اخبار من بلغ: تفاوت میان نسخه‌ها
جز ←برداشت‌ها: افزایش |
جز ←برداشت‌ها: افزایش |
(بدون تفاوت)
| |
نسخهٔ ۱۸ اکتبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۸:۳۱
| حدیث من بلغ | |
|---|---|
| اطلاعات روایت | |
| موضوع | تسامح در ادله سنن |
| صادره از | پیامبر(ص)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع) |
| راویان | هشام بن سالم، صفوان بن مهران |
| اعتبار سند | مستفیض و صحیح |
| منابع شیعه | محاسن، کافی، ثواب الأعمال |
| منابع سنی | جزء ابن‌عرفه، مسند ابی‌یعلی |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
حدیث مَنْ بَلَغ اصلی‌ترین دلیل برای قاعده تسامح است که بسیاری از فقیهان با استناد به آن اعمال مختلفی را مستحب دانسته‌اند. مطابق این حدیث خداوند به افرادی که به امید ثواب به روایت‌های ضعیف عمل کرده‌اند، پاداش می‌دهد، حتی اگر آن خبر درست نباشد.
فقهای متعددی با متواتر یا مستفیض دانستن احادیث من بلغ، آن را معتبر می‌دانند. بعضی محققان نیز با آنکه تواتر این روایات را نپذیرفتهاند، اما برخی از احادیث من بلغ را از نظر سندی صحیح دانسته‌اند. در مقابل بعضی مؤلفان، احادیث من بلغ را جعلی معرفی کرده‌اند.
مشهور فقیهان از حدیث من بلغ قاعده‌ای اصولی برداشت کرده‌اند که بر اساس آن، وثاقت راوی در روایات مربوط به مستحبات لحاظ نمی‌شود. با این حال برخی از فقها نیز این حدیث را بر مسئله‌ای فقهی یا کلامی تطبیق داده‌اند. علما به سبب اختلاف مبانی خود، در گستره این حدیث نسبت به مسائلی مانند مکروهات و نقل احادیث ضعیف درباره فضائل و مصائب اهل بیت(ع) اختلاف نظر دارند.
مفهوم و جایگاه
عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: مَنْ بَلَغَهُ عَنِ النَّبِيِّ(ص) شَيْءٌ مِنَ الثَّوَابِ فَعَمِلَهُ كَانَ أَجْرُ ذَلِكَ لَهُ وَ إِنْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَمْ يَقُلْه.
...امام صادق(ع) فرمود: اگر روایتی از پیامبر(ص) در مورد ثواب داشتن یک عمل به شخصی برسد و او به همان قصد انجامش دهد، آن پاداش به وی داده می‌شود، هرچند پیامبر(ص) آن را نفرموده باشد.
احمد بن محمد برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ص۲۵.
حدیث من بلغ به مجموعه احادیثی گفته می‌شود که حکم افرادی را که به امید ثواب به روایت‌های ضعیف عمل کرده‌اند، بیان می‌کند.[۱] بر اساس این احادیث اگر خبر ثواب داشتن یک عمل به شخصی برسد و او به امید رسیدن به آن ثواب، انجامش دهد، خداوند پاداش وعده شده را به او خواهد داد، حتی اگر اصل خبر نادرست باشد.[۲] از آنجا که عموم این روایات با تعبیر «مَنْ بَلَغَهُ»(هر که را خبری برسد) آغاز شده‌اند، این احادیث به «روایات من بلغ» شهرت یافته‌اند.[۳] در این احادیث تنها خبر از رویکرد خداوند داده شده و هیچ دستوری در آنها وجود ندارد.[۴]
محمدجواد فاضل لنکرانی از اساتید حوزه علمیه، حدیث من بلغ را اصلی‌ترین دلیل برای قاعده تسامح بر می‌شمارد؛ قاعده‌ای پرکاربرد که در تمام ابواب فقه جریان دارد.[۵] بسیاری از فقیهان با استناد به این حدیث، به مستحب بودن اعمال متعددی فتوا داده‌اند.[۶] مثلاً شهید ثانی مؤلف شرح لمعه بر اساس حدیث من بلغ و با استناد به روایت ضعیفی که روزه مستحبی را در سفر جایز دانسته، به جایز بودن روزه مستحبی در مسافرت فتوا داده است.[۷]
اعتبار
