تدبر در قرآن
تَدَبُّر در قرآن، پیگیری آیات به صورت پیاپی و پشت سر هم به همراه تأمل در آنها و تأمل در روابط این آیات با یکدیگر و یافتن روابط موجود در آنها است. در چهار آیه قرآن به صراحت، اهمیت «تدبر در قرآن» بیان شده و مردم را به آن دعوت نموده است. همچنین روایات متعددی از ائمه(ع) درباره اهمیت تدبر در قرآن نقل شده است.
علاوه بر این عالمان و محققان مسلمان برپایه آیات و روایات، آثار و نتایجی برای تدبر در قرآن بیان کردهاند. شناخت شگفتیها و اعجاز قرآن، فهم عمیق معانی آیات، پند و عبرت پذیرفتن از قصص و حکمتهای قرآن، معرفت به خداوند، اوصاف و افعال او و همچنین معرفت به فرامین الهی و عمل به آنها را از جمله همین آثاری و نتایجی دانستهاند که در پرتو تدبر در قرآن میتواند کسب شوند.
گفته میشود تدبر در اصطلاح عالمان مسلمان تنها در رابطه با قرآن به کار میرود و از نظر برخی محققان با تفسیر تفاوتهایی دارد. تفسیر دانش یا فنی است که بیشتر به شرح و توضیح امور مشکل، مجمل و پیچیدگی الفاظ و آیات قرآنی میپردازد و به همین سبب از عهده عموم مردم خارج است؛ ولی تدبر در قرآن، وظیفهای همگانی است.
آثار مستقل متعددی درباره «تدبر در قرآن» تألیف شده است. کتاب «پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن»، نوشته ولیالله نقیپورفر یکی از این آثار است.
مفهومشناسی
تدبر در قرآن، بنا به یک تعریف، عبارت است از تأمل در الفاظ و معانی قرآن.[۱] همچنین گفتهاند تدبر در قرآن، پیگیری آیات به صورت پیاپی و پشت سر هم به همراه تأمل در آنها و تأمل در روابط این آیات با یکدیگر و یافتن روابط موجود در آنها است.[۲]
واژه «تدبر» از واژه «دُبُر» به معنای دنبال، پشت و پس و ذیل چیزی، برگرفته شده و از همین رو گفتهاند «تدبر» یعنی قانع نشدن به آغاز و ظاهر چیزی و در جستجوی آخر و پسِ آن چیز بودن است.[۳]
گفته میشود تدبر در اصطلاح عالمان مسلمان تنها در رابطه با قرآن به کار میرود و در خود قرآن نیز در خصوص قرآن و آیات آن به کار رفته است و در رابطه با آیات آفرینش و تأمل در آنان، از کلماتی همچون «تعقل» و «تفکر» استفاده شده است.[۴]
اهمیت تدبر در قرآن
مفهوم «تدبر در قرآن»، در چهار آیه قرآن به صراحت به کار رفته است.[۵] در سه آیه از این چهار آیه؛ یعنی آیات ۲۴ سوره محمد، ۶۸ سوره مؤمنون و ۸۲ سوره نساء به صورت استفهامی مردم را مورد خطاب قرار داده که «آیا در قرآن تدبر نمیکنند؟».[۶] مفسران معتقدند این شیوه بیانی در قرآن که با استفهام و یا پرسش همراه است بر توبیخ یا تشویق به کاری دلالت میکند[۷] و در این آیات خداوند کسانی را که در قرآن تدبر نمیکنند را توبیخ و سرزنش کرده و مردم را به تدبر در آیات آن تشویق نموده است.[۸] از همین رو برخی فقیهان مسلمان با استناد به این آیات، تدبر در قرآن را واجب دانستهاند.[۹]
گفته میشود روایات متعددی نیز از ائمه(ع) درباره اهمیت و ضرورت تدبر در قرآن نقل شده است.[۱۰] برای نمونه برپایه روایتی در کتاب تحف العقول از امام علی(ع) چنین نقل شده است که خیری در قرائت قرآن بدون تدبر در آن نیست.[۱۱] در دعای آغاز قرائت قرآن نیز که از امام صادق(ع) نقل شده است، در یکی از فرازهای آن، خواننده یا قاری قرآن از خداوند میخواهد که قرائت قرآن وی را قرائت همراه با تدبر قرار دهد.[۱۲]
