خط معلی

نام امام علی(ع) با خط معلی

خط مُعَلّیٰ خطی برگرفته از نام امام علی(ع) که توسط حمید عجمی خوشنویس ایرانی، در سال ۱۳۷۸ش ابداع شد. این خط از خطوط نوظهور و آخرین گونه از خطوط ابداعی محسوب می‌شود. از قالب‌های این خط، برای ثبت آیات قرآن، روایات و اسامی ائمه(ع) استفاده و در تبلیغات و طراحی‌های دینی و مذهبی بهره‌گیری می‌شود.

بنیان‌گذار خط معلی عنایت امام علی(ع) و الهام از ایشان را در شکل‌گیری این خط مؤثر دانسته و معتقد است که خط معلی همسو با جاذبه و دافعه امیرالمؤمنین(ع) بوده و سادگی آن، از زندگی ساده امام الهام گرفته است. از ویژگی‌های این خط شهودی و حماسی بودن آن است و برای یادگیری آن لازم به یادگیری خطوط دیگر چون نستعلیق نیست.

برخی معتقدند که از زمان شکل‌گیری خط نستعلیق تاکنون اتفاق خاصی در حوزه خوشنویسی ایران نیفتاده بود تا اینکه خط معلی به وجود آمد. عده‌ای انقلاب اسلامی ایران و رونق گرفتن مجدد فرهنگ دینی و مذهبی را در به وجود آمدن خط معلی، تأثیرگذار می‌دانند. این خط را به‌عنوان یکی از پدیده‌های مهم خوشنویسی دانسته‌اند که می‌تواند در سراسر جهان اسلام مطرح شود.

معرفی

خط معلی خطی گرافیکی است که در سال ۱۳۷۸ش توسط حمید عجمی ابداع شد و در کشور ایران و سازمان جهانی یونسکو ثبت گردید و از آن در سال امام علی(ع) (۱۳۷۹ش)، رونمایی شد. همچنین نمایشگاه‌های داخلی و خارجی فراوانی در زمینه آثار خوشنویسی خط معلی برگزار شده است.

بنا به گفته عجمی خط معلی برگرفته از نام و شأنیت امام علی(ع) است؛ همچنین این خط را از خطوط نوظهور عصر حاضر و آخرین گونه از خطوط ابداعی دانسته‌اند. برخی معتقدند خط معلی بیشتر جنبه هنری و تزئینی دارد و تاکنون سیر صعودی خود را به لحاظ کمپوزسیون و طراحی حروف حفظ نموده است.

عجمی بهره‌گیری از هنرهای دیگر چون مینیاتوری، گرافیک و نقاشی را در شکل‌گیری این خط مؤثر دانسته است.

برخی این خط را نقطه عطف هنر جمهوری اسلامی ایران دانسته که سبب جذب هنرمندان خوشنویس و نقاشیخط شده است و معتقدند که این خط می‌تواند در آینده در جهان اسلام به‌عنوان یکی از پدیده‌های مهم خوشنویسی مطرح شود. عجمی انقلاب اسلامی ایران و اتفاقات پس از آن را در شکل‌گیری این خط مؤثر دانسته است.

فیلم مستندی با عنوان «معلی» ساخته شده است که به چگونگی پیدایش رسم الخط «معلی» در عرصه هنرهای خوشنویسی با نگاهی به زندگی حمید عجمی می‌پردازد.

آیه قرآن با خط معلی

پیشینه

به گفته حمید عجمی خط معلی پیشینه تاریخی ندارد و جدیدا متولد شده است؛ هرچند ارتباط مستقیمی با خطوط گذشته داشته و برگرفته از خطوط محقق، ثلث، نستعلیق، شکسته و چند خط دیگر است.

قبل از خط معلی، خط نستعلیق در قرن هشتم هجری قمری و خط شکسته نستعلیق در قرن دهم و یازدهم هجری قمری توسط ایرانیان به وجود آمد و از آن زمان شیوه‌ای که مبتنی بر نظام هندسی متفاوت باشد، شکل نگرفت؛ تا اینکه خط معلی در سال ۱۳۷۸ش با بهره‌گیری از بنیان خط ثلث و با استفاده از ارسال‌های ظریف و ایجاد تضاد در عرض کامل زبانه قلم و حرکت‌های نازک و رونده، ترکیبی تازه را به وجود آورد. به گفته برخی درطی ۴۵۰ سال که از عمر نستعلیق در ایران می‌گذرد تا زمان ابداع خط معلی اتفاق خاصی درحوزه خوشنویسی ایران نیفتاده بود.

