آیه حرث: تفاوت میان نسخه‌ها

'''آیهٔ حَرث''' آیه ۲۲۳ سوره بقره است که در آن به [[آمیزش|رابطهٔ زناشویی]] و [[فرزندآوری]] اشاره شده است. [[خدا|خداوند]] در آیهٔ حرث، زنان را به کشتزاری تشبیه کرده که مردان به دلخواه خود نطفه‌های خود را در آن قرار می‌دهند. به‌سبب این بیان برخی به دیدگاه اسلام نسبت به جایگاه زن و نظام حقوقی اسلام در رابطه با او انتقاد کرده‌ و تشبیه زن به کشتزار را توهین به مقام زن پنداشته‌اند. در مقابل عده‌ای این [[آیه]] را نه‌تنها علیه جایگاه و حقوق «زن» بلکه آن‌را در حمایت از منزلت او معنا کرده‌اند.  

عده‌ای از [[تفسیر قرآن|مفسّران]] معتقدند این آیه یکی از بهترین و شیواترین تعابیر قرآنی برای بیان معنا است که به‌جهت رعایت ادب و اخلاق و عفت کلام از مسائل زناشویی با کنایه سخن گفته‌ است.  

[[اسباب نزول|شأن نزول‌های]] متفاوتی برای این آیه بیان شده اما به گزارش برخی [[حدیث|روایات]]، این آیه به‌جهت انکار یکی از انگاره‌های یهود در رابطه با آمیزش زنان نازل شده‌ است.  

[[مجتهد|فقیهان]] بواسطه تعبیر «أنی شئتم» و برخی معانی آن، از این آیه در ابواب [[ازدواج|نکاح]] و برخی فروع [[فقه|فقهی]] مربوط به آن بهره‌ جسته‌اند. همچنین این آیه از شواهد «الأَمْر عَقیب الحَظْر» (به‌فارسی: فرمان پس از ممنوعیت) از مباحث [[اصول فقه|علم اصول]] است.  

آیه دویست و بیست و سوم از [[سوره بقره]] را آیه حرث خوانده‌اند که به [[آمیزش|رابطه زناشویی]] و [[فرزندآوری]] اشاره کرده است.<ref>خراسانی، «آیات نامدار»، ص۳۸۱.</ref> در این آیه [[خدا|خداوند]] با تشبیه زنان به «حَرثْ» یعنی مزرعه یا کشتزار از نقش ویژه آنان در تولید و تکثیرِ نسل سخن گفته‌است.<ref>ابراهیمی و بستان و درستی، دلالت‌های تشبیه زنان به حرث در آیه ۲۲۳ سوره بقره با رویکرد تحلیلی - انتقادی آرای نواندیشان معاصر درباره آن، ص۱۰۵.</ref> کنایی و استعاری بودن تعابیر [[قرآن]] در حوزهٔ مسائلِ زناشویی همچون این آیه را بیانگر رعایت اخلاق، عفّتِ کلام و ادب خداوند در قرآن کریم دانسته‌اند.<ref>ابراهیمی و بستان و درستی، دلالت‌های تشبیه زنان به حرث در آیه ۲۲۳ سوره بقره با رویکرد تحلیلی - انتقادی آرای نواندیشان معاصر درباره آن، ص۱۰۶.</ref> عده‌ای تشبیه زنان به کشتزار در آیه حرث را  یکی از بهترین و شیواترین تعابیر قرآنی برای بیان معنا دانسته‌اند.<ref>شیبانی، نهج‌ البیان عن کشف معانی القرآن، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۹۵؛ سبزورای، الجدید فی تفسیر القرآن، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۶۹.</ref> بعضی گفته‌اند تشبیه زنان به کشتزار به‌سبب این است که زن محل قرارگیری نطفه است و نطفهٔ مَرد به منزلهٔ بذری است که در رَحِم زن قرارگرفته، کشت می‌شود.<ref>فخرالدین رازی، مفتاح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۶، ص۴۲۱.</ref> تعبیر زن به کشتزار در این آیه را برخی تشبیه و عده‌ای مجاز، و دیگرانی کنایه یا استعاره تمثیلیه فهمیده‌اند.<ref>ابراهیمی و بستان و درستی، دلالت‌های تشبیه زنان به حرث در آیه ۲۲۳ سوره بقره با رویکرد تحلیلی - انتقادی آرای نواندیشان معاصر درباره آن، ص۱۱۵ـ۱۱۷.</ref>

