آیه حرث

آیه حرث

مشخصات آیه
نام آیه	حرث
واقع در سوره	سوره بقره
شماره آیه	۲۲۳
جزء	۲
اطلاعات محتوایی
شأن نزول	رد اعتقاد قوم یهود درباره محدودیت روابط زناشویی
مکان نزول	مدینه
موضوع	فقهی، اخلاقی
درباره	عدم محدودیت در روابط زناشویی

آیهٔ حَرث آیه ۲۲۳ سوره بقره است که در آن به رابطهٔ زناشویی و فرزندآوری اشاره شده است. خداوند در آیهٔ حرث، زنان را به کشتزاری تشبیه کرده که مردان به دلخواه خود نطفه‌های خود را در آن قرار می‌دهند. به‌سبب این بیان برخی به دیدگاه اسلام نسبت به جایگاه زن و نظام حقوقی اسلام در رابطه با او انتقاد کرده‌ و تشبیه زن به کشتزار را توهین به مقام زن پنداشته‌اند. در مقابل عده‌ای این آیه را نه‌تنها علیه جایگاه و حقوق «زن» بلکه آن‌را در حمایت از منزلت او معنا کرده‌اند.

عده‌ای از مفسّران معتقدند این آیه یکی از بهترین و شیواترین تعابیر قرآنی برای بیان معنا است که به‌جهت رعایت ادب و اخلاق و عفت کلام از مسائل زناشویی با کنایه سخن گفته‌ است.

شأن نزول‌های متفاوتی برای این آیه بیان شده اما به گزارش برخی روایات، این آیه به‌جهت انکار یکی از انگاره‌های یهود در رابطه با آمیزش زنان نازل شده‌ است.

فقیهان بواسطه تعبیر «أنی شئتم» و برخی معانی آن، از این آیه در ابواب نکاح و برخی فروع فقهی مربوط به آن بهره‌ جسته‌اند. همچنین این آیه از شواهد «الأَمْر عَقیب الحَظْر» (به‌فارسی: فرمان پس از ممنوعیت) از مباحث علم اصول است.

معرفی

آیه دویست و بیست و سوم از سوره بقره را آیه حرث خوانده‌اند که به رابطه زناشویی و فرزندآوری اشاره کرده است. در این آیه خداوند با تشبیه زنان به «حَرثْ» یعنی مزرعه یا کشتزار از نقش ویژه آنان در تولید و تکثیرِ نسل سخن گفته‌است. کنایی و استعاری بودن تعابیر قرآن در حوزهٔ مسائلِ زناشویی همچون این آیه را بیانگر رعایت اخلاق، عفّتِ کلام و ادب خداوند در قرآن کریم دانسته‌اند. عده‌ای تشبیه زنان به کشتزار در آیه حرث را یکی از بهترین و شیواترین تعابیر قرآنی برای بیان معنا دانسته‌اند. بعضی گفته‌اند تشبیه زنان به کشتزار به‌سبب این است که زن محل قرارگیری نطفه است و نطفهٔ مَرد به منزلهٔ بذری است که در رَحِم زن قرارگرفته، کشت می‌شود. تعبیر زن به کشتزار در این آیه را برخی تشبیه و عده‌ای مجاز، و دیگرانی کنایه یا استعاره تمثیلیه فهمیده‌اند.

از مفسّران عده‌ای خطاب «قدّموا لأنفسکم» (به‌فارسی: و برای خود از پیش بفرستید.) را مربوط به مرد یا مرد و زن باهم و آن‌را کنایه از «فرزند صالح» دانسته‌اند؛ به‌این‌صورت که اعمال صالحِ چنین فرزندی برای پدر و مادرش نیز محسوب می‌شود. و ثواب این اعمال را در روز قیامت خواهند یافت. سفارش به تقوای الهی در آیهٔ حرث را طباطبایی رعایت حق و حقوق در مسائل زناشویی فهمیده است.