برخی عالمان مسلمان نیز در آثار خود، خواننده و قاریان قرآن را به تدبر در آیات آن توصیه نمودهاند.[۱۳] برای نمونه غزالی در کتاب إحیاء علوم الدین، بابی را به «آداب تلاوت قرآن» اختصاص داده[۱۴] و یکی از این آداب را تلاوت به همراه تدبر دانسته است.[۱۵]
در کتاب فقهی «تکمیل مشارق الشموس» از رضیالدین محمد خوانساری، فرزند آقا حسین خوانساری، در بیان آداب اعتکاف، ثواب تلاوت قرآن و تدبر در آیات آن، بیشتر از ثواب نمازهای مستحبی دانسته شده است.[۱۶]
آثار تدبر در قرآن
عالمان و محققان با توجه به آیات و روایاتی که درباره «تدبر در قرآن» بیان شده، آثاری را برای آن بر شمردهاند.[۱۷] برخی از این آثار به شرح زیر است:
- با توجه به آیه ۸۲ سوره نساء، با تدبر در قرآن میشود تصدیق نمود که قرآن از سوی خداوند نازل شده است؛ چرا که تدبر در قرآن خواننده را با ساختار قرآن آشنا میسازد و در پرتو تدبر هماهنگیها و همآواییهای شگفتانگیز قرآن و به طور خلاصه اعجاز آن، نمایان میگردد و از این رهگذر پی میبرد که این آیات از سوی بشر نمیتواند باشد.[۱۸]
- برپایه آیه «أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَىٰ قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا؛ آیا در قرآن تدبر نمیکنند یا بر قلبهایشان قفلهایی قرار دارد؟»،[۱۹] پیامد تدبر نکردن در قرآن، قفل شدن قلبها و فکرها و بیبهره ماندن از درک معانی و شگفتیهای قرآن است.[۲۰]
- براساس آیه «كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ؛ کتاب پربرکتی بر تو نازل کردیم تا در آیاتش تدبر کنند و خردمندان متذکر شوند.»،[۲۱] تذکر و ذکر بودن قرآن در پرتو تدبر در آیات آن دانسته شده است.[۲۲]
- در حدیثی بهنقل از امام علی(ع)، قرآن از بلیغترین عبرتها دانسته شده است که عبرتگرفتن از آن بهواسطه تدبر در آیات آن فراهم میآید.[۲۳]
- گفته میشود تدبر در قرآن طریقی برای معرفت خداوند، اسماء، صفات و افعال و همچنین مقدمه فهم دستورات الهی، عمل به واجبات و خویشتنداری از انجام محرمات آن، است.[۲۴]
شیوههای تدبر در قرآن
از نظر برخی محققان تدبر در قرآن از دو طریق سماع (گوش سپردن) و قرائت قرآن حاصل میشود.[۲۵] تدبر از طریق سماع قرآن به شیوه استماع (گوش سپردن با پذیرش قلبی) و انصات (سکوت توأم با تمرکز فکر و آرامش) و از طریق قرائت به شیوه ترتیل است.[۲۶]
شرایط تدبر در قرآن
گفته میشود تدبر در قرآن نیازمند زمینه و شرایط مناسبی است تا تدبر در بستر آن تدبر صورت گیرد.[۲۷] برخی از این شرایط به بیان زیر است:
- شرایط عام تدبر در قرآن: حداقل شرایط مورد نظر برای تدبر در قرآن آگاه بودن به معانی الفاظ آن و یا آگاه بودن به ترجمه الفاظ یا استفاده از ترجمهای معتبر است.[۲۸] همچنین برای برخی که توان مراجعه به آثار تفسیری را دارند، مراجعه به کتب تفسیری معتبر نیز توصیه شده است.[۲۹]
- شرایط خاص تدبر در قرآن: منظور آگاهی به علوم و پیشزمینههایی است که برای تفسیر قرآن ضروریاند. این شرایط را برای کسانی در نظر گرفتهاند که میخواهند به صورت تخصصی و فنی به فهمی دقیق از معانی الفاظ و آیات قرآن پی ببرند و به آن علومی که برای تفسیر قرآن لازم است تسلط دارند.[۳۰]
