تغلیظ دیه
![]() | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
بخشی از احکام عملی و فقهی |
---|
![]() |
تغلیظ دیه به معنی تشدید خونبها، افزودن یک سوم بر مقدار دیهٔ قتل در ماههای حرام (رجب، ذیقعده، ذیحجه و محرّم) است. فقیهان شیعه در این مسئله اتفاق نظر دارند و دلیل این حکم را احادیث معصومان(ع)، اجماعِ علما و اقتضای احتیاط در این موضوع میدانند. عدهای از فقیهان قائل به تغلیظ دیه برای قتل در حرم مکه نیز هستند و دراینباره به برخی روایات استناد نمودهاند. اهلسنت، خویشاوندیِ بین قاتل و مقتول را هم عاملی برای تغلیظ دیه شمردهاند.
بر پایه دیدگاه برخی پژوهشگران، قبایل عرب پیش از اسلام همواره درگیر جنگهای قبیلهای بودند، اما برای حفظ امنیت نسبی، توافق کردند که در چهار ماه مشخص از سال (موسوم به «اشهر حُرُم») از درگیری اجتناب کنند. با ظهور اسلام، این سنت به عنوان بخشی از احکام دینی پذیرفته شد و جنگیدن در این ماهها ممنوع اعلام گردید. همچنین، اسلام با تأکید بر حفظ جان انسانها، مجازات مالی (دیات) برای قتل در این دوره را به شکل قابل توجهی افزایش داد.
مفهوم و حکم تغلیظ دیه
تغلیظ دیه افزودن یک سوم بر مقدار دیهٔ قتل است،[یادداشت ۱] وقتی که این جُرم در ماههای حرام (رجب، ذیقعده، ذیحجه و محرّم)[۱] یا در حرم مکه[۲] واقع شود. تغلیظ به معنی تشدید[۳] و سختگیری[۴] و دیه به خونبها معنی شده است.[۵]
به گفته صاحب جواهر(درگذشت: ۱۲۶۶ق)، فقیهان شیعه دربارهٔ افزایش دیهٔ قتل در ماههای حرام اتفاق نظر دارند،[۶] ولی نسبت به این حکم در حرم مکه، برخی فقها مانند شیخ طوسی(درگذشت: ۴۶۰ق)[۷] بر آن تصریح نموده و برخی همچون محقق حلی (درگذشت: ۶۷۶ق)[۸] توقف کرده و آن را نپذیرفتهاند.[۹] همچنین فقیهان معتقدند، این حکم مربوط به قتل عمد یا خطا بوده و دیه جراحت و نقص عضو مشمول آن نمیشود.[۱۰] البته برخی از فقها با استناد به اصل برائت حکم افزایش دیه را مخصوص به قتل عمد دانستهاند.[۱۱]
اهلسنت خویشاوندی بین قاتل و مقتول را نیز عاملی برای تغلیظ دیه شمرده و برخی مَحرمیت را شرط آن دانستهاند.[۱۲] بعضی از اهلسنت نیز قائلند تغلیظ دیه در هیچ موردی اتفاق نمیافتد.[۱۳] در قوانین ایران، موضوع تغلیظ دیه، در مواد ۳۸۵ و ۵۵۵ قانون مجازات اسلامی درج شده است.[۱۴]
استناد حکم
شیخ طوسی دلیل حکم به افزایش دیهٔ قتل در ماههای حرام را احادیث معصومان(ع)، اجماعِ علمای شیعه و مقتضای احتیاط در این موضوع میداند.[۱۵] صاحب جواهر در این خصوص، دو روایت از امام صادق(ع) آورده است.[۱۶] امام در این روایات دربارهٔ فردی که در ماه حرام به قتل رسیده میفرماید: دیهٔ او یک دیه کامل، بهعلاوهٔ یک سوم آن است.[۱۷]
محقق حلی افزایش دیه برای قتل در حرمِ مکه را بدون مستند روایی میداند.[۱۸] صاحب جواهر نام عدهای از فقها که موافقِ تغلیظ دیه برای قتل در حرم هستند را آورده[۱۹] و مستند آن را حدیثی از امام باقر(ع) دانسته است: «رَجُلٌ قَتَلَ رَجُلًا فِی الْحَرَمِ قَالَ عَلَیْهِ دِیَةٌ وَ ثُلُث..».[۲۰] وی در ادامه این احتمال را داده که واژه «الحرم» با حاء و راء مضموم و به صیغه جمع باشد، که به معنی «اَشهُرُ الحُرُم» میشود؛ یعنی تغلیظ دیه در سخن امام باقر، ممکن است برای قتلی بوده که در ماههای حرام صورت گرفته است.[۲۱]
فلسفه حکم
بر اساس تحلیلی که حسینعلی منتظری (درگذشت: ۱۳۸۸ش) ارائه میکند، تغلیظ دیه در راستای تأیید حکمی است که قبل از اسلام وجود داشت.[۲۲]
در مجمع البیان آمده است، قبل از اسلام اَعراب همواره در جنگ و ستیز قبیلهای بودند و گاهی بر سر یک موضوع جزئی امنیت مناطق عربی را مختل مینمودند.[۲۳] سران قبایل به این نتیجه رسیدند که حداقل در چهار ماه از سال از خونریزی پرهیز نمایند.[۲۴] به گفته حسینعلی منتظری، اسلام به پاس احترام آن ماهها و تأکیدی که بر حفظ جان دارد، شروع به جنگ در این چهار ماه را ممنوع و دیۀ قتل در آن ماهها را تغلیظ و تشدید نمود.[۲۵]
پانویس
- ↑ صابریان، «نقد و تحلیل فقهی بر تغلیظ دیه در ماه های حرام»، ص۹۳.