شیخ حرّ عاملی، مؤلف وسائل الشیعه، حدیث من بلغ را متواتر معرفی کرده است.[۸] شیخ مرتضی انصاری، از فقیهان قرن سیزدهم نیز علاوه بر آنکه احادیث من بلغ را مستفیض دانسته، احتمال داده معنای این حدیث، تواتر معنوی داشته باشد.[۹] همچنین به گفته ابن‌فهد حلی، نویسنده عدة الداعی، محتوای حدیث من بلغ در نزد شیعه و اهل تسنن اجماعی است.[۱۰] این حدیث علاوه بر مصادر شیعه، در برخی از منابع اهل تسنن نیز ذکر شده است.[۱۱] روایات شیعه از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نقل گردیده[۱۲] و روایات اهل تسنن از پیامبر(ص) است.[۱۳]
در کتاب وسائل الشیعه، نُه روایت برای اخبار من بلغ ذکر شده است.[۱۴] برخی از محققان معتقدند احادیث من بلغ در منابع اصلی شیعه، در مجموع به سه روایت باز‌می‌گردد[۱۵]: ۱. روایت کتاب محاسن؛[۱۶] ۲. روایت کتاب کافی؛[۱۷] ۳. روایت کتاب ثواب الأعمال.[۱۸] از این رو برخی از محققان متواتر بودن این احادیث را نپذیرفتهاند و از میان احادیث نقل شده، تنها سند دو حدیث را صحیح و سند احادیث دیگر را ضعیف دانسته‌اند.[۱۹]
از مفلح بن حسن صیمری، فقیه قرن نهم، نقل شده که وی احادیث من بلغ را با آیه نبأ در تعارض دیده و بر آن اشکال کرده است.[۲۰] اما محققانی چون آقا حسین خوانساری و شیخ مرتضی انصاری اشکال تعارض بین آیه و حدیث من بلغ را پاسخ داده‌اند.[۲۱] با این حال نویسندگانی از شیعه[۲۲] و برخی از فقیهان اهل تسنن این حدیث را جعلی دانسته‌اند.[۲۳]
برداشت‌ها
محمدحسین غروی نائینی مؤلف کتاب فوائد الاصول معتقد است مشهور فقیهان مفاد حدیث من بلغ را قاعده اصولی دانسته‌اند؛ به این معنا که مطابق این حدیث، شرایط خاصی که برای حجیت روایت وجود دارد (مانند وثاقت راوی) در مستحبات در نظر گرفته نمی‌شود.[۲۴] با این حال دلالت این حدیث بر قاعده اصولی، مورد اتفاق علما نیست و دیدگاه‌های دیگری نیز در مسئله وجود دارد؛[۲۵] چنان‌که آخوند خراسانی مؤلف کفایة الأصول و محقق نائینی آن را مسئله‌ای فقهی می‌دانند و به نظر آنها عملی که مکلف به امید ثواب انجام داده، مستحب است.[۲۶] برخی دیگر نیز همچون محقق عراقی و محقق خویی از فقیهان قرن چهاردهم، آن را مسئله کلامی دانسته، معتقدند خداوند به سبب تفضّل خود، به افرادی که فرمان‌برداری خود را با عمل کردن به احادیث ضعیف ابراز نمایند، ثواب می‌دهد.[۲۷]برخی از محققان چهار احتمال در باره دلالت اخبار من بلغ نقل کرده و در نهایت احتمال چهارم را پذیرفته است که این اخبار دلالتی بر مستحب بودن عمل یا اصل ثواب(بدون خصوصیتش) و یا عبادت بودنش ندارند، بلکه دلالت بر این دارند که اگر کسی به وسیله روایتی بر ثواب محدودی برای انجام کاری مطلع شد و به امید دریافت آن ثواب، آن عمل را انجام داد به ثوابِ وعده داده شده در آن خبر خواهد رسید. این کار هم مصداق احتیاط است وهم مورد تایید و تحسین عقل. [۲۸]
گستره
به گفته سید محمود هاشمی شاهرودی از فقیهان شیعه، مشهور فقها حدیث من بلغ را به مستحبات اختصاص داده، آن را شامل مکروهات نمی‌دانند؛[۲۹] اما شیخ انصاری معتقد است اگرچه در ابتدا به نظر می‌رسد که روایات من بلغ به مستحبات اختصاص داشته باشد، ولی الفاظ آن عمومیت دارد و مکروهات را نیز در برمی‌گیرد.[۳۰] شیخ انصاری همچنین معتقد است با استناد به احادیث من بلغ، می‌توان در نقل وقایع، ذکر فضائل و مصیبت‌های اهل‌بیت(ع) از اخبار ضعیف استفاده کرد.[۳۱] در مقابل محقق نائینی نقل احادیث ضعیف را در بیان حادثه‌ها و فضیلت‌ها و مصائب اهل بیت(ع) صحیح نمی‌داند.[۳۲]
