لوط بن یحیی بن سعید (درگذشت ۱۵۷ق) معروف به ابومِخنَف ازدی مولف کتاب مقتل الحسین اهل کوفه، شیعه و از محدثان و مورخان بزرگ قرن دوم هجری قمری بود. وی مقتل الحسین را به روش محدثان نقل کرده است. این مقتل در ضمن کتاب‌های تاریخی به عنوان یکی از قدیمی‌ترین منابع ذکر شده است. نخستین گزارش‌های تاریخی ابومخنف از بیماری پیامبر(ص) بود. وی با ذکر وقایع مهم و اختصاص آثار مستقلی درباره آن‌ها به تاریخ‌نگاری پرداخت.
| تاریخ‌نگار شیعه | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | لوط بن یحیی بن سعید بن مِخنَف بن سُلیم غامدی ازدی |
| تاریخ تولد | حدود ۸۰ق |
| زادگاه | کوفه |
| تاریخ وفات | ۱۵۷ق |
| اطلاعات علمی | |
| تألیفات | مقتل الحسین(ع) • کتاب الردة • کتاب فتوح الشام • دیگر تالیفات |
زندگی ابومخنف
لوط بن یحیی بن سعید بن مِخنَف بن سُلیم غامدی ازدی معروف به ابومخنف در کوفه از تیره غامد و از قبیله أزْد برخاست.[۱] مخنف بن سُلَیم پدر‌جد ابومخنف[۲] از صحابیان شیعی رسول اکرم(ص)[۳] و از اصحاب امام علی(ع)[۴] و پرچمدار قبیله ازد در جنگ جمل بود[۵] که از سوی آن حضرت والی شهر همدان و اصفهان گشت.[۶] پدرش یحیی بن سعید نیز از اصحاب امام علی(ع) بود.[۷] برادران ابومخنف در جنگ جمل به شهادت رسیدند.[۸] ابومخنف در کوفه به تحصیل و فراگیری دانش پرداخته و از امام صادق(ع)[۹] و جابر جعفی مجالدبن سعید و صعقب بن زبیر استفاده نموده است[۱۰] تاریخ ولادت و وفات ابومخنف معلوم نیست ولهازن او را، متولد سال ۷۵ق[۱۱] و سزگین در حدود سال ۷۰ قمری دانسته است.[۱۲] حمری تاریخ وفات ابومخنف را، سال ۱۵۷ق[۱۳] و ذهبی سال ۱۷۰ق ذکر کرده است.[۱۴]
درباره اینکه ابومخنف در دوران کدام امام می‌زیسته نیز اختلاف وجود دارد؛ شیخ طوسی از کَشّی نقل می‌کند که ابومخنف از اصحاب امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) است[۱۵] ولی شیخ طوسی این مطلب را صحیح نمی‌داند.[۱۶]
سزگین ابومخنف را از مورخان عصر اموی دانسته‌اند[۱۷]اما نجاشی او را از یاران امام صادق(ع) برمیشمارد[۱۸] در تاریخ طبری روایاتی که ابومخنف از امام صادق(ع) نقل می‌کند بدون واسطه است ولی روایاتی که از امام باقر(ع) نقل می‌کند با یک واسطه است[۱۹] و در الفهرست طوسی روایت ابومخنف در باب خُطَب امام علی(ع) و خطبه فاطمه(س) را که از امام علی(ع) نقل می‌کند به دو واسطه است[۲۰] هشام‌بن محمدبن سائب کلبی، نصربن مزاحم منقری، ابوالحسن علی‌بن محمد مدائنی در زمره رجالیون برجسته ابومخنف هستند[۲۱]
مذهب و اعتبار روایی ابومخنف
درباره مذهب ابومخنف؛ به رغم انتساب به خاندان مشهور مخنف و معروفیت و اعتبارش نزد مورخان و رجال شناسان؛ اقوال متفاوتی ارائه شده است
محدثان شیعه
نجاشی او را شیعه و از اصحاب راویان حدیث در کوفه معرفی می‌نماید[۲۲] شیخ طوسی آن را از اصحاب امام صادق(ع) برمیشمارد[۲۳] علامه حلی ابومخنف را در قسم اول رجال خود که ویژه ثقات است آورده[۲۴] ابن داوود، ابومخنف را در قسم اول رجال خود که ویژه ممدوحان است و کسانی که اصحاب آنان را تضعیف نکرده آورده است[۲۵] علامه بحرالعلوم از او به وثاقت یاد کرده است[۲۶] علامه مجلسی در کتاب الوجیزه او را از ممدوحان شمرده است[۲۷] شیخ عباس قمی می‌گوید که علی رغم مشهور بودن تشیع او، عالمان اهل سنت مانند طبری و ابن اثیر در نقل به او اعتماد کردند،[۲۸] خویی او را ثقه و طریق شیخ به او را صحیح می‌داند.[۲۹]
محدثان اهل سنت