- ↑ مسجد سرایی، «تغلیظ دیه»، ص۱۳۵.
- ↑ سیّاح، فرهنگ جامع، ۱۳۷۱ش، ذیل واژه غلظ.
- ↑ مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۵۴۸.
- ↑ عمید، فرهنگ عمید، ذیل واژه دیه.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص۲۶.
- ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۲۲۲.
- ↑ محقق حلّی، نکت النهایه، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۴۰۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص۲۶؛ مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۵۴۹.
- ↑ خویی، تکملة المنهاج، ۱۴۱۰ق، ص۹۵؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، دار العلم، ج۲، ص۵۵۸.
- ↑ فاضل هندی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج۱۱، ص۳۱۵.
- ↑ ابنقدامه، المغنی، ۱۳۸۸ق، ج۸، ص۳۸۰.
- ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۲۲۲.
- ↑ «قانون مجازات اسلامی»، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.
- ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۲۲۳.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص۲۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۲۸۲؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۱۰۷.
- ↑ محقق حلّی، نکت النهایه، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۴۰۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص۲۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۴۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص۲۷.
- ↑ منتظری، مجازاتهای اسلامی و حقوق بشر، ۱۴۲۹ق، ص۵۴-۵۵.
- ↑ شیخ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۳۸۲؛ ج۵، ص۴۵.
- ↑ منتظری، مجازاتهای اسلامی و حقوق بشر، ۱۴۲۹ق، ص۵۴-۵۵.
- ↑ منتظری، مجازاتهای اسلامی و حقوق بشر، ۱۴۲۹ق، ص۵۴-۵۵.
یادداشت
- ↑ فقیهان دیه قتل را یکی از موارد ذیل دانستهاند: صد شتر، دویست گاو، هزار گوسفند، دویست بُرد یمانی، هزار دینار، یا دههزار درهم. (نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص۴؛ امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۵۴.ِ).
منابع
- ابنقدامه، عبدالله، المغنی، قاهره، مکتبة القاهره، ۱۳۸۸ق.
- امام خمینی، سید روحالله، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، بیتا.
- خویی، سید ابوالقاسم، تکملة منهاج الصالحین، نشر مدینة العلم، قم، چاپ بیست و هشتم، ۱۴۱۰ق.
- سیّاح، احمد، فرهنگ بزرگ جامع نوین، تهران، انتشارات اسلام، چاپ پانزدهم، ۱۳۷۱ش.
- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: بلاغی، محمد جواد، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، کتاب الخلاف، محقق و مصحح: خراسانی، علی، شهرستانی، سید جواد، طه نجف، مهدی، عراقی، مجتبی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
- صابریان، علیرضا، «نقد و تحلیل فقهی بر تغلیظ دیه در ماه های حرام»، در نشریه پژوهشهای فقهی، شمارهٔ ۱، یال ششم، بهار ۱۳۸۹ش.
- عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۰ش.
- فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- «قانون مجازات اسلامی»، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۷ اسفند ۱۴۰۲ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- محقق حلّی، جعفر بن حسن، نکت النهایه، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- مسجد سرایی، حمید، «تغلیظ دیه»، در مجله مطالعات اسلامی، شماره ۶۱، پاییز ۱۳۸۲ش.
- منتظری، حسینعلی، مجازاتهای اسلامی و حقوق بشر، قم، ارغوان دانش، اول، ۱۴۲۹ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، محقق و مصحح: عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.