آیه حرث، مورد استناد فقیهان در مسئله «وطی المَرأة دُبُراً» (به‌فارسی: آمیزش با همسر از راه مَقْعد) و اصولی‌ها در مسئله «الأمر عقیب الحَظر» (به‌فارسی: فرمان پس از ممنوعیت) قرار گرفته است.

شأن نزول

برای آیه حرث شأن نزول‌های متفاوتی بیان شده است. به‌فرموده امام رضا(ع) این آیه در ردّ برخی عقاید یهود در مورد آمیزش با زنان نازل شده‌است. آنان آمیزش با زنان را تنها از رو و جلو روا می‌دانستند و گمان می‌کردند که آمیزش در فَرْج زن از پشت، سبب أحْوَل (لوچ) به‌دنیا آمدن فرزند می‌شود؛ به همین جهت این آیه نازل شد تا این کار را جایز شمارد. برای این آیه شأن نزول‌های دیگری نیز گفته شده است.

متن آیه و ترجمه

نِسَاؤُکُمْ حَرْثٌ لَّکُمْ فَأْتُواْ حَرْثَکُمْ أَنی شِئْتُمْ وَ قَدِّمُواْ لِأَنفُسِکمُ وَ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ اعْلَمُواْ أَنَّکم مُّلَاقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ

---

زنانِ شما کشتزار شما هستند. پس، از هر جا [و هر گونه] که خواهید به کشتزار خود [در] آیید، و برای شخص خودتان [در بهره‌مندی از آنها] پیشدستی کنید و از خدا پروا کنید و بدانید که او را دیدار خواهید کرد، و مؤمنان را [به این دیدار] مژده ده.

آیا در آیه حرث به زنان توهین شده است؟

عده‌ای این آیه را ضد ارزش‌های زنانه قلمداد کرده و آنرا از دریچهٔ نابرابری جنسیتی دنبال کرده‌اند، آنها تعبیر کنایی قرآن از زن به کشتزار را نوعی توهین به «جایگاه زن» پنداشته‌اند؛ همچنین آنها گفته‌اند: آیه حرث مجوز تجاوز شوهر به همسرش است؛ چراکه مطابق آنچه در این آیه آمده است زن به طور کامل در اختیار مرد قرار داده شده و اوست که هر وقت وهرجا که بخواهد می‌تواند از همسرش کامجویی کند. آنها برخی روایات را در تأیید این سخن، مستند قرار داده‌اند.

در پاسخ، پژوهشگرانی با استناد به مفاد برخی آیات دیگر همچون آیه ۱۸۷ سوره بقره یا آیه ۱۳ سوره حجرات که بر مساوی بودن مرد و زن از نظر هویت و جایگاه انسانی تاکید دارند، آیه حرث را در مورد فرزندآوری و در مقام بیان تفاوت‌های جسمی و فیزیکی زن و مرد برای تحقق این هدف دانسته‌ و گفته‌اند این تفاوت‌ها فاقد هر گونه بار ارزشی برای مرد و ضد ارزشی برای زن است. همچنین گفته‌شده تشبیه برای یکی دانستن دو چیز (مثل زن به کشتزار) نیست بلکه برای بیان یک وجه شباهتِ بارز میان دو چیز است مثلا زمانی که گفته می‌شود «فلانی مانند شیر است» تنها وجه شباهتِ شخص با شیرِ جنگل در شجاعت مقصود است نه آنکه مثلا در عقل نداشتن یا برخی صفات دیگر نیز آن شخص با شیر یکی دانسته شود.

مکارم شیرازی و طباطبایی از مفسّران شیعه معتقدند، آیهٔ حَرث تنها در صدد بیان ضرورتِ وجودِ زن در اجتماع انسانی است؛ به‌اعتقاد آن‌ها ازآنجا که بذرها به تنهایی ارزشی ندارند و وجود کشتزار براى بقاى بذر، لازم است و اگر نباشد بذرها به کلى نابود شده و حیات و بقای بشر به‌خطر می‌افتد، همچنین است اگر زنان نباشند.