از مفسّران عده‌ای خطاب «قدّموا لأنفسکم» (به‌فارسی: و برای خود از پیش بفرستید.) را مربوط به مرد یا مرد و زن باهم و آن‌را کنایه از «فرزند صالح» دانسته‌اند؛<ref>الطباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۲۱۳.</ref> به‌این‌صورت که اعمال صالحِ چنین فرزندی برای پدر و مادرش نیز محسوب می‌شود. و ثواب این اعمال را در روز قیامت خواهند یافت.<ref>طبرسی،‌ مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۲۷ ص۵۶۴.</ref> سفارش به [[تقوا|تقوای الهی]] در آیهٔ حرث را طباطبایی رعایت حق و حقوق در مسائل زناشویی فهمیده است.<ref>الطباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۲۱۴.</ref>

 

 

برای آیه حرث [[اسباب نزول|شأن نزول‌های]] متفاوتی بیان شده است. به‌فرموده [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]] این آیه در ردّ برخی عقاید یهود در مورد [[آمیزش]] با زنان نازل شده‌است. آنان آمیزش با زنان را تنها از رو و جلو روا می‌دانستند و گمان می‌کردند که آمیزش در فَرْج زن از پشت، سبب أحْوَل (لوچ) به‌دنیا آمدن فرزند می‌شود؛ به همین جهت این آیه نازل شد تا این کار را جایز شمارد.<ref>طوسی، الإستبصار، دار الکتب الإسلامیه، ج۳، ص۲۴۴.</ref> برای این آیه شأن نزول‌های دیگری نیز گفته شده است.<ref>مولوی و غلامی و مهری، «تحلیل و نقد معنای واژه «أنی» در ترجمه‌های فارسی قرآن با تاکید بر نقش سیاق در ترجمه»، ص۲۱-۲۳.</ref>

==متن آیه و ترجمه==

{{گفت و گو

== آیا در آیه حرث به زنان توهین شده است؟ ==

عده‌ای این آیه را ضد ارزش‌های زنانه قلمداد کرده و آنرا از دریچهٔ نابرابری جنسیتی دنبال کرده‌اند، آنها تعبیر کنایی قرآن از زن به کشتزار را نوعی توهین به «جایگاه زن» پنداشته‌اند؛ همچنین آنها گفته‌اند: آیه حرث مجوز تجاوز شوهر به همسرش است؛<ref>ابراهیمی و بستان و درستی، «دلالت‌های تشبیه زنان به حرث در آیه ۲۲۳ سوره بقره با رویکرد تحلیلی - انتقادی آرای نواندیشان معاصر درباره آن»، ص۱۰۶.</ref> چراکه مطابق آنچه در این آیه آمده است زن به طور کامل در اختیار مرد قرار داده شده و اوست که هر وقت وهرجا که بخواهد می‌تواند از همسرش [[آمیزش|کامجویی]] کند. آنها برخی [[حدیث|روایات]] را در تأیید این سخن، مستند قرار داده‌اند.<ref>ابراهیمی و بستان و درستی، «دلالت‌های تشبیه زنان به حرث در آیه ۲۲۳ سوره بقره با رویکرد تحلیلی - انتقادی آرای نواندیشان معاصر درباره آن»، ص۱۰۶.</ref>

