شوارق الالهام (کتاب)

شوارق الاِلهام فی شرح تجرید الاعتقاد

اطلاعات کتاب
نویسنده	عبدالرزاق فیاض لاهیجی
تاریخ نگارش	قرن یازدهم
موضوع	فلسفه و کلام
سبک	استدلالی
زبان	عربی
مجموعه	۵ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	مؤسسه امام صادق
تاریخ نشر	۱۴۲۶ق

شَوارقُ الاِلهام فی شَرح تَجریدِ الاعتقاد تألیف عبدالرزاق لاهیجی، شرح مزجی به زبان عربی بر تجرید الاعتقادِ نوشته خواجه نصیرالدین طوسی (م۶۷۲ ه.ق). این شرح پس از مجموع شروح میرسید احمد علوی بر تجرید، مفصل‌ترین شرح این کتاب به شمار می‌آید. این کتاب به پایان نرسیده است و تنها دربردارنده شرح مقصد اول و دوم و بخشی از مقصد سوم تجرید است. در این شرح الفاظ و عبارات تجرید را به روشنی توضیح می‌دهد.

به نظر وی کتاب تجرید به لحاظ ترتیب مسائل، جامعیت و اشتمال بر تحقیقات و فواید مهم کلامی و حکمی، تقریر ادله به نحو دقیق و مختصر و به دور بودن از زواید و مطالب غیر مفید، در میان کتب کلامی ممتاز و بی‌نظیر است. لاهیجی بسیاری از این شروح تجرید را ناکام می‌داند. پس از نگارش شوارق الالهام، این کتاب با استقبال روبرو شد و حواشی و تعلیقات بسیاری بر آن نوشته شد. نقل قول‌های فراوان از کتاب فلسفی و کلامی پیشینیان، از خصوصیات این کتاب است. این نقل قول‌ها حجم زیادی از کتاب را تشکیل می‌دهد. با توجه به مشی لاهیجی، صبغه فلسفی شوارق پررنگ‌تر از صبغه کلامی است.

مؤلف

مقالهٔ اصلی: عبدالرزاق لاهیجی

عبدالرزاق لاهیجی از شاگردان ملاصدرا و داماد وی است. با این حال، او به حکمت مشاء گرایش داشت و منتقد صدرا بود. از وی کتاب‌های شوارق الالهام در شرح تجرید خواجه نصیرالدین طوسی، تعلیقات بر اشارات خواجه، حواشی بر تعلیقات خَفْری، گوهر مراد و سرمایه ایمان به جا مانده است. میرزا حسن فرزند وی صاحب «جمال الصالحین» از شاگردان وی است. او در عقلی سازی کلام نقش مهمی داشته است. وی در قم به تدریس اشتغال داشته و در همانجا در سال ۱۰۷۲ ه.ق درگذشت.

ساختار کتاب

لاهیجی نخست مقدمه‌ای در باب تعریف علم کلام، بیان موضوع، غایت و مرتبت آن می‌آورد. سپس به شرح متن کتاب می‌پردازد. ابتدا متن خواجه در تجرید را ذکر می‌کند و در پی آن، کلمات و توضیحات را می‌نگارد. در بیشتر موارد شرح وی در بردارنده معانی الفاظ و تبیین مقاصد و مصنف در هر عبارت است.

شوارق را نباید تنها شرح تجرید الاعتقاد دانست، بلکه باید آن را موسوعه‌ای کلامی تلقی کرد که در ضمن آن بسیاری از آرای مهم در موضوعات مختلف کلامی، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. شیوه فیاض در این کتاب آن است که دیدگاه‌ها و نظرهای گوناگون و قابل توجه متکلمان را در ضمن شرح هر مسأله ذکری کند و به نقد و ارزیابی دقیق و محققانه آنها می‌پردازد.

