48. مطهری، عدل الهی، چاپ پنجم، ص۶۳.
  49. سبحانی، الإلهیات، ۱۴۱۲ق، ص۲۲۵.
  50. سبحانی، الإلهیات، ۱۴۱۲ق، ص۲۸۷.
  51. ربانی گلپایگانی، عدل و حکمت از دیدگاه شیخ مفید، ص۵۵.
  52. سبحانی، الإلهیات، ۱۴۱۲ق، ص۲۸۷.
  53. مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۷۷ش، ص۱۶۳.
  54. الحسون، العدل عند مذهب أهل البیت، ۱۴۳۲ق، ص۱۹.
  55. مطهری، عدل الهی، چاپ پنجم، ص۱۰۱-۱۰۲.
  56. سبحانی، محاضرات فی الإلهیات، چاپ یازدهم، ص۱۶۰.
  57. مطهری، عدل الهی، چاپ پنجم، ص۳۵.
  58. مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۷۷ش، ص۱۶۲.
  59. مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۷۷ش، ص۱۶۵.
  60. آل یاسین‏، أصول الدین، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۹.
  61. شیخ طوسی، تمهید الاصول فی علم الکلام، ۱۳۹۴ش، ص۱۷۶.
  62. علامه حلی، استقصاء النظر، ۱۹۳۵م، ص۷- ۱۱.
  63. سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۸۹.
  64. آل عمران، آیه ۱۸.
  65. انبیاء آیه۴۷.
  66. ری‌شهری، دانشنامه عقاید اسلامی، ۱۳۸۶ش، ج۸، ص۸۶-۹۳.
  67. برای نمونه سوره آل عمران، آیه۱۸.
  68. ربانى گلپایگانى‏، القواعد الكلامیة، ۱۴۱۸ق، ص:۱۴۲.
  69. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نام :2 وارد نشده است
  70. سبحانی، رسائل و مقالات، ۱۴۲۵ق، ج۵، ص۱۲۷.
  71. سبحانی، رسائل و مقالات، ۱۴۲۵ق، ج۳، ص۳۲.
  72. سبحانی، رسالة فی التحسین و التقبیح العقلیین، ۱۴۲۰ق، ص۸۷.
  73. نوروزی، «تاریخچه بحث عدل»، ص۱۳.
  74. سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۶۰.
  75. مطهری، عدل‌ الهی، چاپ پنجم، ص۳۶.
  76. مطهری، عدل الهی، چاپ پنجم، ص۶۳.
  77. سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۲ق، ص۲۶۲.
  78. سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۶۰-۲۶۲.
  79. سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۶۰ و ۲۷۳.
  80. مطهری، عدل الهی، چاپ پنجم، ص۶۳؛ قدردان قراملکی، عدل الهی، چاپ اول، ص۵۱ و ۶۸.
  81. مطهری، عدل الهی، چاپ پنجم، ص۱۴۰.
  82. مطهری، عدل الهی، چاپ پنجم، ص۱۲۵.
  83. مطهری، عدل الهی، چاپ پنجم، ص۱۲۹.
  84. مطهری، عدل الهی، چاپ پنجم، ص۱۷۲.
  85. مطهری، عدل الهی، چاپ پنجم، ص۶۲.
  86. مطهری، عدل‌ الهی، چاپ پنجم، ص۳۶.
  87. مطهری، عدل‌ الهی، چاپ پنجم، ص۳۶.
  88. سبحانی، محاضرات فی الإلهیات، چاپ یازدهم، ص۱۶۰.
  89. مطهری، عدل الهی، چاپ پنجم، ص۶۳.
  90. مطهری، عدل الهی، چاپ پنجم، ص۸۷.
  91. بطحایی، تحلیل و بررسی نظام احسن از منظر حکمت متعالیه، ص۲۲.
  92. سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۲ق، ص۲۶۲.
  93. قدردان قراملکی، عدل الهی، چاپ اول، ص۲۹۱.
  94. قدردان قراملکی، عدل الهی، چاپ اول، ص۲۹۰.
  95. قدردان قراملکی، عدل الهی، چاپ اول، ص۲۹۲.
  96. مطهری، عدل الهی، چاپ پنجم، ص۱۹۲.
  97. قدردان قراملکی، عدل الهی، چاپ اول، ص۲۰۶.
  98. سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۲ق، ص۳۰۰.