دارقطنی ابومخنف را اخباری و احادیثش را ضعیف دانسته است[۳۰] ابن عدی، ضمن رد احادیث ابومخنف؛ از جهت ضعف سند، نقل اخبار وی را جایز نمی‌شمارد و او را شیعه افراطی معرفی می‌کند[۳۱] فیروزآبادی ابومخنف را اخباری و شیعه و احادیثش را پوچ و متروک معرفی می‌کند.[۳۲] زرکلی از او به عنوان عالمی آگاه به سیره و اخبار و امامی اهل کوفه یاد کرده است.[۳۳] عبدالرحمان بن المهدی لولوئی او را متروک الحدیث خوانده است[۳۴] ابن حجر عسقلانی ضعف اخبار او را نقل کرده است[۳۵] یحیی بن معین مروی او را رافضی و غیر موثق و حدیثش را بی‌ارزش شمرده است[۳۶] ذهبی ابومخنف را رافضی معرفی می‌کند[۳۷] ابن حاتم رازی نیز او را شیعه و احادیثش را متروک می‌داند[۳۸] تستری روایات او را قابل اعتماد ولی می‌گوید که امامی بودن او معلوم نیست.[۳۹] ابن ابی الحدید معتقد است که ابومخنف از محدثان است و از کسانی است که قائل به صحت امامت شده است و از رجال شیعه محسوب نمی‌شود.[۴۰]
تاریخ‌نگاری ابومخنف
ابومخنف اخبار مربوط به فتوحات و ایام عرب و خلفاء و ولایت‌داران را به رشته تحریر درآورده است[۴۱] ابن ندیم او را آگاه‌ترین فرد به مسائل عراق و سرگذشت‌ها و فتوحات آن بر دیگران می‌داند[۴۲] طبری در کتاب خود روایات بسیاری از ابومخنف برای رویداد‌ها و وقایع مهم تا سال ۱۳۲ق ذکر کرده است.[۴۳] ذکر وقایع سال ۱۱هجرت و سیره نبوی موضوع اولین روایات موجود از وی در کتاب الامم و الملوک است.[۴۴] ابومخنف با گزینش و ذکر وقایع مهم تاریخ حجاز، آثار مستقلی درباره آن‌ها نگاشته است مانند: کتاب السقیفه[۴۵] کتاب الرُّده[۴۶] کتاب الشوری و مقتل عثمان[۴۷] کتاب جمل و کتاب صفین[۴۸] نخستین گزارش‌های تاریخی ابومخنف، روایاتی درباره بیماری پیامبر(ص) است.[۴۹] ابومخنف به ثبت گزارش‌ها درباره امام علی(ع) توجه بسیار نشان داده است[۵۰] و ابن ابی الحدید روایات مقتل امام علی(ع) را در کتاب مقاتل الطالبیین از موثق‌ترین روایات در باب شهادت امام علی(ع) می‌شمارد[۵۱]
آثار
ابومخنف در بسیاری از حوادث و موضوع‌های مهم تاریخی تالیفاتی داشته است و آثار وی عموما درباره تشیع است[۵۲] نظیر: خطبه زهرا(س) و جنگ جمل و صفین، قتل الحسن(ع)، ماجرای شهادت محمد بن ابی بکر و نهضت امام حسین(ع) و قیام مختار و غیره نگاشته است که به تفصیل در کتب رجالی به آن‌ها اشاره شده است[۵۳]
مقتل ابومخنف
ابومخنف صاحب یکی از مشهورترین و قدیمی‌ترین آثار در خصوص امام حسین(ع) است که در دهۀ سوم سدۀ دوم هجری، به روش محدثان(نقلی) آن را نگاشته است[۵۴] شخصیت‌هایی نظیر: دینوری در کتاب اخبار الطوال[۵۵] و شیخ مفید در الارشاد[۵۶] از آن پیروی؛ و خوارزمی در مقتل الحسین(ع)[۵۷] و ابن طاووس در اللهوف[۵۸] تاثیرپذیری داشته‌اند. مقتل ابومخنف توسط هشام‌بن کلبی روایت شده است ولی به مرور زمان این اثر مفقود شده و مقتلی که هم اکنون به او نسبت می‌دهند از آن او نیست.[۵۹] روایت‌گران مقتل ابومخنف؛ بلاذری در کتاب انساب الاشراف، دینوری در اخبار الطوال، یعقوبی در تاریخ یعقوبی، طبری در تاریخ الطبری تاریخ الامم و الملوک، ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین، شیخ مفید در الارشاد، طبرسی در اعلام الوری، ابن قتیبه در کتاب الامامه و السیاسه؛ ابن عبد ربه‌اندلسی در کتاب العقد الفرید؛ مسعودی در مروج الذهب؛ شهرستانی در ملل و النحل؛ خطیب خوارزمی در مقتل الحسین(ع)؛ سبط ابن جوزی در تذکره الخواص؛ ابوالفداء اسماعیل بن علی در کتاب المختصر فی تاریخ البشر[۶۰]
پانویس
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ۱۳۹۳ق، ص۱۰۵.
