آیه ۱۵ سوره احقاف
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | احقاف |
| شماره آیه | ۱۵ |
| جزء | ۲۶ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مکه |
| درباره | احسان به والدین/ سختی‌های دوران بارداری و شیردهی |
| آیات مرتبط | آیه رضاع • آیه احسان به والدین |
آیه ۱۵ سوره احقاف به سفارش خداوند نسبت به قدرشناسی از زحمات والدین اشاره دارد. این آیه برای مادر به‌دلیل تحمل سختی‌های دوران بارداری و شیردهی، جایگاه ویژه‌ای قائل شده است.
در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که این آیه در ارتباط با ولادت حسین بن علی(ع) و خبر شهادت او نازل شد؛ البته علامه طباطبایی این شأن نزول را نمی‌پذیرد و آن را از باب تطبیق دانسته است.
مفسران معتقدند از انضمام این آیه با آیه رضاع می‌توان به این نتبجه رسید که حداقل زمان بارداری شش ماه است. اهمیت چهل‌سالگی انسان به دلیل رسیدن به بلوغ فکری و عقلانی، درخواست توفیق شکرگزاری، انجام عمل صالح و دعا از دیگر نکاتی است که مفسران ذیل این آیه به آن پرداخته‌اند.
آیه ۱۵ سوره احقاف در فهرست آیات الاحکام قرار گرفته است که فقیهان شیعه با استناد به آن، حکم شرعی احسان به والدین و مدت زمانی را که مادر بایستی به فرزند خود شیر دهد را مورد بررسی قرار داده‌اند.
شأن نزول
در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده که فاطمه(س) هنگام بارداری امام حسین(ع)، خبر شهادت او را از رسول خدا(ص) شنید؛ ازاین‌رو، نگران شد. امام صادق(ع) فرمود در دنیا مادری دیده نشده که پسری به دنیا آورد و ناراحت و نگران باشد؛ ولی فاطمه ناراحت بود؛ چون می‌دانست فرزندش کشته خواهد شد. سپس آیه ۱۵ سوره احقاف درباره او نازل شد.[۱] در حدیث دیگری از امام صادق(ع) آمده است که فاطمه(س) نسبت به دنیا آمدن فرزندش اکراه داشت تا آنکه جبرئیل مژده داد که خداوند امامت و ولایت را در ذریه فرزندش حسین(ع) قرار داده است. پس فاطمه(س) ابراز رضایت کرد.[۲] علامه طباطبائی شأن نزول آیه را نپذیرفته و آن را از باب تطبیق دانسته است.[۳]
وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا ۖ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا ۖ وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا ۚ حَتَّىٰ إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَىٰ وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي ۖ إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ
به انسان سفارش کردیم که نسبت به پدر و مادرش نیکی کند، مادرش او را با ناراحتی در شکم خود حمل کرد، و به ناراحتی او را زائید. بارداری و شیرخوارگی‌اش روی هم سی ماه است؛ تا آن‌گاه که به کمال و سن چهل سالگی رسد و می‌گوید: پروردگارا به من توفیق ده نعمتی را که بر من و پدر و مادرم ارزانی داشتهای را سپاسگزاری کنم و عمل صالحی که تو دوست داری انجام دهم و نسل مرا صالح قرار ده. من بسوی تو باز میگردم و من از تسلیم شدگانم (سوره احقاف، آیه ۱۵).