در پاسخ، پژوهشگرانی با استناد به مفاد برخی آیات دیگر همچون [[آیه ۱۸۷ سوره بقره]] یا [[آیه ۱۳ سوره حجرات]] که بر مساوی بودن مرد و زن از نظر هویت و جایگاه انسانی تاکید دارند، آیه حرث را در مورد [[فرزندآوری]] و در مقام بیان تفاوت‌های جسمی و فیزیکی زن و مرد برای تحقق این هدف دانسته‌ و گفته‌اند این تفاوت‌ها فاقد هر گونه بار ارزشی برای مرد و ضد ارزشی برای زن است.<ref>ابراهیمی و بستان و درستی، «دلالت‌های تشبیه زنان به حرث در آیه ۲۲۳ سوره بقره با رویکرد تحلیلی - انتقادی آرای نواندیشان معاصر درباره آن»، ص۱۱۷.</ref> همچنین گفته‌شده تشبیه برای یکی دانستن دو چیز (مثل زن به کشتزار) نیست بلکه برای بیان یک وجه شباهتِ بارز میان دو چیز است مثلا زمانی که گفته می‌شود «فلانی مانند شیر است» تنها وجه شباهتِ شخص با شیرِ جنگل در شجاعت مقصود است نه آنکه مثلا در عقل نداشتن یا برخی صفات دیگر نیز آن شخص با شیر یکی دانسته شود.<ref>ابراهیمی و بستان و درستی، «دلالت‌های تشبیه زنان به حرث در آیه ۲۲۳ سوره بقره با رویکرد تحلیلی - انتقادی آرای نواندیشان معاصر درباره آن»، ص۱۱۸و۱۱۹.</ref>   

[[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی]] و [[سید محمدحسین طباطبائی|طباطبایی]] از مفسّران [[شیعه]] معتقدند، آیهٔ حَرث تنها در صدد بیان ضرورتِ وجودِ زن در اجتماع انسانی است؛ به‌اعتقاد آن‌ها ازآنجا که بذرها به تنهایی ارزشی ندارند و وجود کشتزار براى بقاى بذر، لازم است و اگر نباشد بذرها به کلى نابود شده و حیات و بقای بشر به‌خطر می‌افتد، همچنین است اگر زنان نباشند.<ref>طباطبایی،‌ المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۳۱۹؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۱۴۱. </ref>

برخی لغت‌شناسان «حَرْث» و «زَرع» را به یک معنا در نظر گرفته‌اند،<ref>الصحاح، ذیل واژه حرث؛ لسان العرب، ذیل واژه حرث. </ref> اما دیگرانی با واکاوی استعمالات قرآنی در آیات مختلف، به تقابل دو واژه حرث و زرع و تفاوت آن‌ها در [[آیه ۶۳ سوره واقعه|آیات ۶۳]] و [[آیه ۶۴ سوره واقعه|۶۴ سوره واقعه]] اشاره کرده وگفته‌اند حرث، به‌معنای پاشیدن بذر در زمین است و در این آیه کنایه از «کشتزار» است اما «زرع» به‌معنای رویاندن، رشد و نُمُوّدادن است. ازاین‌رو خداوند در این آیاتِ قرآن، حرث را به انسان نسبت داده اما زرع و رویاندن را به خود نسبت داده است. «أَفَرَأَيْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ أَأَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ» (به‌فارسی:  آیا آنچه را که کاشتید دیده‌اید؟ آیا شما آن را می‌رویانید یا ما رویاننده آنیم؟!.)<ref>ابراهیمی و بستان و درستی، «دلالت‌های تشبیه زنان به حرث در آیه ۲۲۳ سوره بقره با رویکرد تحلیلی - انتقادی آرای نواندیشان معاصر درباره آن»، ص۱۱۰.</ref> ازاین‌رو در آیه حرث، خداوند از واژه «حرث» به‌جای «زرع» استفاده کرده است. چراکه عمل زناشویی به انسان مربوط است اما رشد و نمو پیدا کردن طفل مربوط به خداوند است.{{نیازمند مدرک}}

== واژه «أنّی» و حکم فقهی آمیزش با همسر ==

[[حدیث|روایات]]<ref>حرعاملی، وسائل الشیعه، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، ج۲۰، ص۱۴۱.</ref> در [[تفسیر قرآن|تفسیر]] آیهٔ حرث و چیستی مقصود [[خدا|خداوند]] از واژه «أنّی» متفاوت است؛ اما بیشتر لغت‌شناسان و قرآن‌پژوهان برای «أنّی» سه معنا («أین، من أین» یعنی هر جا یا از هر جا/ «کیف» یعنی هرگونه/ «متی» یعنی هر زمان) بیان کرده‌اند، در اینکه در این آیه کدامیک از معانی مقصود است اختلاف است.<ref>مولوی و غلامی و مهری ثابت، «تحلیل و نقد معنای واژه «أنی» در ترجمه‌های فارسی قرآن با تاکید بر نقش سیاق در ترجمه»، ص۲۱</ref>  