- ↑ عسقلانی، تهذیب التهذیب، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۷۰.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۰۵ق، ج۶، ص۳۵
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۸۱.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری تاریخ الامم والملوک، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۵۲۱.
- ↑ ابونعیم اصفهانی، ذکر اخبار اصفهان، ۱۳۷۷ش، ص۱۸۹.
- ↑ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، المطبعه الحیدریه، ص۹۳.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری تاریخ الامم والملوک، ۱۳۶۲ش، ج ۸، ص۴۷.
- ↑ ذهبی، میزان الاعتدال، ۱۹۶۳م، ج۳، ص۴۲.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۲۰۰۶م، ج۷، ص۳۱۰.
- ↑ ولهازون، تاریخ الدوله العربیه، ۲۰۰۸م، ص۲
- ↑ سزگین، تاریخ التراث العربیه، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۲۷
- ↑ یاقوت حمری، معجم الادباء، ۱۴۰۰ق، ج۷، ص۴۱.
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۴۲۰.
- ↑ طوسی، رجال طوسی، ۱۴۱۵ق، ص۸۱.
- ↑ طوسی، الفهرست،منشورات شریف رضی، ص۱۲۹.
- ↑ سزگین، تاریخ التراث العربی، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۲۷.
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، نشر اسلامی، ص۳۲۰.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری تاریخ الامم والملوک، ۱۳۶۲ش، ج۵، ص۴۴۸-۴۵۳.
- ↑ شیخ طوسی، الفهرست،منشورات شریف رضی، ص۱۳۰
- ↑ عسقلانی، لسان المیزان، ۱۲۹۰ق، ج۴، ص۴۹۲ ؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۲۰۰۶م، ج۷، ص۳۰۱.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۳۲۰.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۲۷۵.
- ↑ حلی، خلاصه الاقوال، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۰۹.
- ↑ ابن داوودحلی، الرجال، ۱۳۸۳ق، ص۲۸۲.
- ↑ بحرالعلوم، الفوائد الرجالیه، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۸۶.
- ↑ مجلسی، الوجیزه فی الرجال، ۱۴۲۰ق، ص۱۴۵.
- ↑ قمی، الکنی و الالقاب،۱۳۷۶ق، ج۱، ص۱۵۵.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث ۱۴۱۳، ج۱۵، ص۱۴۰
- ↑ دارالقطنی، الضعفاء و المتروکون، ۱۴۰۳، ص۳۳۳.
- ↑ ابن عدی، الکامل فی الضعفاء الرجال، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۹۳.
- ↑ فیروزآبادی، قاموس المحیط، ۱۴۲۶ق، ص۱۰۴۵.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۰م، ج۵، ص۲۴۵.
- ↑ ابوحاتم رازی، الجرح و التعدیل، ۱۳۶۱ق* ج۷، ص۱۸۲.
- ↑ عسقلانی، تهذیب التهذیب، ۱۴۰۴ق، ج۴، ص۴۹۲.
- ↑ عقیلی مکی، الضعفاء الکبیر، دارالکتب العلمیه، ص۱۸ و ۱۹.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۲۰۰۶م، ج۷، ص۳۰۱.
- ↑ ابن ابی حاتم، الجرح و التعدیل، ۱۲۷۱ق، ج۷، ص۱۸۲.
- ↑ تستری، قاموس الرجال، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۶۳۰.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۱۴۷.
- ↑ بروکمان، تاریخ الادب العربی،۱۹۶۸م، ج۱، ص۲۵۳.
