التذکرة فی علم الهیئة (کتاب)
 | برای اثباتپذیری کامل این مقاله به منابع بیشتری نیاز است. لطفاً با توجه به شیوهٔ ویکیشیعه برای ارجاع به منابع با ارایهٔ منابع معتبر این مقاله را بهبود بخشید. مطالب بیمنبع را می‌توان به چالش کشید و حذف کرد. |
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | خواجه نصیرالدین طوسی (درگذشت ۶۷۲ق) |
| موضوع | علم هیئت |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | عباس سلیمان |
| تاریخ نشر | ۱۹۹۳م |
اَلتّذْکِرَة فی عِلْمِ الهَیْئَة یا التذکرة النصیریه فی الهیئة کتابی به زبان عربی در علم هیات و شناخت اشکالات الگوی بطلمیوسی جهان. نویسنده آن خواجه نصیرالدین طوسی، دانشمند قرن هفتم است. خواجه طوسی، این کتاب را برای عرضه کردن «حکایت» فشرده‌ای از مجسطی بطلمیوس، تالیف کرده است. منظور خواجه از حکایت نوعی اثر است که در آن، دستاوردهای نجوم بطلمیوسی آورده شود بدون آنکه برای رسیدن به این دستاوردها، از استنباط‌ها و برهان‌های مطرح شده، ذکری به میان آید.
ویژگی ها
- خواجه طوسی، این کتاب را بعد از نگارش کتاب تحریر اقلیدس و تحریر مجسطی تالیف کرده است.
- این کتاب (تذکرة فی الهیئة) متن کتاب درسی و نیز کتابی برای آشنایی عموم مردم با علم نجوم است.
- خواجه نصیرالدین، این اثر را به درخواست عزالدین زنجانی دوست و همکار خود در مراغه نوشت. او اولین متن این کتاب را بعد از سقوط قلعه الموت که به دست هلاکوخان مغول در سال ۶۵۴ق واقع شد و او به دربار "هلاکو" رفت، تالیف کرد. البته خواجه چندین بار در این کتاب، بازنگری کرد و حتی بعد از انتشار آن، تا اواخر عمرش در بغداد، یعنی در سال ۶۷۲ق، همیشه به جزئیات آن، توجه داشت و در صدد رفع خطاهای آن بود.
ساختار
کتاب شامل چهار باب و هر باب مشتمل بر چندین فصل است: باب اول: شامل ۲ فصل است که در مقدمه، مبانی ریاضی و فیزیکی (نجوم و کیهان شناسی)، برگرفته از هندسه اقلیدسی (هندسیات) و فیزیک ارسطویی (طبیعیات) است.
فصل اول از باب اول: بعضی از مهمترین تعاریف هندسی.
فصل دوم از باب اول: مهمترین قوانین حاکم بر اجسام از دید فیزیک ارسطویی.
باب دوم: در مورد ساختار اجرام آسمانی.
فصل اول از باب دوم: ذکر مبانی بطلمیوسی مانند کروی بودن زمین و آسمان. خواجه در این فصل، ساکن بودن زمین در مرکز عالم را اثبات کرده است.
فصل دوم از باب دوم: اطلاعات اساسی کیهان‌شناختی که از فلک نهم که عامل حرکت شبانه روزی آسمان است، شروع شده و به ستارگان ثابت و هفت سیاره می‌ر‌سد.
فصول بعدی: درباره دایره‌های عظیمه در نجوم کروی، ثوابت (ستاره‌ها)، اختلاف منظر، مطالب کلی درباره انواع فلک‌های سیارات.
فصل یازدهم باب دوم: این فصل اهمیت خاصی دارد، زیرا خواجه در آن، الگوهای تازه خود را که برای اولین بار در حل مشکلات معینیه آورده، مطرح کرده است.
باب سوم: درباره شکل کره زمین! در این باب موضوع‌های مختلفی مطرح شده مانند مطالبی درباره نجوم کروی وابسته به مکان مانند مطالع، اطلاعات جغرافیائی مناطق مختلف زمین، زمان سنجی و قبله یابی. مباحث مفصل این باب در مورد اطلاعات جغرافیائی، نشان از عرضه کیهان‌نگاری جامعی در کتاب از تمام عالم است.
باب چهارم: این باب، مشخصا درباره کیهان‌شناسی است. مقدار ابعاد سیارات و فاصله آنها از زمین و اندازه زمین، در این بحث آمده است. طوسی در اینجا، اندازه کل عالم را تقریبا بیست هزار برابر شعاع زمین دانسته است.
اهمیت
- التذکرة فی الهیئة، به عنوان مقدمه‌ای بر علم هیئت، حداقل به مدت ۵ قرن، مورد استفاده افرادی بود که می‌خواستند بطور جدی، این علم را یاد بگیرند.
- الگوهای خواجه طوسی، منجمان متأخر دوره اسلامی را تحت تاثیر قرار داد و تا چند قرن بعد از او، الهام‌بخش تلاش‌های متعدد دیگری برای اصلاح دستگاه بطلمیوسی بود.
- ویژگی برجسته کتاب این است که، پیش از آنکه خلاصه تحریر مجسطی یا شرحی بر آن باشد، اثری کیهان‌شناختی است که تصویری از عالم بر مبنای الگوهای ریاضی مجسطی عرضه کرده است.
شروح و حواشی
بیشتر از چهارده شرح و حاشیه بر این کتاب که بسیاری از دانشمندان، این حواشی و شروح را نوشته‌اند که از آنها، صدها نسخه باقی مانده است: از مهمترین آنها می‌توان: توضیح التذکره از نظام الدین حسن نیشابوری مشهور به "نظام اعرج" و نیز بیان التذکرة را نام برد.
چاپ و ترجمه
کتاب التذکرة فی علم الهیئة ۲ بار چاپ شده است:
- چاپ عباس سلیمان با نام «التذکره فی علم الهیئة مع دراسة لاسهامات الطوسی الفلکیة» (۱۹۹۳م)
- چاپ جمیل رجب همراه با ترجمه انگلیسی و تعلیقات آن.
همچنین "کارادوو" بخشی از این کتاب را به فرانسه ترجمه کرده است.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله : کتاب التذکرة فی الهیئة