فرق تدبر با تفسیر
درباره فرق تفسیر با تدبر در قرآن گفتهاند که تفسیر، دانش یا فنی است که بیشتر به شرح و توضیح امور مشکل، مجمل و پیچیدگی الفاظ و آیات قرآنی میپردازد و به همین سبب از عهده عموم مردم خارج است؛ ولی تدبر در قرآن، وظیفهای همگانی است و خداوند نیز در قرآن نه تنها فقیهان و مفسران، بلکه همگان را به آن فرا خوانده است.[۳۱]
همچنین گفته شده تدبر، جریانی است که برخاسته از تعامل فکر و دل در آیات قرآن است؛ بهطوری که فکر و دل با هم در فرآیند آن دخیل میشوند؛ در حالی که تفسیر، جریانی فکری است که میتواند با جریان قلبی همراه نباشد.[۳۲] برخی بر این نظرند که هدف اصلی از تفسیر، بیان معانی کلام الهی است؛ در حالی که مقصود اصلی از تدبر در قرآن، پند و عبرت پذیرفتن از آن است.[۳۳]
کتابشناسی
آثار مستقل و متعددی در موضوع «تدبر در قرآن» به رشته تحریر در آمده که برخی از آنها به شرح زیر است:
- کتاب «پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن»: نوشته ولیالله نقیپورفر. این کتاب مشتمل بر یک مقدمه در بیان مفهومشناسی اصطلاح «تدبر» و چهار فصل است که به بحث درباره این موضوعات میپردازد: زمینههای تدبر در قرآن، شرایط تدبر در قرآن، اصول اساسی تدبر در قرآن و شیوههای تدبر در قرآن.[۳۴]
- کتاب «روشها و شیوههای تدبر در قرآن»: نوشته حسین مرادی زنجانی. نویسنده در این کتاب پس از بررسی مفهومشناسی اصطلاح «تدبر در قرآن» به بیانی مباحثی از قبیل جایگاه و ضرورت تدبر در قرآن، جایگاه و ضرورت تدبر در قرآن از نگاه احادیث، روشها و شیوههای تدبر در قرآن پرداخته است.[۳۵]
- کتاب «تدبر القرآن الکریم»: نوشته عبداللطیف بن عبدالله تویجری و به زبان عربی است. نویسنده در این کتاب ضمن سه باب کلی به بیان مباحثی مانند مفهومشناسی اصطلاح «تدبر»، شرایط و ضوابط و موانع تدبر در قرآن پرداخته است.[۳۶]
پانویس
- ↑ بیضاوی، انوار التنزیل، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۸۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۵، ص۲۶.
- ↑ مرادی زنجانی، روشها و شیوههای تدبر در قرآن کریم، ۱۳۹۸ش، ص۱۴-۱۵.
- ↑ مرادی زنجانی، روشها و شیوههای تدبر در قرآن کریم، ۱۳۹۸ش، ص۱۸.
- ↑ مرادی زنجانی، روشها و شیوههای تدبر در قرآن، ۱۳۹۸ش، ص۳۲.
- ↑ مرادی زنجانی، روشها و شیوههای تدبر در قرآن، ۱۳۹۸ش، ص۳۲.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، دار إحیاء التراث العربی، ج۱، ص۴-۵؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۸، ص۲۴۱؛ مرادی زنجانی، روشها و شیوههای تدبر در قرآن، ۱۳۹۸ش، ص۳۲.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، دار إحیاء التراث العربی، ج۱، ص۴-۵؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۹، ص۱۷۴؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۸، ص۲۴۱؛ مرادی زنجانی، روشها و شیوههای تدبر در قرآن، ۱۳۹۸ش، ص۳۲.
- ↑ تویجری، تدبر القرآن الکریم، ۱۴۳۶ق، ص۵۹-۶۱.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۲، ص۱۰۶-۱۰۷؛ مرادی زنجانی، روشها و شیوههای تدبر در قرآن، ۱۳۹۸ش، ص۴۲.
- ↑ ابنشعبه حرانی، تحف العقول، ۱۴۰۴ق، ص۲۰۴.
- ↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ص۳۴۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به غزالی، احیاء العلوم، دار الکتاب العربی، ج۳، ص۱۲۲؛ امام خمینی، آداب الصلاة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار اممام خمینی، ص۲۴۳.
- ↑ غزالی، احیاء العلوم، دار الکتاب العربی، ج۳، ص۱۰۵.
- ↑ غزالی، احیاء العلوم، دار الکتاب العربی، ج۳، ص۱۲۲.
- ↑ خوانساری، تکمیل مشارق الشموس، ۱۳۱۱ق، ص۵۰۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۷، ص۱۶۷؛ مرادی زنجانی، روشها و شیوههای تدبر در قرآن، ۱۳۹۸ش، ص۳۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۷، ص۱۶۷؛ مرادی زنجانی، روشها و شیوههای تدبر در قرآن، ۱۳۹۸ش، ص۳۴.
- ↑ سوره محمد، آیه۲۴.
- ↑ فضلالله، من وحی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۲۱، ص۷۱؛ مرادی زنجانی، روشها و شیوههای تدبر در قرآن، ۱۳۹۸ش، ص۳۵.
- ↑ سوره ص، آیه ۲۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۷، ص۱۹۷؛ مرادی زنجانی، روشها و شیوههای تدبر در قرآن، ۱۳۹۸ش، ص۳۸.
- ↑ آمدی، غرر الحکم و درر الکلم، ۱۴۱۰ق، ص۳۱۸؛ مرادی زنجانی، روشها و شیوههای تدبر در قرآن، ۱۳۹۸ش، ص۴۲.
- ↑ السبت، الخلاصة فی تدبر القرآن الکریم، ۱۴۳۷ق، ص۲۳-۲۵.
- ↑ نقیپورفر، پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۳۴.
- ↑ نقیپورفر، پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۳۴.
- ↑ نقیپورفر، پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۳۷.
- ↑ نقیپورفر، پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن، ۱۳۸۱ش، صص۱۰۵.
- ↑ تویجری، تدبر قرآن الکریم، ۱۴۳۶ق، ص۷۷.
- ↑ نقیپورفر، پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۱۷۹-۱۸۰.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۴۶۰؛ تویجری، تدبر القرآن الکریم، ۱۴۳۶ق، ص۵۱؛ مرادی زنجانی، روشها و شیوههای تدبر در قرآن، ۱۳۹۸ش، ص۲۴-۲۵.
- ↑ تویجری، تدبر القرآن الکریم، ۱۴۳۶ق، ص۵۱؛ مرادی زنجانی، روشها و شیوههای تدبر در قرآن، ۱۳۹۸ش، ص۲۶.
- ↑ تویجری، تدبر القرآن الکریم، ۱۴۳۶ق، ص۵۱.
- ↑ نقیپورفر، پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۷-۱۸.
- ↑ مرادی زنجانی، روشها و شیوههای تدبر در قرآن، ۱۳۹۸ش، ص۹-۱۰.
- ↑ تویجری، تدبر القرآن الکریم، ۱۴۳۶ق، ص۴۲۳-۴۲۸.
منابع
- ابنشعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
- السبت، خالد بن عثمان، الخلاصة فی تدبر القرآن الکریم، ریاض، بینا، چاپ اول، ۱۴۳۷ق.
- امام خمینی، سید روحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار اممام خمینی، بیتا.
- بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۸ق.
- تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتاب الاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- تویجری، عبداللطیف بن عبدالله، تدبر القرآن الکریم، ریاض، مکتبة دار المنهاج، ۱۴۳۶ق.
- خوانساری، رضیالدین محمد بن حسین، تکمیل مشارق الشموس، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، ۱۳۱۱ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۳ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۵ق.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیتا.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة دار الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- غزالی، ابوحامد، احیاء علوم الدین، بیروت، دار الکتاب العربی، بیتا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بیتا.
- فضلالله، سید محمدحسین، من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۱۹ق.
- مرادی زنجانی، حسین، روشها و شیوههای تدبر در قرآن کریم، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۸ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۱ش.
- نقیپورفر، ولیالله، پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن، تهران، انتشارات اسوه، ۱۳۸۱ش.