شرح لاهیجی بر تجرید را می‌توان جامع اکثر نظرها و آرای متکلان و فلاسفه پیش از خود دانست. او به افکار متاخران، شارحان و صاحبان حواشی بر تجرید و افکار متکلمان، شارحان مقاصد و مواقف و امثال آنها احاطه عجیبی داشته است. لذا شرح او بر تجرید، مطلقاً محکمتر و تحقیقی‌تر و مفیدتر از جمیع شروح و حواشی تجرید است.

ویژگی‌های کتاب

پژوهشی بودن کتاب: بر خلاف گوهر مراد و سرمایه ایمان که متون آموزشی‌اند، شوارق متنی تحقیقی و پژوهشی است و مناسب مطالعه مبتدیان و آموزش به آنان نیست.
ناتمام ماندن کتاب: شوارق تنها دربردارنده شرح کامل مقصد اول تجرید (امور عامه) و مقصد دوم آن (جواهر و اعراض) است. مقصد سوم تنها تا ابتدای مسأله کلام نفسی ادامه پیدا کرده است و پس از ادامه نیافته است.
اینکه کتاب ناقص نگاشته شده است یا بخش‌های پایانی از میان رفته است، چندان روشن نیست. اما با توجه به اینکه شوارق آخرین نگاشته فیاض بوده و نیز نظر به شهرت کتاب و استنساخ فراوان از آن، می‌توان حدس زد که فیاض فرصت تکمیل کتاب را نیافته است.
استفاده فراوان از منابع: لاهیجی برای تألیف شوارق از منابع مختلف بهره گرفته است. گاه از نقل قول‌های طولانی استفاده کرده است. منقولات مبسوط حجم بسیاری از شوارق را تشکیل می‌دهد.
اندیشه‌های فلسفی ابن سینا، خواجه نصیر، فخررازی، شیخ اشراق و ملاصدرا و آموزه‌های کلامی تفتازانی، میرسیدشریف جرجانی، علامه حلی، قوشچی و شمس الدین خقری، جلال الدین دوانی و... در شوارق بسیار ذکر شده است.

صبغه فلسفی: فیاض در آثارش به بسیاری از آثار کلامی پیش از خود مانند شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی و... بی‌اعتنا بوده است. در مقابل، نسبت به آثار فلاسفه و نقل قول آراء ایشان در شوارق اهتمام داشته است. از این رو، شوارق رنگ فلسفی زیادی به خود گرفته است و بیش از آنکه کتاب کلامی باشد، کتابی فلسفی است. از این رو گاهی این اثر را اثری فلسفی معرفی کرده‌اند.
بهره گیری از آثار کلامی عامه: لاهیجی نسبت به آثار کلامی مهم اهل سنت آشنایی داشته است. او از متکلمان معتزلی مانند نَظّام، باقلانی، جاحظ و.. نقل می‌کند. اما بیشتر منازعات فکری او با متکلمان اشعری مانند اشعری، جوینی، غزالی، آمدی و به خصوص فخر رازی، میرسید شریف جرجانی و تفتازانی است. او از شرح مواقف، شرح مقاصد و مباحث مشرقیه در تدوین شوارق و گوهر مراد بهره برده است.

شروح و حواشی

به دلیل اهمیت شوارق الالهام، بر این کتاب تعلیقات و حواشی متعددی نگاشته شده است. مهمترین شارحان عبارتند از:

• ملا اسماعیل بن سمیع درب کوشکی اصفهانی (م۱۲۷۷ق)، حاشیه وی مهمترین حاشیه شوارق به حساب می‌آید. ملا اسماعیل از شاگردان ملاعلی نوری است.
• آقا علی مدرس طهرانی؛ این تعلیقات حاوی ۳۹۸ تعلیقه است. از آنجا که این تعلیقات در دیگر آثار آقاعلی مدرس کمتر مطرح شده است، این اثر اثری مهم در امور عامه است. آقاعلی مدرس بر دیگر حاشیه نگاران شوارق به ویژه ملااسماعیل نیز نقد وارده کرده است. این تعلیقات در ضمن مجموعه مصنفات آقاعلی مدرس منتشر شده است.
• علی مدرس نوری؛ از شاگردان آقا علی مدرس زنوزی بوده و چندین حاشیه بر شوارق نگاشته است. وی بر اثر کثرت تدریس شوارق به آقاشیخ علی شوارق معروف بوده است.
• حسن بن عبدالرزاق لاهیجی؛ حواشی او در هامش شوارق الالهام چاپ سنگی منتشر شده است.
• علی اکبر بن علی بسمل شیرازی (م.۱۲۶۳ق)
• محمداسماعیل خواجویی
• میرزا عبدالرحمن شیرازی مدرس
• ملاعلی بن جمشید نوری اصفهانی (م۱۲۴۵ق)
• محمدصالح بن فضل الله حائری مازندرانی (م۱۳۹۱ق) در الذریعه اثر وی با عنوان بوارق الافهام فی شرح شوارق الالهام معرفی شده است.
• ملامحمدنصیر لاهیجی چهاردهی؛ در دو جلد بزرگ (م۱۲۷۰ق)
• محمدرضا تبریزی
• آخوند محمدحسین کرمانی اصفهانی
• آقامحمدعلی نجفی هزارجریبی اصفهانی
• حاجی ملارضا همدانی
• محمدتقی بن اسدالله الحسینی
• محمد محمدی گیلانی، به مناسبت کنگره لاهیجی، تکمله‌ای بر شوارق الهام نگاشته است. لاهیجی شرح خود را تا فصل دوم از مقصد ثالث نگاشته است. تکمله شوارق الالهام در صدد تکمیل شرح لاهیجی بر تجرید الاعتقاد است. این تکمله مستقل از شوارق الالهام است.

نسخه‌ها

1. کتابخانه مسجد گوهرشاد- مشهد به شماره (۱۸۵۴) به خط شاگرد حکیم لاهیجی محمد شریف بن محمود لاهیجی، سال ۱۰۶۳ق در قم.
2. کتابخانه مرکزی تهران به شماره (۱۶۹۷) نوشته محمد مؤمن ابن امین تبریزی، ۱۰۹۴ق.
3. کتابخانه ملّی فارس- شیراز به شماره (۷۴۵- عمومی ۲ / ۲۹۷: خو) نسخ محمد صادق ابن حاجی میرزا محمد، ۱۰۹۵ق
4. کتابخانه مدرسه حجتیه- قم به شماره (۳۶۰) نوشته سده ۱۱ق
5. کتابخانه ملک تهران به شماره (۱۸۶۳) نسخ ۱۱۸۷ق
6. کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران به شماره (۷۱۶ د)، ۱۱۹۱ق
7. کتابخانه مسجد اعظم- قم به شماره (۲ مج ۳۳۰۷) نوشته ۱۲۲۵ق
8. کتابخانه آستان قدس رضوی- مشهد به شماره (۶۹۴۴- ۱۳۸۸)، ۱۲۳۳ق، و نسخ فراوان دیگر.

چاپ

شوارق الالهام در ۵ جلد به تحقیق اکبر اسدعلی زاده و با اشراف و مقدمه جعفر سبحانی در مؤسسه امام صادق (ع) قم در سال ۱۴۲۶ ه.ق منتشر شده است.

منابع

• عبدالرزاق لاهیحی، شوارق الالهام، تحقیق اکبر اسدعلی زاده، موسسه امام صادق قم، ۱۴۲۶ ه.ق.
• حامد ناجی اصفهانی، مقدمه بر علاقة التجرید.
• جعفر سبحانی و دیگران، معجم التراث الکلامی، ج ۴.
• طهرانی، الذریعة، ج۳.
• عطایی نظری، حمید، فیاض لاهیجی و اندیشه‌های کلامی او، نشر معارف.
• سید جلال الدین آشتیانی، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران.
• حمید عطایی نظری، نکاتی در باب فیاض لاهیجی و نگاشته‌های کلامی او، مجله آینه پژوهش، خرداد و تیر ۱۳۹۰ ه.ش، شماره ۱۲۸.