بعضی معتقدند این خط در دهه گذشته رشد کرد و به‌عنوان خطی نوظهور به اثبات رسید.

کاربردهای خط معلی

از قالب خط معلی برای ثبت آیات قرآن، احادیث، کلام ائمه(ع) و بزرگان و همچنین اسامی ایشان استفاده می‌شود.

کاربرد‌های گوناگون این خط موجب شد که هنرمندان گرافیست و خوشنویسان، هنر خود را در قالب آثار جدید و منحصر به فرد، ارائه دهند. برای اولین بار در سال ۱۳۸۰ کل قرآن به خط معلی توسط محمد سعید نقاشیان خوشنویس و طراح ایرانی، به رشته تحریر در آمده است. وی در کاری دیگر زیارت عاشورا و نام حضرت علی(ع) را در قالب کتاب به خط معلی نوشت. وی در کتاب نقش محبوب، نام امام علی(ع) را در ۱۲۱ قالب مختلف از خط معلی نوشته است.

خط معلی با گرافیک پیوند خورده است. کاربرد امروزه آن در طراحی نشانه‌های نوشتاری، طراحی با موضوعات دینی و مذهبی، کتیبه‌نویسی و سطرنویسی است؛ و در برخی تبلیغات و طراحی‌های دینی و مذهبی به‌صورت عنوان و قطعه استفاده شده است؛ از جمله در تبلیغات سال امام علی(ع)، نشان سال امام علی(ع)، تیتراژ فیلم مریم مقدس، لوگوی سریال مختارنامه.

عده‌ای معتقدند که معلی در معماری اسلامی و تزئین مکان‌های مذهبی نیز قابل استفاده است.

ویژگی‌ها و خصوصیات

حمید عجمی، خط معلی را همچون خط نستعلیق، کاملا شهودی دانسته که موهبت‌های الهی در شکل‌گیری آن تأثیرگذار بوده است. وی روح حماسی را از مختصات این خط دانسته و معتقد است که روح حماسی آن از دیگر خطوط بالاتر است؛ به‌گونه‌ای که نوشته شدن برخی از احادیث چون لافتی الا علی لاسیف الا ذوالفقار، با این خط بسیار زیبا می‌شود. وی خط معلی را، خط بدون مقدمه معرفی کرده که برای یادگیری آن لازم نیست خطوط دیگری چون نستعلیق را فرا گرفت.

محمدسعید نقاشیان عضو انجمن خوشنویسان، خط معلی را یک خط قائم به ذات دانسته و معتقد است که در خط معلی، رگه‌هایی از کرشمه و زیبایی‌های خط ثلث و نستعلیق قابل مشاهده است؛ اما درعین حال عناصر نوتری نیز در این نوع خط به چشم می‌خورد؛ چنان‌که انرژی خط کوفی نیز در خط معلی مشاهده می‌شود.

شیب قلم در این خط از سایر خطوط بیشتر است و شش‌دانگ قلم بر روی کاغذ رانده می‌شود و در عین لطافت خطاطی، خشونت خاص خود را دارد. عده‌ای معتقدند که خط معلی با فراز و فرودها و الف‌های بلندی که دارد، اثر را زیبا می‌کند و این ویژگی سبب کاهش استفاده از تذهیب در این نوع خط شده است.

نام حضرت فاطمه(س) با خط معلی

خط معلی از معدود خطوطی دانسته شده که با چرخش کلمات مختلف، هندسه‌ آن به‌هم نمی‌ریزد و این موضوع سبب زیبایی اثر می‌شود و به دلیل صعود و نزول‌هایی که دارد برای نگاشتن آیات قرآنی و روایات مناسب‌تر است؛ همانطور که نستعلیق برای نوشتن اشعار مناسب است.

از دست دادن گیرایی و زیبایی در زمان زیاد شدن کلمات از معایب این خط دانسته شده است.

الهام از امام علی(ع)

حمید عجمی چگونگی رویکرد به خط معلی را عنایت امام علی(ع) و الهام از ایشان می‌داند او معتقد است که علت پیدایش این خط، کار کردن بر روی نام امام علی(ع) بوده است که سبب دگرگونی حال او شد و ظرف مدت یک هفته تمام مفردات معلی را نوشت.

برخی معتقدند که این خط دارای ویژگی‌های خاص بصری است و گرایش فراوانی به عرفان و معنویت دارد. این خط براساس فراز و فرود رفتاری حضرت علی(ع) شکل گرفته و در حقیقت همسو با جاذبه و دافعه امیرالمؤمنین(ع) است و ساده بودن این خط از زندگی ساده ایشان الهام گرفته است.