مسائل دیگری درباره گستردگی حدیث من بلغ مطرح شده که با توجه به اختلاف مبانی علما، دیدگاه‌های مختلفی در اثبات یا نفی آنها وجود دارد؛ برخی از این مسائل عبارتند از: ۱. شمول حدیث من بلغ نسبت به فتواهای مجتهدان؛[۳۳] ۲. جریان احادیث من بلغ در مورد احادیثی که سند قوی، اما دلالت ضعیف دارند؛[۳۴] ۳. فراگیری حدیث نسبت به روایات ضعیفی که بر وجوب دلالت دارند.[۳۵]
جستارهای وابسته
پانویس
منابع
- ابویعلی موصلی، مسند ابی‌یعلی، دمشق، دار المأمون، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، الموضوعات، مدینه، المکتبة السلفیة، ۱۳۸۸ق.
- ابن‌عرفه، حسن، جزء، کویت، دار الأقصی، ۱۴۰۶ق.
- ابن‌فهد حلی، احمد بن محمد، عدة الداعی و نجاح الساعی، قم، دار الکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ق.
- اصفهانی، محمدحسین، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، قم، موسسه سیدالشهداء(ع)، ۱۴۱۴ق.
- اعرافی، «قاعدة التسامح فی ادلة السنن»، در مجله فقه اهل البیت(ع)، شماره ۴۹، ۱۴۲۹ق.
- الحسنی، هاشم معروف، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، بیروت، دارالکتاب اللبنانی، ۱۹۷۳م.
- انصاری، مرتضی، رسائل فقهیة، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، ۱۴۱۴ق.
- برقی، احمد بن محمد، المحاسن، قم، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۱ق.
- بهبودی، محمدباقر، صحیح الکافی، بیروت، الدار الاسلامیة، ۱۴۰۱ق.
- جمعی از محققان مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- خراسانی، محمدکاظم، کفایة الأصول، تحقیق عباس‌علی زارعی سبزواری، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۳۱ق.
- خراسانی، محمدکاظم، کفایة الاصول، قم، موسسه آل البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
- خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۴۲۲ق
- خوانساری، محمد بن حسین، مشارق الشموس، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، بی‌تا.
- خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الاصول، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۷ق.
- سعیدی، فریده، «تسامح در ادله سنن»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۲ش.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- شیخ حرّ عاملی، محمد بن حسن، الفصول المهمة فی اصول الائمة، قم، مؤسسه معارف اسلامی امام رضا(ع)، ۱۴۱۸ق.
- شیخ حرّ عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دار الشریف الرضی، ۱۴۰۶ق.
- عراقی، ضیاء‌الدین، نهایة الافکار، تقریرات محمدتقی بروجردی، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- فاضل لنکرانی، محمدجواد، «قاعده تسامح در ادله سنن»، در مجله فقه و اجتهاد، شماره ۶، مهر ۱۳۹۵ش.
- کریمیان، محمود، «اعتبارسنجی و مفهوم‌شناسی احادیث من بلغ»، در مجله حدیث حوزه، شماره ۱۶، ۱۳۹۷ش.
- کلانتری، «تسامح در ادله سنن، قاعده‌ای نا کارآمد»، در مجله پژوهش‌های اعتقادی کلامی، شماره ۱۷، ۱۳۸۹ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مجاهد طباطبایی، سید محمد بن علی، مفاتیح الاصول، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، بی‌تا.
- نائینی، محمدحسین، اجود التقریرات، تقریرات آیت‌الله خویی، قم، کتاب‌فروشی مصطفوی، ۱۳۶۸ش.
- نائینی، محمدحسین، فوائد الاصول، تقریرات محمدعلی کاظمی خراسانی، قم، موسسه نشر اسلامی، ۱۳۷۶ش.