- ↑ ابن ندیم، فهرست، ۱۳۹۳ق، ص۱۰۶.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری تاریخ الامم والملوک، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۳۴۲.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری تاریخ الامم والملوک، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۳۰.
- ↑ بلذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹، ص۵۸۵.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری تاریخ الامم والملوک، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۶۱.
- ↑ ابن شبه نمیری بصری، تاریخ المدینه المنوره، ج۳، ص۱۰۸۸ و ۱۰۹۶و ۱۱۴۰.
- ↑ جبوری، مقتل الامام حسین بن علی، دارالحجه، ص۹.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م ج۱، ص۵۶۸.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۰۶-۲۰۸ ؛ ابن اعثم، الفتوح، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۲۸۶؛ ابوالفرج اصفهنی، مقاتل الطالبین، ۱۳۶۸ق، ص۲۲-۲۸؛۳۳-۴۵.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۳۸۵ش، ج۶، ص۱۱۳.
- ↑ ابن ندیم، فهرست، ۱۳۹۳ق، ص۱۰۵ و ۱۰۶؛ نجاشی، رجال نجاشی، نشر اسلامی، ص۳۲۰.
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ۱۳۹۳ق، ص۱۰۵؛ نجاشی، رجال نجاشی، نشر اسلامی، ص۳۲۰؛ طوسی، الفهرست، منشورات شریف رضی، ص۱۵۵.
- ↑ صدر، تاسیس الشیعه الکرام لفنون الاسلام، ۱۴۳۸ق، ص۲۳۶.
- ↑ ابن قتیبه الدینوری، اخبار الطوال، ۱۳۷۳ش، ص۲۳۰-۲۸۰.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ۲۳۱.
- ↑ خوارزمی، مقتل الحسین علیه‌السلام، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۱۹۶-۲۲۵.
- ↑ ابن طاووس، اللهوف فی القتلی الطفوف، انوارالهدی، ص۳۳۹۸.
- ↑ جبوری، مقتل الامام حسین‌بن علی، دارالحجه، ص۳۰؛ قمی، الکنی و الالقاب، ۱۳۷۶ق، ج۱، ص۱۵۵.
- ↑ جعفریان، تاریخ الخلفاء، ۱۳۷۸ش، ص۳۳.
منابع
- ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، تحقیق: محمدابوالفضل ابراهیم،دار احیاء کتب العربیه، ۱۹۵۹م.
- ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، الجرح و التعدیل،دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۲۷۱ق.
- ابن اعثم کوفی، احمد، الفتوح، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- ابن طاووس، سیدرضی الدین، اللهوف فی القتلی الطفوف، انوارالهدی، قم، بی‌تا.
- ابن داوود حلی، حسن بن علی، الرجال، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۸۳ق.
- ابن شهر آشوب، محمدبن علی، معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعه، منشورات المطبعه الحیدریه، چاپ اول، بیروت، بی‌تا.
- ابن عدی، عبدالله، الکامل فی الضعفاء الرجال، تحقیق: سهیل ذکار و یحیی مختاری عزاوی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
- ابن قتیبه دینوری، ابوحنیفه، الاخبار الطوال، محقق: جمال الدین شیال، منشورات شریف رضی، قم، ۱۳۷۳ش.
- ابن ندیم، محمدبن اسحاق، الفهرست، تحقیق: ابراهیم رمضان، تهران، ۱۳۹۳ق.
- ابوحاتم رازی، عبدالرحمن، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۱ق.
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبین، تحقیق: سیداحمد صقر، قاهره، ۱۳۶۸ق.
- ابونعیم اصفهانی، حافظ، ذکر اخبار اصفهان، ترجمه نورالله کسایی، تهران، ۱۳۷۷ش،
- بروکمان، کارل، تاریخ الادب العربی، تحقیق: عبدالحلیم النجار، دارالمعارف، مصر، ۱۹۶۸م.
- بحرالعلوم، سیدمهدی، الفوائد الرجالیه، محقق: محمدصادق بحرالعلوم، مکتبه الصادق(ع)، تهران، ۱۳۶۳ش.
- بلاذری، احمد، انساب الاشراف، محقق: محمد حمیدالله، مصر، ۱۹۵۹م.
- بهرامیان، علی، «ابومخنف»، در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۶.
- تاری، جلیل، «ابومخنف که بود؟»، معرفت (تهران)، ش۶۵ (اردیبهشت ۱۳۸۲).
- تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، موسسه نشر اسلامی، قم،۱۴۱۷ق.
- جبوری، کامل سلمان، مقتل الحسین بن علی علیه‌السلام، دارالحجه البیضاء، بی‌تا.
- جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم السلام، موسسه انصاریان، قم، ۱۳۸۱ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ الخلفاء، مجمع البحوث الاسلامیه، قم، ۱۳۷۸ش.
- حسین پور، سید علی، راویان عاشورا چه کسانی هستند؟، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی: ۲۷ آبان ۱۳۹۲ش.
- حلی، ابومنصور جمال الدین، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، تحقیق: شیخ جواد قیومی، نشر فقاهت، قم، ۱۴۱۷ق.
- خارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین علیه‌السلام، انوارالهدی، ۱۳۸۱ش.
- خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، نشر الثقافه الاسلامیه، ۱۴۱۳ق.
- دارالقطنی، مسعودبن نعمان، لضعفاء و المتروکون، تحقیق: موفق بن عبدلله، الجامعه الاسلامیه، مدینه، ۱۴۰۳ق.
- دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، ذیل عبارت ابومخنف.
- ذهبی، شمس الدین، سیر اعلام النبلاء، قاهره، دارالحدیث، ۲۰۰۶م.
- ذهبی، شمس الدین، تاریخ الاسلام، تحقیق: عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب عربی، ۱۴۰۸ق.
- ذهبی، شمس الدین، میزان الاعتدال، تحقیق: علی‌محمد البجاوی، بیروت، دارالمعرفه للطباعه والنشر، ۱۹۶۳م.
- زرکلی، خیرالدین، الاعلام، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۹۸۰م.
- زرگری نژاد، غلامحسین، نهضت امام حسین(ع) و قیام کربلا، تهران، سمت، ۱۳۹۱.
- سزگین، فواد، تاریخ التراث العربیه، ترجمه: محمد فهمی حجازی، قم، ۱۴۱۲ق.
- شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، به تحقیق مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۰ق.
- شیخ مفید، محمدبن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، کنکره شیخ مفید، ق، ۱۴۱۳ق.
- صدر، سیدحسن، تاسیس الشیعه الکرام لفنون الاسلام، تراث الشیعه، قم، ۱۴۳۸ق.
- طبری، محمدبن جریر، تاریخ الطبری الامم والملوک، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۰۸ق.
- طوسی، محمدبن حسن،رجال طوسی، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، موسسه نشر اسلامی جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۵ق.
- طوسی، محمدبن حسن، الفهرست، تحقیق: محمدصادق آل بحرالعلوم، منشورات شریف رضی، قم، بی‌تا.
- عسقلانی، ابن‌حجر، تهذیب التهذیب،دارالفکر، بیروت، ۱۴۰۴ق.
- عسقلانی، ابن حجر، لسان المیزان، موسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، ۱۳۹۰ق.
- عقیلی مکی، محمد، الضعفاء الکبیر،تصحیح: امین مصطفی مصطفی امین قلعجمی، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
- فؤاد، سزگین، تاریخ نگارش‌های عربی، ترجمه موسسه نشر فهرستگان، به کوشش خانه کتاب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ج۱، ۱۳۸۰.
- فیروزآبادی، مجدالدین، قاموس المحیط، موسسه الرساله للطباعه والنشر، بیروت، ۱۴۲۶ق.
- قمی، شیخ عباس، الکنی و الالقاب، محقق: محمدهادی امینی، تهران، مکتبه الصدر، ۱۳۷۶ش.
- مجلسی، محمدباقر، الوجیزه فی الرجال، تحقیق: محمدکاظم رحمان ستایش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران۷ ۱۴۲۰ق.
- میرشریفی، سید علی، «ابومخنف و سرگذشت مقتل وی»، آینه پژوهش (تهران)، ش۲، (مرداد و شهریور ۱۳۶۹).
- نجاشی، احمدبن علی، رجال نجاشی، محقق: سیدموسی شبیری زنجانی، نشر اسلامی، قم ۱۳۶۴ش.
- ولهاوزن، یولیوس، تاریخ الدوله العربیه، ترجمه محمد عبدالهادی ابوریده، قاهره، ۱۹۸۵م.
- یاقوت حموی، شهاب الدین، معجم الادباء، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۰ق.
- http://www.abna.ir
- Modarressi, Hossein, Tradition and Survival, vol. 1, Oxford, Oneworld, 2003. 1؛
- Vaglieri, Laura Veccia, “(al-) Ḥusayn b. ʿAlī b. Abī Ṭālib”, In Encyclopaedia of Islam, vol. 3, 2nd ed, Leiden: E. J. Brill, 1986؛