[[مجتهد|فقیهان]] [[شیعه]] با مستند قرار دادن آیهٔ حرث برای استنباط حکم فقهی آمیزش با زن، نظرات مختلفی ارائه داده‌اند. بیشتر آن‌ها<ref>مولوی و غلامی و مهری ثابت، «تحلیل و نقد معنای واژه «أنی» در ترجمه‌های فارسی قرآن با تاکید بر نقش سیاق در ترجمه»، ص۲۴.</ref> با «هرجا یا از هرجا یا هرشکل و هرگونه» معنا کردن «أنّی شئتم»، آیه حرث را در ردیف مستندات حکم فقهی [[وطی المرأة دبرا|آمیزش با زن از دُبُر (مَقْعَد)‌]] قرارداده‌ و با تأیید این معنا از سوی برخی روایات، و ردِّ دلایلی که علیه‌ آن‌هاست، این عمل را [[مباح|جایز]] دانسته‌اند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: طوسی، التبیان، ج۲، ص۲۲۳ و ۲۲۴؛ شهید ثانی، ۱۴۱۶ق، ج۷، ص۶۱؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۴ق، ج۲۰، ص۱۴۶ـ۱۴۸.</ref> اما [[محمد بن جریر طبری صغیر|طبری]] با استناد به گفتهٔ [[عبدالله بن عباس|ابن عباس]] و ابن ابی کعب گفته است: منظور [[خدا|خداوند]] از «هرگونه یا از هرجا یا هرشکل که می‌خواهید با زنانتان در آمیزید» آمیزش با ‌آن‌ها به‌صورت ایستاده، به پهلو، خمیده، از جلو و از عقب، مادامی‌ است که در فَرْج باشد و زن حائض نباشد<ref>طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۲۱۲.</ref> اما آمیزش با آنها در حال [[حیض]] یا در دُبُر، جایز نیست.<ref>طبری، ۱۴۰۲ق، ج۲، ص۵۳۳.</ref> [[اسباب نزول|شأن نزول]] و برخی روایات مربوط به آیه حرث، این احتمال را تقویت می‌کند. 

برخی نیز عبارت «قَدِّمُوا لأنْفُسِکم» را مستند [[حرام]] بودن آمیزش از راه دبر قرار داده‌ و گفته‌اند آیهٔ حرث تنها آمیزشی را جایز شمرده است که بتوان از آن [[فرزندآوری|تولید مثل]] کرد؛ از آنجا که نمی‌توان با [[آمیزش]] از راه دُبُر (مقعد) فرزندی به‌دنیا آورد،‌ پس این حالت از آمیزش جایز نیست.<ref name=":0">نگاه کنید به: مغنیه، التفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۳۷، نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۱۰۶.</ref>

فقیهان دیگری با استشهاد به برخی قرینه‌‌ها، «أنّی» را به «هر زمانی» معنا کرده و مدعی عدم صلاحیت آیه حرث برای اثبات جایز بودن [[آمیزش]] با زن از دُبر (مَقْعد) شده‌‌اند.<ref>مولوی و غلامی و مهری ثابت، «تحلیل و نقد معنای واژه «أنی» در ترجمه‌های فارسی قرآن با تاکید بر نقش سیاق‌ در ترجمه»، ص۲۵.</ref> آنها به‌سبب مختلف بودن روایات مربوطه‌<ref>مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳، ج۱۰۰، ص۲۸۸.</ref> و فراوانی روایاتی که از این عمل نهی کرده و [[شهرت فتوایی]] در این رابطه، به [[مکروه|کراهت]] شدید آن فتوا داده‌اند. همچنین گروهی ضمن مکروه دانستن، آن‌را مشروط به رضایت همسر قرارداده‌اند.<ref>«تمایل به حکم حلیت همراه با کراهت در مساله وطی در دبر»، پایگاه تخصصی فقه حکومتی وسائل درس خارج آیت‌الله جوادی آملی.</ref>

 

==منابع==