تفاوت حرث با زرع

برخی لغت‌شناسان «حَرْث» و «زَرع» را به یک معنا در نظر گرفته‌اند، اما دیگرانی با واکاوی استعمالات قرآنی در آیات مختلف، به تقابل دو واژه حرث و زرع و تفاوت آن‌ها در آیات ۶۳ و ۶۴ سوره واقعه اشاره کرده وگفته‌اند حرث، به‌معنای پاشیدن بذر در زمین است و در این آیه کنایه از «کشتزار» است اما «زرع» به‌معنای رویاندن، رشد و نُمُوّدادن است. ازاین‌رو خداوند در این آیاتِ قرآن، حرث را به انسان نسبت داده اما زرع و رویاندن را به خود نسبت داده است. «أَفَرَأَيْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ أَأَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ» (به‌فارسی: آیا آنچه را که کاشتید دیده‌اید؟ آیا شما آن را می‌رویانید یا ما رویاننده آنیم؟!.) ازاین‌رو در آیه حرث، خداوند از واژه «حرث» به‌جای «زرع» استفاده کرده است. چراکه عمل زناشویی به انسان مربوط است اما رشد و نمو پیدا کردن طفل مربوط به خداوند است.

واژه «أنّی» و حکم فقهی آمیزش با همسر

روایات در تفسیر آیهٔ حرث و چیستی مقصود خداوند از واژه «أنّی» متفاوت است؛ اما بیشتر لغت‌شناسان و قرآن‌پژوهان برای «أنّی» سه معنا («أین، من أین» یعنی هر جا یا از هر جا/ «کیف» یعنی هرگونه/ «متی» یعنی هر زمان) بیان کرده‌اند، در اینکه در این آیه کدامیک از معانی مقصود است اختلاف است.

فقیهان شیعه با مستند قرار دادن آیهٔ حرث برای استنباط حکم فقهی آمیزش با زن، نظرات مختلفی ارائه داده‌اند. بیشتر آن‌ها با «هرجا یا از هرجا یا هرشکل و هرگونه» معنا کردن «أنّی شئتم»، آیه حرث را در ردیف مستندات حکم فقهی آمیزش با زن از دُبُر (مَقْعَد)‌ قرارداده‌ و با تأیید این معنا از سوی برخی روایات، و ردِّ دلایلی که علیه‌ آن‌هاست، این عمل را جایز دانسته‌اند. اما طبری با استناد به گفتهٔ ابن عباس و ابن ابی کعب گفته است: منظور خداوند از «هرگونه یا از هرجا یا هرشکل که می‌خواهید با زنانتان در آمیزید» آمیزش با ‌آن‌ها به‌صورت ایستاده، به پهلو، خمیده، از جلو و از عقب، مادامی‌ است که در فَرْج باشد و زن حائض نباشد اما آمیزش با آنها در حال حیض یا در دُبُر، جایز نیست. شأن نزول و برخی روایات مربوط به آیه حرث، این احتمال را تقویت می‌کند.

برخی نیز عبارت «قَدِّمُوا لأنْفُسِکم» را مستند حرام بودن آمیزش از راه دبر قرار داده‌ و گفته‌اند آیهٔ حرث تنها آمیزشی را جایز شمرده است که بتوان از آن تولید مثل کرد؛ از آنجا که نمی‌توان با آمیزش از راه دُبُر (مقعد) فرزندی به‌دنیا آورد،‌ پس این حالت از آمیزش جایز نیست.

فقیهان دیگری با استشهاد به برخی قرینه‌‌ها، «أنّی» را به «هر زمانی» معنا کرده و مدعی عدم صلاحیت آیه حرث برای اثبات جایز بودن آمیزش با زن از دُبر (مَقْعد) شده‌‌اند. آنها به‌سبب مختلف بودن روایات مربوطه‌ و فراوانی روایاتی که از این عمل نهی کرده و شهرت فتوایی در این رابطه، به کراهت شدید آن فتوا داده‌اند. همچنین گروهی ضمن مکروه دانستن، آن‌را مشروط به رضایت همسر قرارداده‌اند.