احسان به پدر و مادر
محمدجواد مغنیه در التفسیر الکاشف این آیه را در مقام بیان قدرشناسی از زحمات پدر و مادر دانسته و برای مادر به جهت تحمل سختی‌های دوران بارداری و شیردهی جایگاه ویژه‌ای قائل شده است.[۴] مفسران قرآن کریم با استناد به عبارت «أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَىٰ وَالِدَيَّ» تشکر از پدر و مادر را مقدمه‌ای بر شکرگزاری خداوند دانسته‌اند.[۵] همچنین باقر ایروانی از اساتید حوزه علمیه نجف ذیل عبارت «وَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ إِحْسَانًا» رفتار شایسته با والدین را واجب دانسته است.[۶]
خداوند در این آیه پس از سفارش به احسانِ والدین و فلسفه آن، صرفا از زحمات مادر یاد کرده است که تأکیدی بر حق مادر و سفارش بیشتر نسبت به او دانسته شده است.[۷]
حداقل زمان بارداری
علامه طباطبائی با استناد به آیه ۱۵ سوره احقاف (که مجموع زمان شیردهی و بارداری را ۳۰ ماه دانسته) و آیه ۲۳۳ سوره بقره (که شیردهی فرزند را ۲۴ ماه دانسته)، کمترین زمان بارداری را شش ماه بیان کرده است[۸] که با اضافه شدن ۲۴ ماه شیردهی، سی ماه تکمیل می‌شود.[۹] همچنین فقیهان شیعه با استناد به این آیه مدت زمانی را که مادر بایستی به فرزند خود شیر دهد را مورد بررسی قرار داده‌اند.[۱۰] محمد فیاض در «اعجاز آیات القرآن فی بیان خلق الانسان» نیز متولد شدن شش ماهه نوزاد را به صورت علمی امکان‌پذیر دانسته است.[۱۱] به‌گفته سید هاشم بحرانی، امام علی(ع) با استدلال به این آیه توانست زنی را که شش‌ماهه وضع حمل کرده بود، از سنگسار شدن نجات دهد.[۱۲]
اهمیت چهل‌سالگی
تفسیر مجمع البیان ذیل جمله «بَلَغَ أَرْبَعینَ سَنَةً» آورده است: وقتی انسان به سن چهل‌سالگی می‌رسد به بلوغ فکری و عقلانی دست پیدا کرده است.[۱۳] گفته‌اند غالب پیامبران در چهل‌سالگی به نبوت مبعوث شده‌اند.[۱۴] شیخ صدوق نیز با استناد به روایتی از امام باقر(ع) گفته است: انسانی که به سن چهل‌سالگی رسید دیگر عذری از او برای انجام گناه پذیرفته نیست.[۱۵]
دعا و شکرگزاری
درخواست توفیق شکرگزاری، انجام عمل صالح و دعا از دیگر نکاتی است که علامه طباطبائی ذیل آیه شریفه بدان اشاره کرده است.[۱۶] علی بن ابراهیم نیز در تفسیر القمی جمله «أَصْلِحْ لی فی ذُرِّیتی» را دعائی دانسته که منسوب به امام حسین(ع) بوده و خداوند دعای ایشان را به اجابت رسانده است.[۱۷]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۶۴، حدیث ۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۶۴، حدیث ۴.
- ↑ علامه طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۲۰۸.
- ↑ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۷، ص۴۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۱، ص۳۲۵.
- ↑ ایروانی، دروس تمهیدیة فی تفسیر آیات الأحکام، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۹۰۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۳ش، ج۱۷، ص۴۰؛ ابن‌مفلح، الآداب الشرعیة و المنح المرعیة، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۳۸.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۲۰۱.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۲۰۱.
- ↑ مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۳۸۰-۱۳۸۱ش، ج۷، ص۱۴۷.
- ↑ فیاض، اعجاز آیات القرآن فی بیان خلق الانسان، ۱۴۲۰ق، ص۱۱۴.
- ↑ بحرانی، البرهان، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۴۲-۴۳.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۱۳۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۱، ص۳۲۸.
- ↑ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۴۵.
- ↑ طباطبائی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۸، ص۲۰۲.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۲۹۸.
منابع
- ایروانی، باقر، دروس تمهیدیة فی تفسیر آیات الأحکام، قم، دار الفقه للطباعة و النشر، ۱۴۲۸ق.
- بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- صدوق، الخصال، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، جامعه مدرسین، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- فیاض، محمد، اعجاز آیات القرآن فی بیان خلق الانسان، قاهره، دار الشروق، ۱۴۲۰ق.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دارالکتاب، چاپ چهارم، ۱۳۶۷ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- مکارم شیرازی، کتاب النکاح، قم، مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب، ۱۳۸۰-۱۳۸۱ش.