زیج ایلخانی (کتاب)

نسخه ای از زیج ایلخانی

زیج ایلخانی اثری از خواجه نصیرالدین طوسی مربوط به قرن هفتم به زبان فارسی است که خواجه آن را با همکاری بعضی از دانشمندان در رصدخانه مراغه تحت سرپرستی هلاکوخان تهیه کرده است. زیج نزد منجمان نام کتابی است که احوال و حرکات ستارگان و مانند آن را که بوسیله رصد کردن آنها معلوم می‌شود، در آن ثبت می‌کنند. خواجه در مقدمه این کتاب مختصری از تاریخ چنگیز مغول و فرزندان وی را ذکر کرده که بسیار جالب و حائز اهمیت است.

زیج ایلخانی طوسی در مشرق زمین و در چین بسیار مورد توجه بوده است.

نسخه‌ها

از زیج ایلخانی چندین نسخه قدیمی در کتابخانه های دنیا برجای مانده است. قدیمی‌ترین آنها عبارتند از:

1. برلین کتابخانه دولتی اسپرینگر۱۸۵۳، ۶۸۹ ه.ق
2. پاریس، کتابخانه ملی، بلوشه ۷۸۲، به خط خواجه اصیل الدین پسر خواجه نصیرالدین طوسی
3. کتابخانه مرعشی شماره۱۳۲۳۰، نیمه دوم قرن۷

شرح‌ها

نظام نیشابوری شرح مهمی بر آن نگاشته و متن زیج را(بدون مقدمه آن) در شرح خود وارد ساخته است. نام این شرح کشف الحقایق است.

همچنین غیاث الدین جمشید کاشانی زیج ایلخانی را تکمیل کرده و با نام زیج خاقانی نوشته است.

ساختار

این کتاب مشتمل بر ۴ مقاله است:

الف) در معرفت تواریخ (مشتمل بر مقدمه و ۲ باب در ذکر تاریخ‌ها):

• باب اول: درباره شرح تاریخ وقت‌ها و معرفت سال‌ها و ماه‌ها که مشتمل بر ۱۲ فصل است.
• باب دوم: درباره تاریخ‌هایی که دیگر طوایف بکار می‌برند، این باب مشتمل بر ۷فصل است.

ب) در معرفت روش ستارگان سیاره و مواضع ایشان در طول و عرض و توابع آن مشتمل بر ۱۵ فصل.

ج) در معرفت اوقات و طالع‌های هر وقتی، شامل ۱۴ فصل.

د) در باقی اعمال نجومی، مشتمل بر ۲ باب:

• باب اول: در آنچه تعلق به طوالع موالید دارد، مشتمل بر ۷ فصل.
• باب دوم: در دلایلی که تعلق به طالع عالم دارد، مشتمل بر ۴ فصل.