- هاشمی شاهرودی، سید محمود، «بحثی پیرامون اخبار من بلغ»، در مجله پژوهش‌های اصولی، شماره ۴و۵، تابستان ۱۳۸۲ش.
پیوند به بیرون
- ↑ مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ص۱۲۸.
- ↑ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۲۵؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۸۷؛ شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ۱۴۰۶ق، ص۱۳۲.
- ↑ سعیدی، «تسامح در ادله سنن»، ص۲۸۸.
- ↑ هاشمی شاهرودی، «بحثی پیرامون اخبار من بلغ»، ص۸.
- ↑ فاضل لنکرانی، «قاعده تسامح در ادله سنن»، ص۷.
- ↑ کلانتری، «تسامح در ادله سنن، قاعده‌ای نا کارآمد»، ص۲.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص ۴۸.
- ↑ شیخ حرّ عاملی، الفصول المهمة فی اصول الائمة، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۶۱۷.
- ↑ انصاری، رسائل فقهیه، ۱۴۱۴ق، ص۱۴۲.
- ↑ ابن‌فهد حلی، عدة الداعی، ۱۴۰۷ق، ص۱۳.
- ↑ ابن‌عرفه، جزء، ۱۴۰۶ق، ص۷۸؛ ابویعلی موصلی، مسند ابی‌یعلی، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص ۱۶۳؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۲۲ق، ج۹، ص۲۳۰؛ .
- ↑ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۸۰-۸۲.
- ↑ ابن‌عرفه، جزء، ۱۴۰۶ق، ص۷۸؛ ابویعلی موصلی، مسند ابی‌یعلی، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص ۱۶۳؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۲۲ق، ج۹، ص۲۳۰؛ .
- ↑ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۸۰-۸۲.
- ↑ کریمیان، «اعتبارسنجی و مفهوم‌شناسی احادیث من بلغ»، ص۱۱.
- ↑ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۲۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۸۷.
- ↑ شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ۱۴۰۶ق، ص۱۳۲.
- ↑ اعرافی، «قاعدة التسامح فی ادلة السنن»، ص۲۱۲.
- ↑ سید مجاهد، مفاتیح الاصول، مؤسسه آل البیت(ع)، ص۳۴۹.
- ↑ خوانساری، مشارق الشموس، مؤسسه آل البیت(ع)، ج۱، ص۳۴؛ انصاری، رسائل فقهیه، ۱۴۱۴ق، ص۱۵۱-۱۵۲.
- ↑ الحسنی، الموضوعات فی الآثار و الاخبار، ۱۹۷۳م، ص۱۷۱؛ بهبودی، صحیح الکافی، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص«ط».
- ↑ ابن‌جوزی، الموضوعات، ۱۳۸۸ق، ج۳، ص۱۵۳.
- ↑ نائینی، فوائد الاصول، ۱۳۷۶ش، ج۳، ص۴۱۵.
- ↑ آخوند خراسانی، کفایة الاصول، تحقیق عباس‌علی زارعی سبزواری، ۱۴۳۱ق، ج۳، ص۷۲.
- ↑ آخوند خراسانی، کفایة الاصول، ۱۴۰۹ق، ص۳۵۲؛ نائینی، اجود التقریرات، تقریرات آیت‌الله خویی، ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۲۰۸-۲۰۹.
- ↑ عراقی، نهایة الافکار، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۷۹-۲۸۰؛ خویی، مصباح الاصول، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۳۱۹.
- ↑ صافی گلپایگانی، علی، المحجة في تقريرات الحجة، ج۲، ص۲۴۰.
- ↑ هاشمی شاهرودی، «بحثی پیرامون اخبار من بلغ»، ص۲۴.
- ↑ انصاری، رسائل فقهیه، ۱۴۱۴ق، ص۱۶۰.
- ↑ انصاری، رسائل فقهیه، ۱۴۱۴ق، ص۱۵۸.
- ↑ نائینی، اجود التقریرات، تقریرات آیت‌الله خویی، ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۲۱۲.
- ↑ اصفهانی، نهایة الدرایة، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۱۸۸-۱۸۹.
- ↑ اعرافی، «قاعده التسامح فی ادلة السنن»،ص۲۳۱-۲۳۲.
- ↑ اصفهانی، نهایة الدرایة، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۱۸۸-۱۸۹.