تغلیظ دیه
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 |
تغلیظ دیه به معنی تشدید خون‌بها، افزودن یک سوم بر مقدار دیهٔ قتل در ماه‌های حرام (رجب، ذیقعده، ذیحجه و محرّم) است. فقیهان شیعه در این مسئله اتفاق نظر دارند و دلیل این حکم را احادیث معصومان(ع)، اجماعِ علما و اقتضای احتیاط در این موضوع می‌دانند. عده‌ای از فقیهان قائل به تغلیظ دیه برای قتل در حرم مکه نیز هستند و دراین‌باره به برخی روایات استناد نموده‌اند. اهل‌سنت، خویشاوندیِ بین قاتل و مقتول را هم عاملی برای تغلیظ دیه شمرده‌اند.
برخی معتقدند قبل از اسلام اَعراب همواره در جنگ و ستیز قبیله‌ای بودند و به‌جهت حفظ امنیت، توافق کردند که حداقل در چهار ماه از سال از جنگ پرهیز نمایند. اسلام نیز به پاس احترام آن رسم و تأکیدی که بر حفظ جان دارد، شروع به جنگ در این ماه‌ها را ممنوع و دیۀ قتل را تغلیظ و تشدید کرده است.
مفهوم و حکم تغلیظ دیه
تغلیظ دیه افزودن یک سوم بر مقدار دیهٔ قتل است،[یادداشت ۱] وقتی که این جُرم در ماه‌های حرام (رجب، ذیقعده، ذیحجه و محرّم)[۱] یا در حرم مکه[۲] واقع شود. تغلیظ به معنی تشدید[۳] و سخت‌گیری[۴] و دیه به خون‌بها معنی شده است.[۵]
به گفته صاحب جواهر(درگذشت: ۱۲۶۶ق)، فقیهان شیعه دربارهٔ افزایش دیهٔ قتل در ماه‌های حرام اتفاق نظر دارند،[۶] ولی نسبت به این حکم در حرم مکه، برخی فقها مانند شیخ طوسی(درگذشت: ۴۶۰ق)[۷] بر آن تصریح نموده و برخی همچون محقق حلی (درگذشت: ۶۷۶ق)[۸] توقف کرده و آن را نپذیرفته‌اند.[۹] همچنین فقیهان معتقدند، این حکم مربوط به قتل عمد یا خطا بوده و دیه جراحت و نقص عضو مشمول آن نمی‌شود.[۱۰] البته برخی از فقها با استناد به اصل برائت حکم افزایش دیه را مخصوص به قتل عمد دانسته‌اند.[۱۱]
اهل‌سنت خویشاوندی بین قاتل و مقتول را نیز عاملی برای تغلیظ دیه شمرده و برخی مَحرمیت را شرط آن دانسته‌اند.[۱۲] بعضی از اهل‌سنت نیز قائلند تغلیظ دیه در هیچ موردی اتفاق نمی‌افتد.[۱۳] در قوانین ایران، موضوع تغلیظ دیه، در مواد ۳۸۵ و ۵۵۵ قانون مجازات اسلامی درج شده است.[۱۴]
استناد حکم
شیخ طوسی دلیل حکم به افزایش دیهٔ قتل در ماه‌های حرام را احادیث معصومان(ع)، اجماعِ علمای شیعه و مقتضای احتیاط در این موضوع می‌داند.[۱۵] صاحب جواهر در این خصوص، دو روایت از امام صادق(ع) آورده است.[۱۶] امام در این روایات دربارهٔ فردی که در ماه حرام به قتل رسیده می‌فرماید: دیهٔ او یک دیه کامل، به‌علاوهٔ یک سوم آن است.[۱۷]
محقق حلی افزایش دیه برای قتل در حرمِ مکه را بدون مستند روایی می‌داند.[۱۸] صاحب جواهر نام عده‌ای از فقها که موافقِ تغلیظ دیه برای قتل در حرم هستند را آورده[۱۹] و مستند آن را حدیثی از امام باقر(ع) دانسته است: «رَجُلٌ قَتَلَ رَجُلًا فِی الْحَرَمِ قَالَ عَلَیْهِ دِیَةٌ وَ ثُلُث..».[۲۰] وی در ادامه این احتمال را داده که واژه «الحرم» با حاء و راء مضموم و به صیغه جمع باشد، که به معنی «اَشهُرُ الحُرُم» می‌شود؛ یعنی تغلیظ دیه در سخن امام باقر، ممکن است برای قتلی بوده که در ماه‌های حرام صورت گرفته است.[۲۱]
فلسفه حکم
بر اساس تحلیلی که حسینعلی منتظری (درگذشت: ۱۳۸۸ش) ارائه می‌کند، تغلیظ دیه در راستای تأیید حکمی است که قبل از اسلام وجود داشت.[۲۲]
در مجمع البیان آمده است، قبل از اسلام اَعراب همواره در جنگ و ستیز قبیله‌ای بودند و گاهی بر سر یک موضوع جزئی امنیت مناطق عربی را مختل می‌نمودند.[۲۳] سران قبایل به این نتیجه رسیدند که حداقل در چهار ماه از سال از خونریزی پرهیز نمایند.[۲۴] به گفته حسینعلی منتظری، اسلام به پاس احترام آن ماه‌ها و تأکیدی که بر حفظ جان دارد، شروع به جنگ در این چهار ماه را ممنوع و دیۀ قتل در آن ماه‌ها را تغلیظ و تشدید نمود.[۲۵]
پانویس
- ↑ صابریان، «نقد و تحلیل فقهی بر تغلیظ دیه در ماه های حرام»، ص۹۳.
- ↑ مسجد سرایی، «تغلیظ دیه»، ص۱۳۵.
- ↑ سیّاح، فرهنگ جامع، ۱۳۷۱ش، ذیل واژه غلظ.
- ↑ مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۵۴۸.
- ↑ عمید، فرهنگ عمید، ذیل واژه دیه.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص۲۶.
- ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۲۲۲.
- ↑ محقق حلّی، نکت النهایه، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۴۰۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص۲۶؛ مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۵۴۹.
- ↑ خویی، تکملة المنهاج، ۱۴۱۰ق، ص۹۵؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، دار العلم، ج۲، ص۵۵۸.
- ↑ فاضل هندی، کشف اللثام، ۱۴۱۶ق، ج۱۱، ص۳۱۵.
- ↑ ابن‌قدامه، المغنی، ۱۳۸۸ق، ج۸، ص۳۸۰.
- ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۲۲۲.
- ↑ «قانون مجازات اسلامی»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۲۲۳.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص۲۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۲۸۲؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۱۰۷.
- ↑ محقق حلّی، نکت النهایه، ۱۴۱۲ق، ج۳، ص۴۰۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص۲۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۴۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص۲۷.
- ↑ منتظری، مجازات‌های اسلامی و حقوق بشر، ۱۴۲۹ق، ص۵۴-۵۵.
- ↑ شیخ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۳۸۲؛ ج۵، ص۴۵.
- ↑ منتظری، مجازات‌های اسلامی و حقوق بشر، ۱۴۲۹ق، ص۵۴-۵۵.
- ↑ منتظری، مجازات‌های اسلامی و حقوق بشر، ۱۴۲۹ق، ص۵۴-۵۵.
یادداشت
- ↑ فقیهان دیه قتل را یکی از موارد ذیل دانسته‌اند: صد شتر، دویست گاو، هزار گوسفند، دویست بُرد یمانی، هزار دینار، یا ده‌هزار درهم. (نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۳، ص۴؛ امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۵۵۴.ِ).
منابع
- ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، قاهره، مکتبة القاهره، ۱۳۸۸ق.
- امام خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، بی‌تا.
- خویی، سید ابوالقاسم، تکملة منهاج الصالحین، نشر مدینة العلم، قم، چاپ بیست و هشتم، ۱۴۱۰ق.
- سیّاح، احمد، فرهنگ بزرگ جامع نوین، تهران، انتشارات اسلام، چاپ پانزدهم، ۱۳۷۱ش.
- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: بلاغی، محمد جواد، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، کتاب الخلاف، محقق و مصحح: خراسانی، علی، شهرستانی، سید جواد، طه نجف، مهدی، عراقی، مجتبی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
- صابریان، علیرضا، «نقد و تحلیل فقهی بر تغلیظ دیه در ماه های حرام»، در نشریه پژوهش‌های فقهی، شمارهٔ ۱، یال ششم، بهار ۱۳۸۹ش.
- عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۰ش.
- فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- «قانون مجازات اسلامی»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۷ اسفند ۱۴۰۲ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- محقق حلّی، جعفر بن حسن، نکت النهایه، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- مسجد سرایی، حمید، «تغلیظ دیه»، در مجله مطالعات اسلامی، شماره ۶۱، پاییز ۱۳۸۲ش.
- منتظری، حسینعلی، مجازات‌های اسلامی و حقوق بشر، قم، ارغوان دانش، اول، ۱۴۲۹ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، محقق و مصحح: عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.